Zasady racjonalnego doboru metod nauczania

I. Różnice między metodami nauczania a zasadami, środkami i formami nauczania - uczenia się.

Metody nauczania to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych. Metody nauczania to sposób postępowania nauczyciela stosowany świadomie w celu osiągnięcia określonego celu. To logicznie uporządkowany system czynności nauczyciela, które są wzajemnie powiązane.

Metody nauczania wskazuj a sposób realizacji planowanych zadań i celów.

Zasady nauczania to najogólniejsze prawidła, których nauczyciel powinien przestrzegać we wszystkich swoich szczegółowych zabiegach dydaktycznych. Zabiegi te obejmują każdą czynność nauczyciela i równocześnie wpływają na taką lub inną postać kształcenia ucznia, zależną od systemu dydaktycznego stosowanego przez nauczyciela.

Zasady nauczania to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze oraz wdrażać do samokształcenia. Można stwierdzić, że wyniki uzyskiwane przez ucznia są zależne od stopnia jego aktywności umysłowej. Stąd ogromny sens zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania- uczenia i się. Bardzo ważne są zasady: systematyczności i trwałości zdobywanej wiedzy, zasada operatywności oraz zasada wiązania teorii z praktyką.

Wynika z tego, że metody te różnią się w sposób istotny od zasad i reguł dydaktycznych. Zasady i reguły dydaktyczne ukierunkowują wszelkie czynności dydaktyczne nauczyciela i uczniów, natomiast metody wskazują sposób realizacji planowanych zadań i celów. Zasady więc odpowiadają na pytanie: dlaczego należy tak uczyć lub inaczej. Racjonalnie dobierane metody nauczania dają odpowiedź na pytanie: jak należy czynić w zakresie różnych przedmiotów i szczebli pracy dydaktycznej, a także stosownie do przyjętych celów i zadań kształcenia.

O skuteczności pracy dydaktycznej i wychowawczej decydują nie tylko metody i zasady, lecz również formy organizacyjne. Formy te są z kolei zdeterminowane przez cele i zadania kształcenia, liczbę uczniów objętych oddziaływaniem dydaktycznym, charakterystyczne właściwości poszczególnych przedmiotów nauki szkolnej, wyposażenia szkoły w pomoce naukowe. O ile metody odpowiadają na pytanie jak uczyć w określonych warunkach, o tyle zasady: kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.

Środki dydaktyczne są to przedmioty, które dostarczając uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok i słuch, dotyk itd. ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości. W. Okoń twierdzi, że nie one wyłącznie decydują o końcowych wynikach pracy dydaktyczno-wychowawczej, niemniej jednak wzbogacając stosowane metody nauczania przyczyniają się do wzrostu ich efektywności.

Środki dydaktyczne odpowiednio dobrane do metod i form organizacyjnych nauczania ułatwiają prawidłową realizację zasady poglądowości poprzez bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów. Dostarczają również spostrzeżeń na których opiera się poznanie pośrednie, czynności umysłowe i czynności praktyczne.

Na środki dydaktyczne składają się: pomoce naukowe, którymi posługuje się nauczyciel oraz przedmioty indywidualnego wyposażenia uczniów.

Reasumując, należy stwierdzić, że metody nauczania nie są tożsame z zasadami, środkami i formami nauczania - uczenia się. Metody odpowiadają na pytanie: jak uczyć w danych warunkach. Zasady wyjaśniają: dlaczego należy uczyć w określony sposób. Formy nauczania wskazują jak organizować pracę dydaktyczną stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia. Środki dydaktyczne wzbogacają stosowane metody nauczania i przyczyniają się do wzrostu ich efektywności.
a
II. Czynniki decydujące o racjonalnym doborze metod nauczania

Wybór metod nauczania zależy od ogólnych celów nauczania, od szczególnych zadań dydaktycznych, od przedmiotów nauczania i od wieku uczniów. J. Winklewski uważa również, że na wyniki nauczania wpływa jednak nie tylko najwłaściwszy dobór metod, ale także, wdrożenie uczniów do przyswajania sobie wiedzy. Uczniowie nie wdrożeni do oglądania obrazu lub filmu, do słuchania wykładu lub samodzielnego wykonywania ćwiczeń nie korzystają z nauki w szkole, marnują wiele cennego czasu. Zastosowanie najbardziej odpowiedniej metody musi zatem uwzględnić stopień przygotowania uczniów do uczenia się.

