Agresja wśród dzieci i młodzieży

WSTĘP
Zawsze na świecie istniała przemoc. Nigdy jednak od czasów zakończenia wojny nie występowało w naszym kraju tak duże jak obecnie poczucie zagrożenia bezpieczeństwa. Jest ono reakcją na narastające od kilku lat zjawiska przemocy i agresji, także wśród dzieci i młodzieży oraz wobec niej. Wielu młodych ludzi staje się świadkami agresji, jej ofiarami, a bywa, że także sprawcami.

Moje zainteresowanie problematyką sygnalizowaną w temacie pracy zrodziło się po kilkuletniej obserwacji narastania tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży. Temat ten często jest poruszany w artykułach prasowych, audycjach radiowych i telewizyjnych. Nie ma wątpliwości, że mamy do czynienia z rzeczywistym wzrostem fali przemocy i agresji wśród dzieci. Postanowiłam więc wskazać na różne źródła i przyczyny powstawania tego zjawiska a także zaproponować metody zapobiegania. Szczególnie mocno zainteresowała mnie szkoła jako miejsce występowania aktów agresji. Jako nauczyciel z dziesięcioletnim stażem często byłam świadkiem pojawiającej się przemocy, słyszałam o "drugim życiu" szkoły, obserwowałam zachowanie uczniów.

Problem przemocy w szkole jest stary jak sama szkoła, z tą różnicą, że ciągle zmieniają się jego uwarunkowania i formy. Właśnie ta zmienność, jest bardzo trudna do przewidzenia, uniemożliwia wypracowanie jasnych i uniwersalnych metod zapobiegania brutalności.

Współczesny, pragmatycznie myślący pedagog musi podejmować próby minimalizowania tej niekorzystnej tendencji. Dlatego właśnie zainteresowałam się tym tematem i postanowiłam przybliżyć go wychowawcą kształtującym postawy dzieci i młodzieży.

W swojej pracy przedstawiłam definicje przemocy i agresji, przybliżyłam środowiska mające wpływ na zjawisko agresji takie jak: rodzina, środki masowego przekazu, środowiska młodzieżowe, szkoła. Próbowałam również znaleźć metody zapobiegania tym zjawiskom. Jako działania profilaktyczne dołączyłam konspekty zajęć do przedmiotu wychowania do życia w rodzinie mające na celu zapobieganie agresji, budowania przyjaźni tolerancji oraz rozpoznawania sytuacji konfliktowych i sposobów ich rozwiązywania.

PRZEMOC I AGRESJA-DEFINICJE
Przemoc(ang. violence, niem. Gewalt) określana jest jako związane z naruszeniem norm moralnych, użycie siły w stosunku do osoby lub grupy osób, najczęściej w celu wymuszenia określonych zachowań lub postaw. 1)W ujęciu katolickiej nauki społecznej przemoc, i jej synonim -gwałt, są użyciem siły jako moralnie złego środka do nagięcia czyjejś woli wymuszenia osiągnięcia określonych celów.2)Prakseologowie przez przemoc rozumieją nacisk fizyczny, który sprawia, że podmiot działania jest wtrącony w sytuację przez niego niepożądaną i staje się przedmiotem czyjegoś działania. 3) Socjologowie z kolei zwracają uwagę na te formy przemocy, które wyrażają się dążeniem jednych grup społecznych do podporządkowania sobie innych grup społecznych. Przemoc kryminalna definiowana jest jako użycie siły fizycznej wobec innych czy samego siebie albo też jako wymuszanie określonego zachowania groźbą zranienia czy zabicia. W rzeczywistości kryminalnej uznaje się za przemoc każde destruktywne, niszczące zachowanie, które w wyniku reakcji społecznej zostało trwale zdefiniowane jako przemoc. 4)Ogólnie można stwierdzić, że przemoc określana jest jako intencjonalne -negatywnie ocenione - użycie siły, naruszające normy moralne i wtrącające jednostkę lub grupę w niepożądaną sytuację. Częściej myśli się o presji siły fizycznej niż o nacisku psychologicznym.

