Jak motywować ucznia do pracy?

Zgodnie z tradycyjnymi podejściami do uczenia się odpowiedzialność za efekty nauczania spadały głównie na nauczyciela. To nauczyciel był w centrum działań dydaktycznych, a uczenie się traktowano jako bierny proces uwarunkowany tym, jak nauczyciel przedstawia, porządkuje i przekazuje uczniom informacje. Tymczasem współczesne teorie pedagogiczne główną odpowiedzialność za uczenie się nakładają na ucznia. W takim ujęciu uczenie się jest postrzegane jako aktywny, nakierowany na określony cel proces, podczas którego uczeń nie tyle przyswaja sobie informacje, co je zmienia i modyfikuje. Podejście tak rozumiane stawia nauczyciela w nowej sytuacji i wymaga od niego nowych umiejętności oraz strategii postępowania w pracy pedagogicznej.

Jednym z głównych zadań jakie stoją we współczesnej szkole przed nauczycielem jest umiejętne motywowanie ucznia tak, aby stał się świadomy swojej wiedzy i działań. Wszak to motywy wpływają na to, co człowiek robi, co widzi, co pamięta, wyobraża sobie i myśli, z jaką energią działa i jaki jest efekt tych działań. Procesy motywacyjne stanowią więc jeden z czynników wpływających na efekt pracy ucznia, a tym samym na wysoki poziom jego kompetencji.

W potocznym rozumieniu motywacja to intencje, zamiar, chęć, pragnienie, życzenie, zainteresowanie czymś czy obawa przed czymś. W tym sensie oznacza wystąpienie u człowieka gotowości do podjęcia działań nakierowanych na z góry określony cel, stanowi proces psychicznej regulacji nadający kierunek czynnościom oraz wpływający na ilość energii jaką człowiek wkłada w realizację zadań. Może to być proces mniej lub bardziej świadomy czy słabo lub mocno sprecyzowany. Zygmunt Freud zakładał, że do określonego zachowania motywują człowieka pewne biologiczne popędy i instynkty. Trochę inaczej motywację rozumieli teoretycy behawioryzmu. Przyjmowali, że człowiek rodzi się z mentalnością typu "biała karta", na której zostają zapisane doświadczenia i zdarzenia zewnętrzne, które wytwarzają tendencje do określonych zachowań.

Według tej teorii motywację i uczenie się można stymulować poprzez zewnętrzne nagrody i bodźce takie jak punkty, wyróżnienia czy stopnie.

W przedstawionej przez A. Maslowa i C. Rogersa teorii motywacja to ujawnianie się i rozwijanie pewnych podstawowych potrzeb i tendencji wspierane lub hamowane przez środowisko. Teoria poznawcza motywację wiąże z indywidualnymi, wyuczonymi przekonaniami jednostki o jej wartościach, zdolnościach i kompetencjach, z przyjętymi celami i oczekiwaniami co do sukcesu czy porażki oraz z pozytywnymi lub negatywnymi uczuciami dotyczącymi samooceny. Stąd pogląd, że przekonania na temat samego siebie wpływają w znaczący sposób na motywację i jakość działania.

Teorie społeczno-poznawcze podkreślają znaczenie zewnętrznych czynników dla motywacji do nauki. Czynniki te to społeczne i emocjonalne wsparcie ze strony osób znaczących tj. okazywanie troski, szacunku, dodawanie odwagi, a także zewnętrzne nagrody i bodźce płynące z otoczenia tj. okazywanie uznania za osiągnięcia.

Najnowsze poglądy na motywację skłaniają się ku wyższym czynnościom umysłowym jak zdolność do myślenia o własnym myśleniu, czyli metapoznanie oraz zaangażowanie samowiedzy i samoświadomości w celu kontrolowania własnych myśli. Motywacja jest tu postrzegana jako naturalna zdolność uczenia się w aktywny sposób, a więc jest raczej wywoływana czy ujawniana niż ustanawiana.

W pracy pedagogicznej motywowanie ucznia można rozumieć jako zestawienie wszystkich działań nauczyciela, którymi są pomoc i wsparcie ucznia w jego wysiłkach oraz jako zestawienie stawianych uczniowi wyzwań.