Nauczyciel organizując sytuacje dydaktyczne powinien dobierać najwłaściwsze metody i środki. Jeżeli zaznajamia uczniów z nowymi faktami może stosować różne formy obserwacji, wykład w połączeniu z pokazem, opis, opowiadanie, wycieczkę. Jeżeli chce kierować myśleniem uczniów może przeprowadzić pogadankę, dyskusję, zajęcia samodzielne uczniów lub pracę w grupach. Przy kształtowaniu zaś umiejętności i nawyków zastosuje zajęcia praktyczne.

Zależność metody od przedmiotu nauczania wynika ze specyficznych właściwości każdego przedmiotu, których przedstawienie wiąże się z określonymi wymaganiami np. grupa przedmiotów przyrodniczych (geografia, biologia, fizyka) wymagają bezpośredniego zetknięcia ucznia z określonymi rzeczami, zjawiskami, procesami, a więc zastosowanie metody laboratoryjnej, pokazu, organizowania wycieczek i zajęć w terenie.

Zależność metody od wieku uczniów wiąże się z tym, że proces poznawania rzeczywistości przez uczniów uwarunkowany jest zasobem ich doświadczeń, posiadaną wiedzą i dojrzałością umysłową. Organizując proces w klasach początkowych należy uwzględnić, że u dzieci w wieku od 6-10 lat przeważa myślenie oglądowo-praktyczne oraz oglądowo-obrazowe nad myśleniem słownym. Stosuje się więc opowiadanie, pogadankę, pokaz, zajęcia praktyczne i wycieczki. W klasach starszych dużą rolę odgrywają takie metody jak: dyskusja, metoda laboratoryjna, posługiwanie się książką, wszystkie metody aktywizujące pracę uczniów. Należy pamiętać, że w ciągu całej lekcji, nie należy stosować tylko jednej metody. Należy harmonijnie łączyć różne metody, aby zapewnić aktywność dzieci przez cały czas trwania lekcji.

Każdą z metod w nauczaniu i trzeba tak stosować, ażeby kształciła ona spostrzegawczość, umiejętność obserwowania zjawisk, pobudzała wyobraźnię, zmuszała do myślenia, uczyła poprawnego pod względem logicznym wnioskowania.

Spośród metod opartych na słowie najczęściej stosuję pogadankę. Posługuję się nią, gdy przygotowuję klasę do pracy, gdy rozwijam nowy temat lub gdy chcę utrwalić przerobiony materiał. Zapoznaję wtedy uczniów z odpowiednim materiałem ilustracyjnym, obrazami, przeźroczami, filmem, odwołuję się wtedy do faktów, które uczniowie mogli zaobserwować. W ten sposób staram się kształtować nowe pojęcia. Gdy chcę utrwalić przerobiony materiał odwołuję się wtedy do zdobytej wiedzy uczniów, do najważniejszych faktów i uogólnień.

Stosowanie metod praktycznych w klasach najmłodszych jest bardzo trudne, ale warto o nich pamiętać, gdyż uczą samodzielności, inicjatywy i aktywizują proces uczenia się. W starszych klasach zmniejsza to trudności organizacyjne przeprowadzania zajęć metodami aktywnymi.

III. Charakterystyka metod słownych. W czym tkwi nadmierny werbalizm?

W procesie poznania wielką rolę odgrywa słowo, ponieważ, dzięki niemu możemy odzwierciedlać naszą wiedzę o świecie, dlatego należy się nimi właściwie posługiwać. Słowo mówione i pisane jest istotnym środkiem oddziaływania na dzieci i młodzież. Metody oparte na słowie stanowią jedno z głównych narzędzi pracy nauczycieli.

Metody te można sklasyfikować wg w. Okonia i Suchodolskiego w następujący sposób: opis, opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja, praca z książką.