Potocznie i w węższym znaczeniu przemoc jest synonimem agresji fizycznej, w szerszym oznacza także agresję werbalną i konieczność podporządkowania się z uczuciem nacisku lub ograniczeniem swobody. Szorstkość, siła, presja, przemoc kojarzone są z agresją. W bardzo wąskim rozumieniu termin agresja stosowany jest do określenia zachowania szkodzącego w pewien sposób innej osobie. W wyjaśnianiu tego pojęcia podkreśla się intencję celowego czynienia krzywdy. Jeden z nowszych słowników filozoficznych określa agresję jako skłonność do przejawiania postawy ofensywnej, do atakowania (z łac. aggredi- zbliżać się, przystępować, napadać). Freud, który pierwszy wyodrębnił to pojęcie, dopatrywał się w agresywności jednej z podstawowych ludzkich skłonności, "czyli popędów", dostrzegał w nim aspekt negatywny. Psychologia współczesna widzi w agresywności również strony pozytywne: człowiek obdarzony z natury skłonnością do agresji zdolny jest "stawić czoło" przeciwnością. 5).

PROBLEM PREMOCY WSZKOLE
Zjawisko przemocy jest formą wyrażania agresji jednostkowej i grupowej. Jest jednym z mechanizmów regulujących stosunki międzyludzkie w różnych grupach, środowiskach, układach społecznych. Ta forma zachowań nie jest obca instytucjom edukacyjnym. Zauważyć można postępujący wzrost tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży szkolnej, graniczący z brutalizacją i okrucieństwem, deptaniem godności ludzkiej. Przyczyn agresji i związanej z nią przemocy poszukiwać można w czynnikach psychicznych ale należy również zwrócić uwagę na jej uwarunkowania mieszczące się w szerszym kontekście społecznym, np. zbrojnych sposobach rozwiązywania konfliktów, napięciach lokalnych, przedstawiania codziennie okrucieństwa przez środki masowego przekazu.

Aby lepiej zrozumieć przyczyny zachowań agresywnych, odwołać się można do koncepcji psychologicznych. Jedna z nich zakłada, że decydujący wpływ na występowanie różnych form agresji ma frustracja. Frustracja jest tu rozumiana jako powstrzymanie działań zmierzających do realizacji określonego celu 6).Nie jest więc zaspokojona określona potrzeba szczególnie ważna w tym wypadku jest potrzeba kontaktu emocjonalnego, bezpieczeństwa, uznania i akceptacji. Druga koncepcja źródła agresji upatruje w procesie modelowania, czyli wykonywania przez podmiot działania podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego, które poprzednio wykonał model. 7) Należy stąd wyciągnąć wniosek, że agresja, którą odkrywamy w dzieciach, nie leży w ich naturze, lecz wypływa z zachowań środowiska wobec dzieci. Bardzo często w rodzinie dziecko traktuje się jak własność rodziców, w szkole jako przedmiot wymagający urabiania według przyjętego wzoru.8)

RODZINA
Ogromny wpływ na rozwój i zachowanie dzieci ma rodzina. Współczesny kryzys rodziny, szczególnie w połączeniu z kryzysem ekonomicznym -gdy wielu rodzinom zatroskanym o materialny byt nie starcza czasu na zaspokajanie psychicznych potrzeb dziecka- ma fatalny wpływ na kształtowanie się ich zachowań. Wzajemny kontakt zastępowany jest przez np. oglądanie telewizji. Stres i agresywne zachowanie rodziców są natomiast przenoszone, poprzez proces modelowania, do dziecięcych zabaw i do zachowania wobec rówieśników.

Dużym problemem jest także brak przygotowania pedagogicznego większości rodziców. Najczęściej zamiast korzystać z doświadczenia pedagogów i psychologów, sięgają po potoczne "zasady wychowania" zasłyszane u znajomych, wyczytane w popularnych gazetach, przekazane przez własnych rodziców. Tradycyjny model wychowania nadal wiąże się ze stosowaniem kar cielesnych. Z badań GUS wynika, że zjawisko przemocy domowej dotyczy 30% małżeństw mieszkających w mieście i 40% - na wsi. 9) Taki przykład w rodzinie ma pobudzający wpływ na agresywność dziecka .