Wśród motywów można rozróżnić dodatnie, których istotą jest dążenie do czegoś, podążanie za czymś. Typowym przejawem motywacji dodatniej jest pragnienie. Drugim biegunem są motywy ujemne, które wywołują działania mające na celu unikanie czegoś, oddalanie się od czegoś. Oznaką takich motywów jest obawa czy niechęć.

W procesie motywacyjnym można wskazać trzy czynniki. Jednym z nich jest kierunek tj. pragnienia, które pobudzają do osiągania przedmiotu pragnień lub obawy, zmierzają do unikania obaw.

Drugim czynnikiem jest natężenie, czyli zmiany energetyczne powstałe w następstwie pobudzania pragnień lub obaw. Te zmiany wywołują np. stan podniecenia czy podekscytowania lub podenerwowania. Motywom zawsze towarzyszą stany emocjonalne.

Ten trzeci czynnik może być dodatni, jeśli spełnione są pragnienia. Wtedy człowiek odczuwa satysfakcję, przyjemność. Towarzyszące motywom emocjom mogą też być ujemne, jeśli pragnienia nie są spełnione. Wówczas człowiek odczuwa przykrość, cierpienie, zawód czy żal.

Aby powstał motyw muszą być spełnione określone warunki. Przede wszystkim człowiek musi czegoś potrzebować lub mieć do spełnienia jakieś zadanie. Ponadto człowiek musi dostrzec, że istnieje czynnik, który może potrzebę zaspokoić lub przeciwnie, który może przyczynić się do zwiększenia potrzeby. W końcu człowiek musi mieć przeświadczenie, że w danych warunkach potrafi osiągnąć zaspokojenie potrzeby lub rozwiązać zadanie, bądź zapobiec albo usunąć to, co przeszkadza zaspokajaniu czy co grozi większym jeszcze niezaspokojeniem. Jeśli braknie któregoś z tych elementów motyw nie występuje. Natomiast gdy chcemy wzmocnić lub wzmóc motywację musimy oddziaływać na wszystkie te składniki.

Wśród czynników wzbudzających motywy wyróżniamy czynniki stałe i zmienne. Te pierwsze tkwią w osobowości człowieka i wymienić tu można ukształtowany system potrzeb, wytworzone skale wartości i przeświadczeń na temat własnych możliwości oraz możliwości zawartych w otoczeniu. Czynniki zmienne, czyli zawarte w sytuacji to wzbudzane potrzeby, stosowane nagrody i kary, informacje o możliwościach zawartych w sytuacji czy zmiany tych możliwości. W motywowaniu ucznia strategiczne znaczenie ma stawiane mu wyzwania i pomoc dawana w odpowiednim natężeniu. Jeśli dużemu wyzwaniu odpowiada mała pomoc to dziecko pracując wykona dużo błędów, zniechęci się, będzie odczuwało brak pewności siebie i w rezultacie zahamowany zostanie jego rozwój. Przy małym wyzwaniu i małej pomocy tak naprawdę nic się nie dzieje, więc również nie ma wzrostu umiejętności. Duża pomoc przy małym wyzwaniu wprowadza atmosferę lenistwa i błogości, co również nie daje pozytywnych zmian w postawach. Dopiero duże wyzwanie z dużą pomocą powoduje wzrost kompetencji ucznia oraz rozwój szacunku wobec siebie, gdyż pokonana zostaje trudność. Takie natężenie wsparcia i zadań daje doskonałe efekty i rzeczywistą korzyść dla dziecka.

Oprócz tego w jaki sposób nauczyciel dobiera zadania również sposób w jaki je realizuje ma istotny wpływ nie tylko na to, jak uczeń się uczy, ale też na to jaką ma motywację do pracy. Dlatego rola nauczyciela w tym zakresie jest ogromna. To on pomaga uczniowi wzbudzić i wzmocnić jego naturalną chęć do działania na polu nauki i naturalną zdolność do kierowania sobą.

