System kształcenia osób upośledzonych umysłowo

Rozwój współczesnej pedagogiki specjalnej obserwujemy od XVIII wieku. Wiążemy go z Wielką Rewolucją Francuską i przyjęciem w 1789r. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Wtedy to po raz pierwszy określono obowiązki państwa wobec obywateli niepełnosprawnych
i pozbawionych opieki.

Pod koniec XVIII wieku i na początku XIX rozpoczął się wielki ruch na rzecz ludzi upośledzonych. Zaczęły się wtedy rodzić w różnych państwach europejskich inicjatywy na rzecz osób upośledzonych.
Polska w latach 1772-1918 pozostawała w niewoli i w tym okresie była pod wpływem działań zaborców zmierzających do wynarodowienia Polaków. Mimo to na ziemiach Polski powstawały, wprawdzie nieliczne, szkoły specjalne i placówki opiekuńczo-wychowawcze dla osób niepełnosprawnych. Odbudowa polskości i gospodarki po I wojnie światowej, integracja ziem i Polaków, którzy żyli pod trzema zaborami, w jeden naród i państwo, tworzenie systemu oświatowego - były zadaniami niezwykle trudnymi. Mimo to już w 1918 roku naczelnik państwa - Józef Piłsudski ustanowił ograniczony obowiązek szkolny kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo.

W roku 1922 powstał Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie z inicjatywy i pod kierownictwem Marii Grzegorzewskiej. Pierwsze kontakty z pedagogiką, a w szczególności pedagogiką specjalną a także z praktyką rewalidacyjną M. Grzegorzewska miała w czasie studiów w Brukseli. Jej działalność pedagogiczna i społeczna mieści się w 50-letnim okresie po powrocie do kraju.

W Polsce zasadniczym stymulatorem działalności społecznej, oświatowej i kulturalnej była pilna potrzeba odbudowy kultury, oświaty i szkolnictwa po bardzo długim okresie zahamowania w warunkach zależności politycznej.

Na II Zjeździe Nauczycieli Szkół Specjalnych (4-6.10.1934) M. Grzegorzewska wygłasza referat pod tytułem "Metoda ośrodków zainteresowań z punktu widzenia przystosowania jej do wychowania upośledzonych umysłowo".[1] Metoda ta, oparta na sposobie nauczania Decroly'ego, została przez nią dostosowana do potrzeb polskiego szkolnictwa specjalnego po wprowadzeniu pewnych zmian i innowacji. Jako "metoda ośrodków pracy" jest ona do dziś aktualna i stosowana w pracy z dziećmi specjalnej troski.

Maria Grzegorzewska, zalecając stosowanie metody ośrodków pracy, uzasadniała wielokrotnie jej wartość. Określiła warunki, jakim w ogóle powinna odpowiadać metoda pracy w szkole specjalnej, która umożliwiałaby społeczną rewalidację dzieci.
Metoda taka według Grzegorzewskiej, powinna:
- wiązać treści programu z warunkami i zadaniami społecznymi,
- uczyć obserwować, badać i rozumieć zjawiska przyrody i zjawiska społeczne poprzez formułowanie wniosków, systematyczne i przyczynowe ujmowanie zjawisk oraz kształtowanie światopoglądu,
- stopniowo i systematycznie kształtować świadomą dyscyplinę i zrozumienie potrzeby działania jednostki na rzecz zespołu,
- wyrabiać zrozumienie procesu społecznego i jego przemian,
- wyzwalać radość, entuzjazm do działania i optymizm życiowy,
- ukazywać wizję lepszych form życia od najprostszych do coraz bardziej złożonych, od bliskich do dalszych,
- kształtować zapał do pracy, do działania,
- umożliwiać kształcenie wartości moralnych, stosunku do człowieka, kształtowanie charakteru,
- wyrabiać w działalności zespołowej takie cechy jak: poczucie odpowiedzialności, rzetelność, sumienność, potrzebę wzajemnej pomocy, solidarność, wytrwałość, dokładność, rozwaga, umiejętność pracy zespołowej, przewidywanie i planowanie działania.