Przekazywane przez rodziców wzory zachowań, a przede wszystkim stosowany system kar i nagród często nie sprzyjają wyrabianiu pozytywnych nawyków. Większość rodziców wymierza karę za agresywne zachowanie, gdy tylko je dostrzeże. Sprawia to, że dziecko bardzo szybko uczy się hamować agresję, ale tylko w obecności rodziców i w domu. Codzienna praktyka wychowawcza wykazuje, że dzieci karane za przejawy agresji przez rodziców zachowują się bardzo brutalnie poza domem-w szkole, wśród rówieśników. Ci rodzice którzy stosują kary fizyczne modelują i kształtują właśnie te wzory zachowań, które pragną wyeliminować. Do często popełnianych błędów należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń w rodzaju "bądź mężczyzną", "jak cię szturchają oddaj" itp. Rodzice pochwalają w ten sposób przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalenia tego negatywnego wzoru zachowania.10)

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU
Upowszechnienie telewizji zrewolucjonizowało życie młodego człowieka. Telewizja stała się ważnym źródłem informacji, narzędziem kształtowania postaw i zainteresowań. Posługując się wizją i fonią, obrazem i dźwiękiem, oddziałuje ona na dwa najważniejsze receptory: wzrok i słuch, wywołując bogactwo różnorodnych przeżyć u odbiorcy. Sprzyja kształtowaniu emocji propulsywnych- zabarwionych przyjemnością oraz repulsywnych -przykrych, wywołujących stany zagrożenia i lęku. Telewizja, rozszerzając w znacznym stopniu zakres wiedzy młodego człowieka na temat ludzi i świata, zachęca go do przemyśleń i dyskusji, motywuje do działania, kształtuje osobowość. Nie ma wątpliwości, że także umożliwia ucieczkę codziennego życia, przenosząc widza w świat fantazji i fikcji. Bierne i bezpieczne uczestnictwo w nieprawdziwym telewizyjnym życiu zastępuje bardzo często kontakty z realnymi ludźmi. 11)

Istnieją pewne kontrowersje na temat następstw percepcji agresji emitowanej przez telewizję.

Według przedstawicieli teorii agresji, opartych zarówno na pojęciu instynktu, jak i popędu, oglądane przemocy działa na widza "oczyszczająco", rozładowuje gromadzącą się u niego agresję, bowiem oglądanie scen o dużym ładunku dramatycznym stanowi przeżycia zastępcze.

Zupełnie inne stanowisko prezentują zwolennicy teorii społecznego uczenia się zachowań agresywnych. Twierdzą, że programy telewizyjne dostarczają wzorów przemocy i przyczyniają się do upowszechnienia antyspołecznego zachowania. 12)

Przyjęcie wizji świata, w którym przemoc jest czymś powszechnie występującym, sprzyja zobojętnieniu na nią. Wielokrotne oglądanie scen walki wywołuje początkowo silne pobudzenie emocjonalne, z czasem staje się coraz bardziej obojętne. Według tych teorii agresja ukazywana w mediach sprzyja formowaniu aspołecznych zachowań dzieci i podnosi poziom agresji wobec rówieśników, stymuluje agresywne fantazje, znieczula na przemoc, prowadzi do przeświadczenia, że jest ona powszechna i dozwolona społecznie.

Z badań OBOP z 1992 roku wynika, że przeciętny Polak ogląda telewizję ponad dwie godziny, dzieci w wieku szkolnym - cztery godziny.13) Wątek agresji i gwałtu na ekranie przy jednoczesnym występowaniu niekorzystnych sytuacji życiowych może wzmagać agresywność zwróconą przeciw otoczeniu, lub potęgować stany lękowe i alienację.

ŚRODOWISKA MŁODZIEŻOWE
Także młodzież wzmacnia swoje zachowani agresywne. Dokonuje się to przede wszystkim poprzez subkultury młodzieżowe (szczególnie w środowisku skinheadów. Właśnie te grupy pielęgnują kult siły -przede wszystkim siły fizycznej, aktywnie zwalczają inne grupy subkulturowe. Agresja przedstawiana jako wzór zachowania przenosić się musi z porachunków między grupami na stosunek do każdego, kto czymkolwiek się różni.14)
Na pograniczu młodzieżowych i szkolnych źródeł agresji wśród młodzieży mieści się zjawisko "fali" w szkołach, jest to zarówno przejaw, jak i przyczyna zachowań agresywnych.