Aby nauczyciel stał się osobą motywującą powinien przede wszystkim poznać każdego ucznia, jego indywidualne potrzeby i zainteresowania. Znając dziecko może udzielać mu indywidualnego wsparcia i zapewnić realizację jego własnych celów oraz osiągnięcia sukcesu. Dobierając zadania nauczyciel winien pamiętać, by były one bezpośrednio lub pośrednio związane z osobistymi potrzebami, zainteresowaniami i celami, które prezentują dzieci. W codziennej pracy pedagogicznej powinien koncentrować się na sposobach skłaniania uczniów do tego, by przyjmowali osobistą odpowiedzialność za własną naukę i aktywnie się w nią angażowali. Mając na uwadze fakt, że uczniowie są z natury gotowi poświęcić czas, wysiłek i energię na sprawy, które ich interesują pracę tak organizować, by uczeń mógł zaspokoić podstawową potrzebę wyboru i kontroli nad własnym uczeniem się. Takie podejście musi jednak uwzględniać możliwości ucznia i wymogi zadania, a właściwy poziom trudności zadań powinien zapewnić pokonanie tej trudności przez ucznia.

Istotnym w motywowaniu ucznia jest tworzenie wspierającego klimatu poprzez okazywanie każdemu uczniowi szczerego zainteresowania. Troskliwa pomoc i życzliwość nauczyciela dają dziecku poczucie bezpieczeństwa, a to sprzyja ustalaniu celu nauki i przeciwdziała wytworzeniu sytuacji rywalizacji. Nauczyciele mają tu za zadanie tworzyć takie sytuacje, w których każdy uczeń będzie miał możliwość osiągnięcia sukcesu, a dzieci z szacunkiem będą odnosić się wobec siebie. Tylko w takim klimacie uczeń będzie czuł się doceniany i szanowany. Trzeba również pamiętać, że organizując wspierające ucznia środowisko powstrzymuje się negatywne skutki doświadczeń szkolnych, takich jak zmęczenie, obawa przed niepowodzeniem, a dzieci nie boją się w takich warunkach podejmowania ryzyka w trakcie uczenia się. Nauczyciel musi zadbać także, aby uczeń kształtował w swojej świadomości pozytywny obraz samego siebie i dostrzegał swoje zdolności do kreowania postaw pozytywnych. Jednocześnie dobrze jest zmieniać negatywne poglądy na temat swoich możliwości. Przy pomocy nauczyciela uczeń może poznać jak jego myślenie wpływa na nastrój i motywację, bo wtedy może panować nad własnymi myślami.

Obok realizacji tych zadań istnieje wiele cech, które pomagają stać się w pełni osobą motywującą. Chcąc wspomagać uczniowską motywację bądź osobą otwartą, stwórz luźną nieformalną atmosferę na lekcji. Choć czasem trudno demonstruj poczucie humoru, żartuj i spraw, żeby nauka łączyła się z zabawą. Wbrew pozorom nie stracisz szacunku i autorytetu. Jeśli będziesz zrelaksowany, będziesz dostrzegał wesołe aspekty zjawisk i odczuwał zadowolenie z pracy, twoi uczniowie będą podobni do Ciebie. Wszystko to sprawia, że nauczyciel staje się lubiany przez uczniów, a takie relacje korzystnie wpływają na motywację.

Ponieważ dla uczniów nauczyciel jest osobą znaczącą warto własną motywację do pracy utrzymać na wysokim poziomie, warto być entuzjastycznym, bo to udziela się uczniom. Jeśli jeszcze potrafimy przyznać się do błędów, pokazać, że jesteśmy omylni to tak naprawdę sympatia uczniów wobec nauczyciela zwiększy się. Nie oczekuj, że uczniowie będą doskonali, to tylko dzieci. Ale też pamiętaj, że nie są źli, lecz po prostu nie mają czasem poczucia bezpieczeństwa, są zmęczeni, coś niezwykłego albo bolesnego wydarzyło się w ich życiu. Mów często dzieciom o tym, co w nich najlepsze, chwal ich nawet za najdrobniejsze osiągnięcia.

Pracując z dziećmi trzeba jednak pamiętać, by być konsekwentnym w określaniu granic jakich nie należy przekraczać. Należy starać się utrzymać porządek bez poniżania uczniów, a sprawy dyscyplinarne rozwiązywać możliwie najczęściej z zastosowaniem zindywidualizowanego podejścia do ucznia. Ale w sprawach istotnych trzeba być konsekwentnym i uczciwym, a jednocześnie nastawionym demokratycznie. Reaguj na potrzeby uczniów, kiedy mówią Ci, że czegoś nie rozumieją lub gdy demonstrują objawy zmęczenia, zniechęcenia czy znudzenia. Stosuj takie strategie, aby każda lekcja jawiła się uczniom jako ciekawa i aby chcieli nowe umiejętności zgłębiać dalej samodzielnie. Nic bardziej nie pobudza do działania jak rzeczywiste pragnienie wiedzy i poznania. Dąż do tego, aby rywalizacja, pokazywanie wyższości, nauka dla stopni czy sprawianie innym przyjemności nie stanowiła przesłania w pracy dziecka.