Taką metodą jest właśnie "metoda ośrodków pracy", którą M. Grzegorzewska określiła jako "drogę kształcenia w dziecku umiejętności patrzenia, obserwowania, badania i rozumienia zjawisk przyrodniczo-społecznych".[2]

Zakres stosowania metody ośrodków pracy ograniczyła Grzegorzewska do klas I-II szkoły masowej i I-IV szkoły specjalnej. Metodę ośrodków pracy i organizacji zajęć przy jej zastosowaniu cechują:
- specjalna konstrukcja systemu lekcyjnego: lekcje każdego dnia tworzą całość, jednostkę dydaktyczną, którą prowadzi jeden nauczyciel;
- opracowanie materiału jednego dnia: materiał nie jest podzielony na przedmioty, ale obejmuje takie techniki jak czytanie, pisanie, rachunki;
- metoda wychodzi od jednego zagadnienia stanowiącego centrum, wokół którego grupują się inne, wiążące się z nim bezpośrednio;
- wszechstronne poznanie każdego zjawiska dokonuje się przez obserwację, kojarzenie (powiązanie materiału), skonkretyzowanie (wyrażanie). [3]

Wymienione w ostatnim punkcie trzy rodzaje ćwiczeń w metodzie ośrodków pracy, które są podobne do ćwiczeń w metodzie ośrodków zainteresowań, stanowią podstawę dokładnego poznania i zrozumienia przez dziecko otaczającej je rzeczywistości.

W XX wieku nastąpił wyraźny rozwój szkół i zakładów specjalnych dla różnych grup dzieci upośledzonych fizycznie i umysłowo. Równocześnie stworzono też różne formy kształcenia.

W zmodyfikowanym procesie szkoły specjalnej podkreślono rolę i znaczenie indywidualizacji jako procesu pozwalającego na wyrównanie i korekcję zaburzonych funkcji psychofizycznych uczniów. W treściach kształcenia, lepiej niż dotychczas, usytuowano zagadnienie orientacji zawodowej oraz wychowania przez pracę do pracy.

W dziejach rozwoju teorii kształcenia specjalnego i opieki nad dzieckiem upośledzonym wyodrębniono trzy podstawowe okresy:
- okres, w którym pojawiły się praktyczne próby kształcenia i wychowania jednostek upośledzonych. Okres ten trwał do połowy XIX wieku;
- okres, w którym powstały określone systemy i metody rewalidacji upośledzonych;
- okres, w którym nastąpiła ocena rozwoju pedagogiki specjalnej oraz nowe spojrzenia na możliwość rewalidacji upośledzonych. Okres ten zaczął się w latach 60-tych XX wieku. W okresie tym rozpoczęły się poszukiwania skutecznych form w miarę możliwości jak najpełniejszej integracji.[4]

Różnie w historii formułowane były cele pedagogiki specjalnej, zajmującej się jednostkami upośledzonymi. Początkowo naczelnym zadaniem było wyrównywanie i korygowanie braków wrodzonych i nabytych a praca dotyczyła środków i technik wyrównywania tych braków. Następnie pedagogika specjalna za swój cel uznała kształcenie, wychowanie ogólne i zawodowe dziecka upośledzonego doprowadzając je do najpełniejszego - zgodnie z jego możliwościami - poziomu rozwoju i związanej z tym rewalidacji społecznej. Najistotniejszą zmianą w teorii i praktyce kształcenia specjalnego, która zachodzi w ostatnich latach jest jego dekategoryzacja i wiązanie go ze szkolnictwem zwykłym. Znaczy to, że zamiast przyjmować za czynniki dominujące rodzaj i stopień upośledzenia, na pierwszy plan należy wysunąć właściwości uczniów: intelektualne, emocjonalne, charakterologiczne i inne oraz jakość środowisk ich życia i kształcenia.

Najważniejszym, reformującym szkolnictwo, aktem prawnym była ustawa z 15 lipca 1961r. o rozwoju oświaty i wychowania. W ustawie tej po raz pierwszy zostały jasno określone podstawowe zadania szkół w dziedzinie nauczania i wychowania: "Nauczanie i wychowanie w szkołach i innych placówkach oświatowych ma na celu wszechstronny rozwój uczniów i wychowanie ich na twórczych obywateli PRL".[5] Zgodnie z tą ustawą - niestety - "szkoły i wszystkie placówki oświatowo-wychowawcze stały się instytucjami świeckimi". [6]

Po 1961 roku położono większy nacisk na system kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo. Ustawa ta potwierdziła powszechne prawo do nauki i oświaty: "Rozwój systemu oświaty i wychowania zapewnia każdemu obywatelowi zdobycie wykształcenia podstawowego oraz dostępność wszystkich szczebli i kierunków kształcenia w zależności od zainteresowań i uzdolnień". Artykuł 20 niniejszej ustawy w następujący sposób precyzuje powyższe stwierdzenie w stosunku do upośledzonych: "kształcenie i wychowanie dzieci i młodocianych, przewlekle chorych, opóźnionych w rozwoju umysłowym i upośledzonych fizycznie lub umysłowo odbywa się w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach przy szkołach podstawowych lub ośrodkach szkolno-wychowawczych. Szkoły i zakłady specjalne zapewniają młodzieży opiekę wychowawczą, wiedzę w dostępnym dla niej zakresie oraz przygotowanie do odpowiedniego zawodu". [7]

