Rola zawodowa człowieka jako komponent jego osobowości

Współczesną cywilizację cechuje gwałtowny rozwój nauki i techniki, które wkraczają w każdą dziedzinę życia. Nauka i technika stanowią główną podstawę działalności człowieka. Współczesna cywilizacja to także ogromna zmienność i dynamizm rozwojowy. Żyjemy w świetle wzrastającego tempa przemian.

Przemiany społeczno - gospodarcze, które zostały zapoczątkowane w Polsce w roku 1989 wywierają znaczący wpływ na cały system edukacyjny. Najbardziej wrażliwym elementem tego systemu jest szkolnictwo zawodowe, które w sposób bezpośredni odczuwa skutki wprowadzenia gospodarki rynkowej.

Rozpoczęty proces transformacji wiąże się przede wszystkim z realizacją trzech zadań:
1. stworzeniem trwałego i stabilnego systemu demokratycznego,
2. budową efektywnej gospodarki rynkowej;
3. ukształtowaniem porządku społecznego.

To wszystko musi być brane pod uwagę przy rozwiązaniu zagadnień związanych z pracą zawodową i wyborem przyszłego zawodu.

Postęp techniczny pociągnął za sobą gwałtowny rozwój produkcji przemysłowej. Zmiana formacji ustrojowej w Polsce, która wiąże się ściśle z koniecznością reorientacji stosunku do pracy, jako wartość moralnej oraz merkantylnej, wymaga radykalnej przebudowy dotychczasowych koncepcji kształcenia zawodowego uczniów. Młodzi ludzie, stojący u progu startu zawodowego, są dzisiaj w zupełnie innej sytuacji niż ich koledzy sprzed kilku lat. Ich dyplomy pozostaną dokumentami "pro forma", jeśli nie będą zdolni do wykazania przedsiębiorczości, inicjatywy, uporu i gotowości stałego samokształcenia. Dyspozycjom tym musi towarzyszyć optymalnie ukształtowanie poczucie utożsamienia się z zawodem, do którego są przygotowani, jak również świadomość jego rangi wśród innych zawodów, prestiżu ludzi go wykonujących itp.

W związku z tym zmienia się treść i charakter pracy robotnika. Miejsce pracy fizycznej zajmuje coraz bardziej praca umysłowa. Od obecnego pracownika wymaga się coraz gruntowniejszego przygotowania teoretycznego: ogólnego i zawodowego. Coraz wyższe wymagania zawodowe domagają się posiadania przez robotnika specjalnych uzdolnień, wysokiej przydatności zawodowej. Przyjęło się definiować przydatność zawodową jako sprawdzony poziom rozwiązywania zadań pracowniczych. Warunkiem przydatności zawodowej jest odpowiedni zasób wiadomości uzupełnianych doświadczeniem, a także posiadanymi cechami fizycznymi, intelektualnymi i moralnymi.

Gospodarkę w realnym socjalizmie w PRL cechowały: społeczna własność środków produkcji, jedność celów ekonomiczno - społecznych, rozbudowa opieki socjalnej, dominacja rynku producenta, centralne planowanie, negowanie wielu praw ekonomicznych np.: prawa wartości, prawa podaży i popytu, prymat polityki nad gospodarką w myśl zasady: "każdemu według zdolności, każdemu według pracy" oraz zasady pełnego zatrudnienia. Charakterystyczny dla tego modelu gospodarki był fakt, że praca czekała na człowieka i każdy miał prawo do pracy. Po ukończeniu szkoły młody człowiek nie miał z reguły kłopotów ze znalezieniem pracy w wyuczonym zawodzie. W tym okresie wybór szkoły zawodowej i przyszłego zawodu był wyborem jednorazowym, wyborem na całe życie. Podkreślano w ten sposób ważność i nieodwracalność tej decyzji. Obecnie tempo przemian społecznych i kulturalnych, a przede wszystkim techniczno - ekonomicznych powoduje coraz częściej występującą konieczność zmiany zawodu, czasem na pokrewny, a czasem na całkiem inny. Nie zmniejsza to jednak znaczenia, jakie dla dalszego życia człowieka ma ta pierwsza, podejmowana często w wieku kilkunastu lat, decyzja zawodowa. Podstawowym warunkiem powodzenia w pracy zawodowej, a także w życiu pozazawodowym jest właściwy wybór szkoły zawodowej, a co za tym idzie wybór zawodu. "Nie jest to akt jednorazowy, lecz raczej proces, który trwa długo i - w pewnym stopniu - powinien być sterowany, ponieważ to tak istotna decyzja przez znaczny procent młodzieży podejmowana jest w okresie, gdy brak jej jeszcze doświadczenia życiowego i pełnego rozeznania w swoich możliwościach i wymaganiach stawianych przez poszczególne zawody".