Organizując proces nauczania trzeba dbać, aby poziom motywacji nie był zbyt wysoki, bo wtedy dochodzi do dezorganizacji myślenia i działania, ani też zbyt niski, bo dzieci nic wtedy nie zrobią. Pomaga temu dostosowanie wymagań do górnej granicy możliwości, ale przy dużym wsparciu ze strony nauczyciela, tak by uczniowie mieli poczucie osiągalności celu. Tylko w takiej sytuacji nauka może być dla dzieci w pełni satysfakcjonującym wyzwaniem.

Ważnym zadaniem stojącym przed nauczycielem jest obniżanie poziomu lęku i napięcia w grupie uczniów, bo im wyższy lęk, tym mniejsza sprawność intelektualna. Szacunek dla odmiennego zdania uczniów i zachęcanie go do samodzielności, krytycznego i twórczego myślenia sprzyja ich aktywności intelektualnej. Także atmosfera, w której uczeń nie boi się niepowodzeń i błędów sprzyja wzrostowi motywacji. Dzieci muszą uświadomić sobie, że właśnie niepowodzenia i błędy to naturalny etap na drodze do doskonałości. Różnorodność metod nauczania pozwala nam dostosować style uczenia do możliwości odbioru przekazu przez poszczególnych uczniów. Trzeba jak najczęściej stosować pomoce naukowe, indywidualnie pracować z dzieckiem, nawet jeśli to minuta sam na sam z Tobą. Dobrze poświęcić także trochę czasu na omawianie konkretnych korzyści jakie może odnieść uczeń z każdej lekcji.

Warto przedstawić tu także rolę, jaką odgrywają nagrody i kary w kształtowaniu motywacji. Gdy pragniemy pobudzić jakąś aktywność i wzmocnić ją należy stanowczo stosować nagrody. Nacisk na indywidualną rywalizację oraz nadmiar karania w praktyce szkolnej pociągają za sobą negatywne skutki w sferze motywacji. Karami bowiem można wymusić pożądane zachowania, ale nigdy nie spowoduje się, by je uczeń polubił. Rywalizacja zaś daje efekty tylko tym, którzy zaś u innych powoduje lęk i zniechęcenie, rodzi antypatię wobec zwycięzców.

Motywując ucznia do nauki warto zastanowić się w jakich warunkach sami chcielibyśmy pracować. Czy cały czas pod presją kontroli realizując stale narzucone zadania, bez życzliwej pomocy przełożonych, czy raczej w atmosferze wzajemnej współpracy. Wtedy chyba łatwiej będzie spojrzeć na potrzeby uczniów i komunikaty jakie do nas wysyłają.


Bibliografia.

1. Encyklopedia Pedagogiczna pod red. Wojciecha Pomykało Fundacja Innowacja Warszawa 1993r.

2. Janusz Reykowski - "Z zagadnień psychologii motywacji" WSiP Warszawa 1977r.

3. Hanna Hamer - "Klucz do efektywności nauczania" Wydawnictwo Veda Warszawa 1994r.

4. Barbara L. Mc.Combs, James E. Pope - "Uczeń trudny - jak skłonić go do nauki?" WSiP Warszawa 1997r.

5. Rickard Arends - "Uczymy się nauczać" WSiP Warszawa 1994r.

Czasopiśmiennictwo.

1. Halina Mejża - "Sztuka motywowania" Edukacja i Dialog Nr 4/2002r

2. Danuta Macieja - "O sztuce i motywowaniu" Nauczanie Początkowe Nr 2/ 2002/2003r

3. Mirosława Zastawny - "Motywowanie uczniów w procesie edukacyjnym" Język Polski w Szkole Nr 3/2000/20001r.

Opracowanie: mgr Katarzyna Rutkowska
mgr Barbara Grudzińska-Celer

Wyświetleń: 1786