Reforma ustroju szkolnego miała być przeprowadzona w latach 1963-1968. Wymagało to natychmiastowego podjęcia prac nad przebudową sieci szkolnej i nad programami szkół podstawowych. "Ustalenie programów nauczania musiało poprzedzić pracę nad nowymi podręcznikami szkolnymi, zestawami pomocy naukowych i pracę nad przygotowaniem nauczycieli". [8]

Koniec lat 80-tych był trudnym czasem zmian ustrojowych w naszym kraju. Przeobrażeniom uległy wszystkie dziedziny życia społecznego w tym, także oświata. Do tej pory hierarchiczna i scentralizowana organizacja życia społecznego narzucała edukacji służebną rolę, głównie wobec państwa. Jednostka niewiele miała do powiedzenia w większości spraw oświatowych, chociaż to ona miała w edukacji uczestniczyć. "Natychmiast organizacja demokratyczna i zdecentralizowana sprzyja wypełnianiu przez edukację wielu powinności oczekiwanych przede wszystkim przez obywateli, czyli jednostki korzystające z oświaty". [9] Zwolennicy demokratyzacji, decentralizacji i uspołecznienia szkoły podkreślają, że powinna ona służyć nie tyle realizacji celów anonimowego społeczeństwa, co spełnianiu celów, pragnień, aspiracji uczestników edukacji.

Zgodnie z Ustawą z dn. 7 września 1991r. o Systemie Oświaty, nauczanie i wychowanie - "respektując chrześcijański system wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości Europy i świata. Punktem wyjścia w systemie kształcenia specjalnego musi być założenie, że każde dziecko - jako istota będąca w określonej fazie rozwoju - ma prawo do pomocy w zdobywaniu coraz to nowych wiadomości, umiejętności i nawyków, aby mogło ukształtować jak najkorzystniej swoją osobowość i przystosować się do życia społecznego.

W aspekcie tej tezy system kształcenia specjalnego odgrywa zasadniczą rolę w rehabilitacji społecznej upośledzonych, gdyż:
- organizuje opiekę wychowawczą nad dziećmi upośledzonymi;
- zapewnia im możliwości zdobywania wiedzy ogólnej i wychowania społecznego;
- przygotowuje ich do pełnienia określonych funkcji społecznych poprzez odpowiednie przygotowanie do zawodu i życia społecznego.

W zakres systemu kształcenia specjalnego i opieki nad dzieckiem upośledzonym w naszym kraju wchodzą:
- ochrona rozwoju dziecka przed jego ewentualnymi zaburzeniami;
- wyrównywanie i kompensowanie zaburzeń i niewielkich odchyleń rozwojowych;
- rewalidacja dzieci upośledzonych. [10]

Współczesna szkoła powinna spełniać swe zadania zgodnie z wymogami rozwijającej się cywilizacji, dlatego trzeba ją wciąż przekształcać i ulepszać, aby odpowiadała zmieniającej się rzeczywistości.

Od 1 września 1999 roku polska szkoła wkroczyła w nową reformę edukacyjną. Nowy trójstopniowy system polskiego szkolnictwa objął w zakresie kształcenia specjalnego sześcioletnią szkołę podstawową specjalną, trzyletnie gimnazjum specjalne i trzyletnią szkołę zawodową specjalną. Głównym zadaniem reformy jest stworzenie w polskiej szkole warunków do wszechstronnego rozwoju dziecka, a szczególnie jego osobowości, uzdolnień i zainteresowań.
Przypisy:
1. G. Kornet, Działalność w okresie międzywojennym, w: M. Grzegorzewska -pedagog w służbie dzieci niepełnosprawnych (red.). E. Żabczyńska, WSiP, Warszawa 1995, s. 35
2. S. Dziedzic, Metoda ośrodków pracy, Szkoła specjalna 1970, nr 4
3. M. Grzegorzewska, Pedagogika specjalna (skrypty wykładów), PIPS, Warszawa 1968, w: E. Pasternak Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej, UMCS, Lublin 1994
4. St. Mauersberg, Opieka nad dzieckiem i szkolnictwo specjalne, w: J. Mięso, Historia wychowania wiek XX, PWN, Warszawa 1984
5. Ministerstwo Oświaty, Dz. U. 1/61, nr 32, poz. 160
6. Tamże, rozdz. I, art. 2
7. W. Gasik, Rozwój szkolnictwa specjalnego i pedagogiki specjalnej w Polsce Ludowej (od 1973), w: St. Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, PWN, Warszawa 1990, s. 271
8. S. Dobosiewicz, Reforma szkoły podstawowej, KIW, Warszawa 1971, s. 260
9. T. Lewowicki, Przemiany oświaty, Wyd. Żak, Warszawa 1997, s. 17
10. Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa 1998

Opracowanie: S. Teresa Obara

Wyświetleń: 5581