SZKOŁA
Przyczyny agresji tkwią również w samej szkole. Pierwszą z nich może być przewaga funkcji dydaktycznej nad wychowawczą. Wielu nauczycieli chcąc zrealizować przeładowany program, zapomina o roli wychowawcy. Pełnieniu jej nie sprzyja również przeciążenie szkół. Nauczyciel starając się zapanować nad klasą, często sięga po metody karcące -często wytyka wady uczniów-co w rezultacie prowadzić może do frustracji i potęgowania agresywnych zachowań. Poszanowanie godności ucznia jest zagadnieniem centralnym, często naruszanym przez nauczycieli. Uciekanie się do wyzywania, wykpiwania, wyśmiewania uczniów sprzyja frustracji. Kary fizyczne zaś są wyrazem bezsilności pedagogicznej tych osób, które nie znajdują innych możliwości dyscyplinowania wychowanków a jednocześnie wzmacniają bardzo silne zachowania agresywne uczniów, gdyż w tym przypadku działa zarówno mechanizm modelowania jak i frustracji. Nasilająca się agresywność nauczycieli znajduje wyraz także w wygórowanych wymaganiach, surowych ocenach, czy też zmuszanie dzieci do całkowitego podporządkowania się ich woli.15)
Jeszcze jednym szkolnym źródłem frustracji i zachowań agresywnych jest przeciążenie programów szkolnych. Pomimo wprowadzenia reformy szkolnictwa nadal dominuje wiedza encyklopedyczna tak jak dotychczas.

Polskie badania dowodzą wyraźnej brutalizacji środowiska szkolnego i wzrostu agresji fizycznej, psychicznej i seksualnej uczniów wobec kolegów. Wraz z wiekiem uczniów następuje brutalizacja i "specjalizacja" przemocy oraz tendencja do utajnienia przed nauczycielami takich zachowań. Prawdopodobieństwo stania się obiektem agresji ze strony rówieśników rośnie, gdy dziecko jest reprezentantem mniejszości wyznaniowej, rasowej, pochodzi z grupy o niższym standardzie społeczno- ekonomicznym, bądź jest mniej inteligentne od kolegów. 16)

Zagrożenie płynie również z funkcjonowania na terenie szkół nieformalnych grup rówieśniczych, młodzieżowych subkultur, nierzadko czerpiących wzory zachowań z tak zwanej "wojskowej fali" czy więziennej "grypsery". Przemoc szkolna ma na celu bezwzględne podporządkowanie "kotów" uczniom starszym, służenie im wg hierarchii ustalonej przez tradycję danej placówki. Nowi uczniowie często muszą wykonywać polecenia i rozkazy, świadczyć usługi, żywić bawić "dziadków". Niekiedy przemoc ta przejawia się w postaci wyłudzania pieniędzy -"pożyczki", "haraczu", "okupu za pozostawienie w spokoju". 17)Czynności wychowawcze mające przeciwdziałać i zwalczać "falę" powinny obejmować wiele płaszczyzn życia szkolnego.

METODY ZAPOBIEGANIA
Wiele opisanych przyczyn leży poza możliwościami oddziaływania szkoły. Niemniej szkoła, jako instytucja skupiająca osoby świadome celów wychowania i przygotowane do ich realizacji, ma do odegrania rolę bardzo istotną.

Szkoła powinna współpracować z rodziną. Najpierw poprzez wymianę informacji o dzieciach, dalej poprzez doradzanie rodzicom w kwestiach wychowawczych i dokształcanie pedagogiczne, spotkania z różnymi specjalistami, udostępnianie księgozbioru pedagogicznego szkoły. Wreszcie powinno się angażować rodziców w dokonujący się w szkole proces wychowania. Wydaje się to możliwe szczególnie w szkołach podstawowych; rodziców można zapraszać na wycieczki szkolne, organizować w szkole rodzinne turnieje, wspólne imprezy, dni otwarte, udostępniać pomieszczenia szkolne i sprzęt rodzicom, którzy chcieliby wraz z dziećmi uprawiać jakąś dziedzinę sportu. Jednocześni rodzice powinni przejmować część odpowiedzialności za funkcjonowanie szkoły, powinni wspólnie z nauczycielami uczestniczyć w rozwiązywaniu jej problemów. Należy zmienić przekonanie wielu rodziców, że od momentu wysłania dziecka do szkoły, to właśnie ona ma wziąć główną odpowiedzialność za ich wychowanie. Z takich wzajemnych kontaktów obie strony wyniosłyby korzyści. 18)

