Funkcjonowanie społeczne a sprawność komunikowania się osób głębiej upośledzonych umysłowo

Problematyka rozwoju społecznego osób niepełnosprawnych umysłowo staje się w ostatnich latach jednym z podstawowych obszarów badawczych pedagogiki specjalnej. W coraz szerszym zakresie poddawane są analizie określone działania społeczne tych osób oraz warunkujące je mechanizmy psycho - socjopedagogiczne.

Upośledzenie umysłowe oznacza znacznie niższy od przeciętnego poziom ogólnego funkcjonowania intelektualnego występujący jednocześnie z brakiem w zachowaniu adaptacyjnym. Dotyczy nie tylko sfery poznawczej lecz również obejmuje całą osobowość jednostki, zaburzenia i zahamowania motywacyjne, emocjonalne jak i zaburzenia w rozwoju społecznym. Obecnie traktuje się upośledzonych umysłowo jak złożoną, dynamiczną strukturę i uważa się, że osoby upośledzone umysłowo posiadają także pewien potencjał rozwojowy, który pozwala im na skuteczne przystosowanie się do życia społecznego.

Poziom funkcjonowania społecznego człowieka jest bezpośrednio uzależniony od sytemu przyswojonych przez niego wzorców i reguł ogólnie aprobowanych. Dziecko upośledzone umysłowo w całokształcie interakcji społecznych wykazuje odmienny charakter zachowań warunkowany głównie specyfiką upośledzenia. Specyfika ta zależy od braku ogólnych wiadomości, niezrównoważenia emocjonalnego i niedostatecznego rozwoju sfery dążeniowej. Wiedza i umiejętności społeczne dziecka upośledzonego umysłowo zubożone są przez ograniczone możliwości odbioru, rozumienia oraz przeżywania faktów i zjawisk otaczającego świata. Dzieci upośledzone umysłowo są mniej aktywne społecznie mając w ten sposób ograniczone doświadczenia. Ograniczenie doświadczeń społecznych jak i upośledzenie funkcji intelektualnych, niski poziom rozwoju psychicznego, utrudnia adoptowanie się do określonych warunków społecznych. Mały krąg aktywności życiowej powoduje powstanie wielu trudności w rozumieniu sytuacji społecznych. Pojawia się wiele błędów w interpretacji zdarzeń, relacji między osobami biorącymi udział w zdarzeniach. Niewłaściwe odczytanie sygnałów społecznych utrudnia dzieciom upośledzonym (a nawet uniemożliwia) podjęcie odpowiednich decyzji, dokonania wyboru zachowań w konkretnych sytuacjach życiowych.

Kształtowanie umiejętności wczuwania się w sytuację drugiej osoby jest bardzo ważne dla dzieci upośledzonych umysłowo. Empatia wzmacnia bowiem przyszłe interakcje społeczne dzieci. Dzieci empatyczne uwzględniają potrzeby, motywy działań i życzenia innych osób, respektują wymagania i kierują się zasadą wzajemności. Dzięki temu są oceniane jako lepiej przystosowane społecznie, są akceptowane.

W rozważaniach nad rozwojem społecznym upośledzonych umysłowo często podkreśla się doniosłe znaczenie umiejętności komunikowania się tych osób z otoczeniem. Słabo ukształtowana umiejętność nawiązywania kontaktu z otoczeniem powoduje opóźnienia w rozwoju społecznym, zubożenie doświadczeń społecznych. Z kolei mała aktywność społeczna hamuje rozwój mowy, powoduje jej zaburzenia. Przygotowanie dziecka do życia w społeczności otwartej wymaga wykształcenia takich umiejętności sprawności, które umożliwiłyby mu samodzielne i niezależne funkcjonowanie w różnorodnych sytuacjach. Istotne znaczenie w przystosowaniu osób upośledzonych odgrywają te umiejętności, które pozwalają na samowystarczalność w czynnościach samoobsługowych, gospodarczych, w poprawnym współżyciu i współdziałaniu z innymi. Nieznajomość trybu życia, pracy i rozrywek w społeczeństwie, niezdolność porozumiewania się z innymi, brak taktu i dobrych manier stanowią prawdziwą przeszkodę w osiągnięciu przez osoby upośledzone umysłowo wystarczającej dojrzałości społecznej.