Opis to najprostsza forma zaznajomienia uczniów z osobami, rzeczami, zjawiskami przyrody, krajobrazami i wydarzeniami historycznymi. Opis może towarzyszyć pokazowi określonych przedmiotów. Powinien pobudzać wyobraźnię uczniów. Z tego względu musi być jasny, zrozumiały, barwny i żywy. O ile opis dotyczy charakterystyki cech, budowy, struktury itp. Określonych rzeczy tzn. tego co jest stałe, opowiadanie odnosi się do przedstawienia za pomącą słów przebiegu zdarzeń. Dotyczy tego, co dzieje się w czasie. Opowiadanie podobnie jak opis powinno być formułowane jasno, zwięźle i plastycznie. Opowiadanie i opis należy traktować dwustronnie. To znaczy, nie tylko nauczyciel powinien opisywać i opowiadać, lecz także uczniowie. Opis i opowiadanie stosuje się w niższych kasach szkolnych.

Wykład różni się od opowiadania tym, że oddziałuje nie tylko na wyobraźnię i uczucia, ale także pobudza myślenie konkretno-obrazowe.

Przedmiotem wykładu jest przeważnie opis złożonych układów, rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz zachodzących między nimi związków i zależności o charakterze przyczynowo- skutkowym. Zaletą wykładu jest przekazanie dużej ilości wiedzy w krótkim czasie. Wada wykładu jest brak aktywności uczniów, które sprowadza się do wykonywania notatek. Wykład wymaga skupionej uwagi i rozwiniętego myślenia. Stosuje się go w najwyższych klasach szkoły średniej.

Pogadanka tym różni się od opowiadania i wykładu, że wymaga od uczniów samodzielnej pracy myślowej. Istotą pogadanki jest rozmowa nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą, zmierzającą do osiągnięcia znanego sobie celu. W ten sposób uczniowie przyswajają sobie nowe informacje oraz porządkują posiadane informacje.

Zaletą pogadanki jest to, że może ona służyć:
- przygotowaniu uczniów do pracy na lekcji
- zaznajomieniu ich z nowym materiałem
- systematyzowaniu i utrwalaniu wiadomości
- bieżącej kontroli stopnia opanowania tego materiału przez uczniów

Pogadanka jest metoda bardzo trudną, szczególnie dla nauczycieli, ponieważ musi być logiczna, uporządkowana i musi stanowić uporządkowany system zadań i poleceń.

Dyskusję uważa W. Okoń za wyższą formę pogadanki, która wymaga większej samodzielności w stawianiu i rozwiązywaniu problemów, umiejętności wyczerpującego i jasnego formułowania własnych poglądów oraz odpowiedniego rzeczowego przygotowania do każdego zagadnienia, które ma być w klasie rozwiązane metodą dyskusyjną. Nauczyciel powinien zaznajomić uczniów z cechami racjonalnie prowadzonej dyskusji, takimi jak: jasność, wyrazistość jej głównego problemu, rzeczywistość zwięzłość wypowiedzi, umiejętność sformułowania wniosków końcowych. Dyskusją można posługiwać się dopiero w gimnazjum i szkole średniej.

Zaletą dyskusji jest to, że metoda ta pozwala wzbogacać znany już uczniom materiał o nowe elementy, porządkować go, syntetyzować i utrwalać, a przede wszystkim rozwijać w nich umiejętność samodzielnego formułowania dłuższych wypowiedzi, obrony swoich poglądów na określone sprawy.

Praca z książką jest kolejna metodą nauczania opartą na słowie. Daje uczniom możliwość utrwalenia, rozszerzenia i pogłębienia zdobytych na lekcjach wiadomości. Praca z książką wdraża uczniów do opanowania metod samokształcenia. Przedmiotem samodzielnej pracy ucznia z książką może być lektura, wyszukiwani odpowiedzi na określone pytania, streszczenie poglądów autora, analiza tekstu, uczenie się na pamięć.

Nauczyciel powinien przyczynić się do usunięcia z procesu nauczania- uczenia się wszelkiego werbalizmu. Werbalizm wg Nawroczyńskiego to zastępowanie przedmiotów przez oznaczające je, ale często nieznane uczniom wyrazy. Następstwem werbalizmu jest przyswajanie sobie przez uczniów określonych słów, którym nie towarzyszy zrozumienie ich znaczenia. W rezultacie werbalnego nauczania uczniowie zamiast myśleć samodzielnie i logicznie operują wyuczonymi na pamięć wyrazami, które nie są jednak narzędziami rozwoju ich myślenia.