Niestety, rzeczywistość daleka jest od ideału. Na podstawie sondaży Instytutu Badań Edukacyjnych stwierdzono: " Zaledwie w połowie szkół zdawano sprawę, że współpraca z rodzicami przyczyni się do skutecznej realizacji zadań dydaktyczno - wychowawczych i usprawnienia procesu kształcenia i wychowania. Inicjatorami współpracy z rodzinami uczniów były najczęściej szkoły, rzadko inicjatywa wychodziła jednocześnie ze szkoły i od rodziców."19) Agresji nie będzie tam, gdzie jest wzajemny szacunek, a tego nie można inaczej nauczyć, jak tylko w atmosferze poszanowania godności dzieci. Dlatego potrzebny jest model nauczyciela -animatora, nauczyciela - terapeuty. W wytworzeniu partnerskiej atmosfery w szkole powinny pomagać także zajęcia pozalekcyjne, koła zainteresowań, ćwiczenia zespołów sportowych, które będą właściwie ukierunkowały aktywność poszanowania dla innych

Konieczna jest także demokratyzacja szkoły i to tak w poszczególnych klasach, gdzie powinno się dostrzegać indywidualność każdego z uczniów, jak i w organizacji szkoły tak, aby pomysły i propozycje wszystkich zainteresowanych -uczniów, rodziców i nauczycieli - były jednakowo poważnie brane pod uwagę. Szkoła powinna być dla uczniów modelem współżycia opartego na wzajemnym szacunku.

Niestety, często wychowawcy bezsilni są wobec zjawiska "fali", szczególnie wśród uczniów szkół ponad podstawowych. Szkolna rzeczywistość odsłania się dopiero w skrajnych przypadkach: brutalnego pobicia, aktu samobójczego "kota", ucieczki ze szkoły. Działania profilaktyczne mają na celu: przygotowaniu pierwszoklasistów na możliwość kontaktu z "falą"; organizowanie harmonijnego współżycia grup różnowiekowych; współpracę z wychowawcami klas i nauczycielami; współpracę z rodzicami; akcję uświadamiającą wśród potencjalnych sprawców przemocy; wypełnienie czasu wolnego wychowankom, ukazywanie młodzieży różnych możliwości rozwiązywania konfliktów bez użycia siły. Przeciwdziałanie agresji w szkole wymaga również: opracowania czytelnych wzorów nieakceptowanych i nagannych zachowań uczniów oraz wskazania ich konsekwencji; zapewnienia nadzoru pedagogicznego na przerwach, przed i po lekcjach oraz w miejscach gdzie najczęściej dochodzi do aktów przemocy; uzupełnianie programu szkolnego o treści mające na celu podniesienie u uczniów kompetencji emocjonalnych, społecznych i moralnych; zgodnego i jednoznacznego traktowania przez personel szkoły wszelkich aktów agresji; podjęcie współpracy z samorządem szkolnym w celu poznania zasięgu, form, miejsc, w których dochodzi do znęcania się oraz opracowanie środków zaradczych; zaangażowanie personelu administracyjnego w działania prewencyjne; współpraca pedagoga szkolnego i wychowawców z policją poprzez wspólne spotkania, prelekcje dla uczniów. 20)

Rozwiązywanie problemu przemocy nie może ograniczać się do wymierzania kary agresorom. Szkoła powinna wykorzystać wszystkie swoje możliwości. Wymaga to zintensyfikowania działań wychowawczych także poprzez organizowanie zajęć mających na celu kształtowanie wzajemnego szacunku, zrozumienia, tolerancji, dostrzegania potrzeb innych, rozwiązywania konfliktów bez pomocy agresji. Należy uczyć młodych ludzi rozumienia siebie i innych a także właściwego reagowania na silne napięcia u innego człowieka w chwili jego kryzysu psychicznego. Działania profilaktyczne powinny obejmować również zajęcia związane z tematem asertywności -uczeniem się, jak można komuś odmówić, powiedzieć "nie", zachować własne zdanie; powinny też obejmować tematy związane z koleżeństwem, przyjaźnią, współżyciem w grupie.