Znaczenie właściwie wybranego zawodu dla jednostki wynika przede wszystkim stąd, że podstawą utrzymania i zaspokajania potrzeb współcześnie żyjącego człowieka jest głównie praca zawodowa. Właściwie wybrany zawód powinien być dostosowany do możliwości jednostki, do jego zdolności, skłonności, właściwości psycho - fizycznych. "Ogólnie mówiąc zawód wyznacza w znacznym stopniu drogę życiową człowieka, wywiera poważny wpływ na kształtowanie się jego osobowości".

U osób, które wybrały zawód poniżej swoich możliwości często pojawia się uczucie niezadowolenia z powodu poczucia niewykorzystania swoich możliwości i zdolności z niemożnością zaspokojenia swoich potrzeb. Z kolei zawód przerastający możliwości jednostki wytwarza u niej poczucie stałego zagrożenia i napięć psychicznych. Konsekwencje źle wybranego zawodu to również m. in. niskie zarobki, niski standard życiowy, niska pozycja społeczna, ograniczone możliwości życia kulturalnego.

W wyniku gwałtownych przemian i przy panującym bezrobociu obecnie coraz częściej dochodzi do sytuacji, w której ludzie muszą przekwalifikować się z jednej specjalności na inną, a nie jednokrotnie nawet z zawodu do zawodu. Dlatego też w dzisiejszych czasach każdy uczeń w momencie podejmowania tak bardzo ważnej dla niego decyzji o wyborze zawodu powinien być bardzo dobrze przygotowany. Uczeń dobrze przygotowany do wyboru zawodu to zdaniem K. Zielińskiej uczeń, który:
1. ma ogólną orientację zawodową;
2. preferuje zawody na drodze racjonalnej;
3. zna przesłanki, na których powinno oprzeć się decyzję zawodową;
4. ma szczegółową orientację zawodową w obrębie zawodów przez siebie preferowanych i objętych planami zawodowymi;
5. ma wiedzę o sobie, o własnej przydatności zawodowej;
6. ma ukształtowane zainteresowania zawodowe;
7. ma ogólną orientację szkolną;
8. ma wykształcone cechy dobrego pracownika;
9. ma pozytywny stosunek wobec pracy jako wartości.

Takie przygotowanie ucznia powinno nastąpić w procesie orientacji zawodowej, która winna przygotować młodzież do podjęcia trafnej decyzji wyboru zawodu.

Młody człowiek, któremu narzuca się przyszły zawód, który dokonuje wyboru zawodu nie odpowiadającego jego zainteresowaniem, uzdolnieniem, cechom psycho - fizycznym lub który nie bierze pod uwagę społecznych celów działalności zawodowej - w najlepszym wypadku osiąga w pracy zawodowej wyniki przeciętne. Szybko zatraca ambicje zawodowe, a praca nie stanowi dla niego źródła zadowolenia i satysfakcji.

ISTOTA ZAWODU, ORIENTACJI ZAWODOWEJ I ROLI ZAWODOWEJ

Chcąc scharakteryzować temat pracy należy rozpocząć od omówienia pojęć podstawowych bezpośrednio związanych z tym problemem, a mianowicie:
1. zawód;
2. orientacja zawodowa;
3. prawidłowy wybór zawodu;
4. rola zawodowa.

ZAWÓD - to wykonywanie zespołu czynności społecznie użytecznych, wyodrębnionych na skutek społecznego podziału pracy, wymagających od pracownika odpowiedniej wiedzy i umiejętności powtarzanych systematycznie i będących źródłem utrzymania dla pracownika i jego rodziny.

Jan Szczepański rozróżnia trzy znaczenia terminu "zawód":
1. jako wewnętrznie spójny system czynności, stanowiących dla jednostki źródło utrzymania i określających jej pozycję społeczną;
2. jako stałe wykonywanie pewnych czynności bez względu na kwalifikacje;
3. jako populację tych, którzy wykonują te same czynności, np. lekarskie, nauczycielskie.

ORIENTACJA ZAWODOWA - prowadzona w sposób celowy i zorganizowany wśród uczniów szkół ogólnokształcących (podstawowych i średnich) stojących wobec wyboru zawodu i podjęcia decyzji zawodowej.

Wg. S. Baścika "przez orientacje zawodową rozumie się pomoc młodzieży w wyborze zawodu. Ponieważ obecnie zawód zdobywa się głównie przez naukę w szkole, używa się również nazwy "orientacja szkolna".

Wanda Rachalska rozumując przez orientację zawodową całokształt zabiegów wychowawczych, mających pomóc młodzieży w samodzielnym, właściwym i uzasadnionym wyborze zawodu, stawia przed nią następujące zadania ogólne:
1) wyposażenie młodzieży w wiedzę o zawodach i drogach zdobywania zawodu;
2) kształtowanie umiejętności samooceny;
3) kształtowanie właściwego stosunku do pracy;
4) wyrabianie podstawowych umiejętności i sprawności przydatnych w pracy zawodowej.