IV. Metody aktywne gwarancją pełnego zaangażowania uczniów

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się należy do najważniejszych norm postępowania dydaktycznego nauczyciela. Nauczyciel powinien ukierunkowywać aktywność uczniów i wykorzystywać ją do urzeczywistnienia zawartych w programach celów i zadań kształcenia. Nauczyciel musi przy tym pamiętać, że czynności poznawcze uczniów wtedy są samodzielne i wyzwalają ich aktywność, gdy oni rzeczywiście wykonują je sami, a ponadto, gdy nie są to czynności nawykowe i mechaniczne lecz nowe dla nich, organizowane świadomie i celowo.

Wynika z tego, że zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się wymaga od nauczyciela, aby nie zastępował pracy uczniów własną pracą. Zgodnie z zasadą przystępności powinien umiejętnie stopniować trudności stawianych zadań.

W świetle tej zasady uważam, że najwięcej aktywności i zarazem samodzielności ucznia wymagają metody zaliczane do grupy metod praktycznych. Metody oparte na słowie i na obserwacji wzbogacają wiedzę ucznia. W metodach praktycznych na czoło wysuwa się stosowanie wiedzy. Metoda ta nie polega tylko na odtwarzaniu zdobytych wiadomości, ale przede wszystkim na ich rozszerzaniu i zdobywaniu nowych. Istnieją różne rodzaje metod i różne sposoby ich klasyfikacji. Świadczą o tym propozycje klasyfikacyjne dydaktyków polskich, takich jak: K. Sośnicki, W. Okoń, F. Szlosek, T. Nowicki. Metody aktywne to, to takie metody, których założeniem jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Stosowanie metod aktywnych wpływa korzystnie nie tylko na ucznia (wiedza i umiejętności zdobyte samodzielnie są trwalsze), lecz także na nauczyciela, stawiając go w roli badacza i twórcy. Istotą metod aktywnych jest przewaga uczenia się nad nauczaniem.

- Uczenie się (uczeń) - to stosowanie metod aktywnych, które prowadzą do trwałych zmian w myśleniu i działaniu, do zdobywania nowych doświadczeń;
- Nauczanie, kształcenie (nauczyciel) - to stosowaniem metod aktywizujących, które polegają na wzajemnym oddziaływaniu nauczyciela i ucznia w celu spowodowania zmian u ucznia.

Metody oparte na działaniu ucznia zapewniają większą i lepszą jakość przyswajanej wiedzy niż metody nie inspirujące ucznia do działania lub czyniące to w niewielkim stopniu. Wybór metody nauczania zależy od celów lekcji, wieku ucznia, poziomu jego wiedzy oraz bazy dydaktycznej szkoły. Z danych opublikowanych przez Fundację im. Stefana Batorego wynika, że metoda decyduje w znacznym stopniu o ilości przyswajanej wiedzy. Stosowanie metod aktywnych w praktyce szkolnej prowadzi do:
- zwiększenia skuteczności nauczania i uczenia się,
- możliwości motywowania uczniów do działania,
- możliwości rozwijania twórczego myślenia, kreatywności ucznia oraz własnej,
integracji wiedzy różnych przedmiotów,
- umiejętności współpracy i komunikacji w grupie,
- umiejętności organizowania pracy własnej i innych.

Podział metod aktywnych jest następujący:
Dyskusja dydaktyczna - to wymiana zdań, myśli, poglądów uczestników grupy na dany temat. Jest sztuką wyrażania swego, popartego argumentacją stanowiska; jest próbą wypracowania stanowiska wspólnego z zachowaniem szacunku dla przekonań innych. Wyróżniamy:
1. Dyskusję wielokrotną stosowana przy konieczności przeanalizowania jakiegoś obszernego zagadnienia 2. Dyskusję okrągłego stołu polega na swobodnej wymianie poglądów między uczniami a nauczycielem a także między samymi uczniami. 3. Dyskusję panelową - jej cechą jest istnienie dwóch grup: dyskutującej (eksperci) i słuchającej (audytorium).
4. Dyskusję ocenianą- to zmodyfikowana dla potrzeb geografii metoda dyskusji punktowanej, może zastąpić tradycyjne odpytywanie. 5. Metodę "burzy mózgów" - zaliczana jest do technik samodzielnego, grupowego i twórczego myślenia. Zwana jest też giełdą pomysłów lub sesją odroczonego wartościowania. 6. Metodę metaplanu - to plastyczny zapis dyskusji, prowadzonej przez uczestników, którzy dyskutują na określony temat, tworząc jednocześnie plakat jej treści 7. Śnieżną kulę (dyskusja piramidowa) - pozwala każdemu uczniowi na wyrażenie swojego zdania na dany temat i kształci umiejętność uzgadniania stanowisk, negocjowania, formułowania myśli.
8. Debatę - analiza argumentów "za i przeciw".