Takie właśnie zajęcia mogą być realizowane na lekcjach wychowawczych oraz na wychowaniu do życia w rodzinie.

PRZYPISY:
1) S. Jedynak (red.): "Słownik etyczny" Lublin 1990 UMCS s 31
2) S. Piwowarski (red.): "Słownik katolickiej nauki społecznej" Warszawa 1993 Instytut Wydawniczy PAX s 121.
3) T. Pszczołowski (red.): " Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji" Warszawa 1978 Ossolineum
4) H.J. Schneider: "Zysk z przestępstwa" Warszawa 1992 PWN s 72.
5) B. Kolarczyk -Biernacka: "Czy przemoc może być pożądana" Edukacja 1996 nr 1 (53) s 61
6) P. Czarenko: "Problem przemocy w szkole" Edukacja 1996 nr 1 (53) s 96
7) Tamże s 97
8) J. Jundziłł: "Dziecko- ofiara przemocy" Warszawa 1993 NK s 83
9) J. Piotrowska: "Polska przemoc domowa" Gazeta Wyborcza 6.03.1995 za P. Czarenko: "Problem przemocy w szkole" Edukacja 1996 nr 1 (53) s97
10) W. Sikorski: "Brutalizacja życia wśród uczniów" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1998 nr2 s 12
11) T. Bach-Olasik: "Oddziaływanie telewizji na zachowania agresywne dzieci i młodzieży" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1993 nr 2 s 56
12) A. Mierzwa: "Percepcje agresji przez młodzież" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 2000 nr6 s36
13) T. Bach-Olasik: "Oddziaływanie telewizji na zachowania agresywne dzieci i młodzieży" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1993 nr 2 s 57
14) P. Czarenko: "Problem przemocy w szkole" Edukacja 1996 nr1 (53) s 98
15) K. Kamiecik-Baran: "Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno- psychologiczne"Warszawa 1999 PWN s 245
16) S. Tucholska: "Przemoc w szkolnych grupach rówieśniczych" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2000 nr 5 s 40
17) M. Dworakowski: "Jak przeciwdziałać przemocy" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 2000 nr 3 s 32
18) S. Tucholska: "Przemoc w szkolnych grupach rówieśniczych" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2000 nr 5 s 41-42
19) M.Winiarski: "Współdziałanie szkoły i rodziny" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1993 nr2 s 21
20) M.Dworakowski: "Jak przeciwdziałać przemocy" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2000 nr 3 s 33-34

BIBLIOGRAFIA:

1.T.Bach-Olasik: "Oddziaływania telewizji na zachowanie agresywne dzieci i młodzieży" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 1993 nr 2

2. P. Czarenko: "Problem przemocy w szkole" Edukacja 1996 nr 1 (53)

3. M. Dworakowski: "Jak przeciwdziałać przemocy" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 2000 nr 3

4.A.Frączek: "Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży." Remedium nr 11 1997

5. S. Jedynak (red.): "Słownik etyczny" Lublin 1990 UMCS

6. J. Jundziłł: "Dziecko- ofiara przemocy" Warszawa 1993 NK

7. B. Kolarczyk -Biernacka: "Czy przemoc może być pożądana" Edukacja 1996 nr 1 (53) s 61

8. G. Klimowicz H. Rylke: "Szkoła dla ucznia. Jak uczyć życia z ludźmi." WsiP Warszawa 1982

9.B.Łaciak: "Świat społeczny dziecka." Wydanie akademickie Żak 1998

10. A. Mierzwa: "Percepcje agresji przez młodzież" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze 2000 nr6

11. S. Piwowarski (red.): "Słownik katolickiej nauki społecznej" Warszawa 1993 Instytut Wydawniczy PAX

12. T. Pszczołowski (red.): " Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji" Warszawa 1978 Ossolineum

13. H.J. Schneider: "Zysk z przestępstwa" Warszawa 1992 PWN

14.W. Sikorski: "Brutalizacja życia wśród uczniów" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1998 nr2

15.S. Tucholska: "Przemoc w szkolnych grupach rówieśniczych" Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2000 nr 5

Opracowanie: Marcelina Dembowy

Wyświetleń: 4581