PRWIDŁOWY WYBÓR ZAWODU - za prawidłowo wybrany zawód uważa się taki, który jest zgodny z zapotrzebowaniem rynku pracy danego środowiska, regionu kraju i wymaganiami stawianymi pracownikom, z zainteresowaniami i nawykami optanta, który pozwala na rozwijanie i zaspokajanie jego aspiracji życiowych i na ogólne przygotowanie do życia.

ROLA ZAWODOWA - istotą roli zawodowej są określone oczekiwania normatywne, które dotyczą zarówno obowiązków, jak też uprawnień nosiciela roli. Podstawowe znaczenie mają oczekiwania środowiska zawodowego i bezpośredniego środowiska pracowniczego. Treścią roli zawodowej są normy lub wzory postaw i zachowań dotyczące właściwych czynności zawodowych, które polegają czy to na kształtowaniu przedmiotów materialnych lub świata idei, czy też na oddziaływaniu na ludzi.

Znaczenie roli zawodowej dla jednostki zarówno w jego aspekcie subiektywnym, jak i obiektywnym wynika z oddziaływania wielu różnorodnych czynników. Subiektywne znaczenie roli zawodowej dla człowieka to role długotrwałe, odgrywane na co dzień w kontaktach bezpośrednich z innymi ludźmi, np. role rodzinne, sąsiedzkie, towarzyskie, członków różnych organizacji itp. Rola zawodowa i rodzinna otwiera tutaj największe możliwości, stąd ich duża waga dla ogółu ludzi. Obydwie posiadają szeroki zakres, zaspokajają różne potrzeby, przy czym uzupełniają się nawzajem tworząc podstawowy trzon ról społecznych człowieka. Do dużego znaczenia roli zawodowej w świecie współczesnym przyczyniają się też dominujące prądy ideologiczne. W nowszych czasach rozwija się wprawdzie coraz bardziej ideologia wolnego czasu, jako podstawowego czynnika rozwoju osobowości. Znaczenie roli zawodowej dla jednostki jest również uwarunkowane przynależnością do określonej klasy i warstwy społecznej oraz kategorii wieku i płci.

Istnieją, rzecz jasna, sytuacje odwrotne, gdy inne role człowieka ciążą nad jego rolą zawodową. W niektórych kategoriach zawodowych zresztą środowisko zawodowe z reguły łączy się z kręgami towarzyskimi człowieka, rola więc zawodowa ma duży zasięg społeczny. Przy obecnym podziale pracy i specjalizacji treść ról zawodowych wyodrębnia się przeważnie bardzo wyraźnie od treści innych ról społecznych człowieka. Dodatkowe elementy treści roli zawodowej wykazują więcej rysów wspólnych z innymi rolami człowieka, np.: etyka zawodowa, wyrasta z etyki ogólnej, mającej zastosowanie w różnych rolach społecznych.

Rola zawodowa oddziałuje nie tylko na podejmowanie się pewnych ról społecznych, a i na rezygnację z nich. Niekiedy jest to następstwem jej określenia, w innych wypadkach - faktycznego przeciążenia jednostki pracą.

Bibliografia:
1. Baścik S.: Wybór zawodu, a szkoła. WSiP, Warszawa 1974 r.
2. Dobrowolska D.: Studia nad znaczeniem pracy zawodowej dla człowieka. PAN Instytut filozofii i socjologii, Wrocław 1974 r.
3. Korabiowska - Nowacka K.: Procedura badań przydatności do pracy absolwentów szkół zawodowych. Ossolineum, Wrocław 1974 r.
4. Kosel Z.: Społeczne uwarunkowania wyboru szkoły zawodowej. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszaw 1974 r.
5. Kształcenie zawodowe w warunkach gospodarki rynkowej W. Małachowski pod red. St. M. Kwiatkowskiego. Pedagogika Pracy, Instytut Technologii i Eksploatacji, Radom 1996 r.
6. Okoń W.: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1975 r.
7. Problematyka i metody badań nad zadowoleniem z pracy, pr. zbiorowa pod red. A. Sarapaty - materiały z konferencji. PAN Instytut Filozofii i Socjologii, Wrocław 1973 r.
8. Rachalska W.: Orientacja i poradnictwo zawodowe w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa 1978 r.
9. Rachalska W.: Problemy orientacji zawodowej. WSiP, Warszawa 1987 r.
10. Rachalska W.: Wybór zawodu, a wychowanie przez pracę w rodzinie. IWZZ, Warszawa, 1984 r.
11. Szajek S.: Orientacja i poradnictwo zawodowe. PWN, Warszawa 1979 r.
12. Szajek S.: Rola szkół zawodowych w orientacji zawodowej. WSiP, Warszawa, 1980 r.
13. Szkoła i pedagogika w dobie przemian. Praca zbiorowa pod redakcją
T. Lewickiego, S. Mieszalskiego, M. Szymańskiego. Instytut Technologii
i Eksploatacji, Radom 1996 r.
14. Wiatrowski Z.: Podstawy pedagogiki pracy. WSP, Bydgoszcz 1994 r.

Opracowanie: mgr Danuta Hasiak

Wyświetleń: 9581