Metoda seminarium czyli spotkanie naukowe specjalistów - to metoda oparta na paranaukowej tematyce kompetentnych wypowiedzi. W tej metodzie liczy się wiedza ucznia, więc wymaga wcześniejszego przypomnienia pewnych treści. W tej metodzie wyróżniamy:
1. Opis wyjaśniający
2. Opis klasyfikujący 3. Technikę linii czasu 4. Opis uzasadniający

Mapy mentalne - zwane mapami myślowymi, mapami pamięci, obrazami, obrazami mentalnymi. Jest to metoda wizualnego opracowania problemu z wykorzystaniem rysunków, obrazów, symboli, zwrotów, haseł.

Gry dydaktyczne - to metody, które łączą w sobie elementy kształcenia z zabawą, w której uczniowie chętnie uczestniczą. Dobrze dobrane, dostosowane do poziomu intelektualnego uczniów, programu nauczania, mogą znaleźć uznanie w oczach dzieci i dać satysfakcję nauczycielowi.

Ćwiczenia terenowe - polegają na nabywaniu i zastosowaniu różnych umiejętności intelektualnych i technicznych oraz na dochodzeniu do uogólnień i stosowaniu ich do konkretnych przypadków. Są to metody, którymi uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy i rozwija swoje zdolności poznawcze. Należą do nich: obserwacje, eksperymenty i wywiady.

Ćwiczenia techniczne - polegają na zwiększeniu sprawności w posługiwaniu się różnymi metodami, technikami i narzędziami. Są kontynuacją metod badawczych. Należą do nich np.: pomiary wysokości, nachylenia stoków, wyznaczanie kierunków, interpolacja poziomic, wykonywanie planów, map, rysunków, diagramów, przekrojów topograficznych, itp.

Metody "aktywizujące uczniów są bardziej czasochłonne od metod informacyjnych ( opowiadanie, opis, wykład) .Pierwsze trudności i początkowo powolniejsze tempo pracy nagradza większa efektywność nauczania, zdobycie przez uczniów wielu niezbędnych umiejętności i możliwości dalszej rytmicznej pracy. Wspomniane metody stawiają ucznia niekiedy w roli "badacza" w zakresie faktów i problemów. Wykonywane zadania, kończące się określonymi wynikami, są dowodem aktywności uczniów na lekcji.

Stosowanie wiedzy, która łączy teorię z praktyką zmusza uczniów do szukania różnych rozwiązań, do uzupełniania luk w posiadanej wiedzy, rozwija tym samym pomysłowość i twórczość myślenia. Dlatego uważam, że metody aktywne powinny być bardzo często stosowane w praktyce szkolnej, gdyż gwarantują pełną aktywność uczniów.

Literatura:
1. Praca zbiorowa pod redakcją S. Piskorza, "Zarys dydaktyki geografii", PWN Warszawa, 1995
2. Czaińska Z., Wojtkowicz Z., "Aktywne metody w edukacji geograficznej" Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 1999
3. Kupisiewicz Cz. "Podstawy dydaktyki ogólnej", PWN, Warszawa 1976
4. Karlik B. "Gry dydaktyczne w nauczaniu geografii" ODP, Tarnobrzeg 1995
5. Taraszkiewicz M., "Jak uczyć? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu", CODN, Warszawa 1996
6. Okoń W., "Słownik pedagogiczny" PWN, Warszawa 1984
7. Okoń W., "Nauczanie problemowe we współczesnej szkole", PWN, Warszawa 1987
8. Winklewski J., "Metodyka nauczania geografii", WsziP, Warszawa 1987.

Opracowanie: mgr Jolanta Różańska

Wyświetleń: 9709