Dokonując obserwacji komunikowania się ludzi, psycholodzy wyodrębniają kilka etapów tego procesu. Ich analiza pozwala dostrzec czynniki zakłócające porozumiewanie się ludzi. Na nadawanie i odbieranie wiadomości składa się wiele zjawisk. Pierwszym elementem procesu komunikowania się jest intencja, cel podjęcia rozmowy. Drugim etapem- przekazanie wiadomości, które może odbywać się w różny sposób. Przekładanie treści wiadomości na słowa określa się jako kodowanie. Wypowiadając słowa przekazuje się sygnały. Kolejno występuje odbiór sygnałów i odtworzenie treści przesłanej wiadomości -tzw. odkodowanie oraz interpretacja otrzymanej wiadomości. Zgodność pomiędzy intencją nadawcy a interpretacją odbiorcy określa się jako porozumienie. Porozumiewanie to zdolność wyrażanie swych uczuć i emocji, dzielenia się swymi doświadczeniami, informowania o swych potrzebach w sposób zrozumiały za pomocą języka. Porozumiewanie z partnerem społecznym odbywać się może w trzech językach. Pierwszym jest porozumienie emocjonalno- mimiczne; wymiana uśmiechów, spostrzeżeń, przejawów mimicznych zadowolenia lub niezadowolenia. Dziecko, które opanuje ten język będzie mogło dobrze współżyć z otoczeniem nawet jeśli jego rozwój psychomotoryczny będzie bardzo upośledzony. Drugim językiem jest współdziałanie rzeczowe np. dziecko wyciąga rękę po podaną zabawkę. Opanowując ten język będzie mogło włączyć się do pracy, zabawy, będzie partnerem społecznym. Trzecim językiem jest porozumiewanie się słowne (mowa).

Możliwość porozumiewania się stanowi podstawę dla kształtowania innych, ważnych dla życia umiejętności. Ubogi słownik językowy powoduje, że osoby upośledzone mają utrudniony kontakt z innymi ludźmi, co powoduje, że sygnały płynące "do" i "ze" środowiska ulegają często zniekształceniu, doprowadzając często do powstania konfliktów w relacji osoba upośledzona- otaczające środowisko.

U dzieci upośledzonych umysłowo spotyka się kilkoma poziomami "niedokształcenia języka". Najcięższy stopień przejawia się tym, że dziecko nie mówi, lecz porozumiewa się za pomocą gestów i prymitywnych sygnałów dźwiękowych zamiast używać konwencjonalnego systemu językowego. Częstym przejawem "niedokształcenia języka" jest to, że wypowiedzi dziecka są niezrozumiałe dla jego otoczenia. Mimo, że dziecko rozumie wypowiedzi językowe, nie może porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami ze względu na ograniczenie umiejętności ekspresji językowej. Brak umiejętności posługiwania się językiem może też polegać na niedostatecznych umiejętnościach komunikacyjnych.

Uczenie dziecka upośledzonego posługiwania się mową jest bardzo istotnym celem wychowawczym i dydaktycznym. Mowa, chociaż nie jest jedynym sposobem porozumiewania się upośledzonych, to jednak głównie dzięki niej dziecko osiąga dojrzałość osobowości społecznej. U upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym duże znaczenie w porozumiewaniu się mają bezsłowne sygnały. Niekiedy tylko one decydują o skuteczności porozumiewania się. Jeżeli dziecko osiągnie umiejętność takiego porozumiewania się będzie mogło żyć wśród ludzi i być na miarę swych możliwości współuczestnikiem życia społecznego. Wyrażając pragnienia słowami najbardziej prostymi a nawet niepoprawnymi dziecko uniknie frustracji. W pełni rozumiany i sensownie użytkowany słownik (nawet skromny) pozwoli uniknąć dziecku wypowiedzi wyśmiewanych, niedorzecznych. Rozwojowi mowy u dziecka sprzyja jego poczucie bezpieczeństwa przekonanie, że może być rozumiany, że może zainteresować treścią swojej wypowiedzi nauczyciela, kolegę czy rodzica. Posługiwanie się mową, rozumienie znaczenia słów, rozumienie przydatności przedmiotów, umiejętność wykonywania poleceń i wyrażania swoich potrzeb umożliwia dobre wykonanie wielu czynności domowych np. załatwiania sprawunków, robienia zakupów i innych.

Wpływ sprawności komunikowania się zauważono również w odniesieniu do tendencji społecznych niższych i wyższych. Dzieci, które potrafią wykonywać polecenia słowne, potrafią nazwać swoje potrzeby, uczucia, znają powinność zachowań w różnych sytuacjach życiowych, są akceptowane społecznie. Określa się je jako miłe, sympatyczne, uprzejme, towarzyskie. Podobna zależność porozumiewania się i ekspresji werbalnej wystąpiła w stosunku do tendencji społecznych wyższych. Pomimo tego, że zdolność współczucia innym, rozumienia, chęć niesienia pomocy, zdolność cieszenia się cudzym szczęściem, to cechy osobowości charakteru, które niejako dane są przez naturę, to jednak w pewnej mierze zależą od zdolności porozumiewania się. Otoczenie najbardziej akceptuje osoby jak najmniej różniące się od przeciętnej jednostki, głównie w zakresie przejawiania właściwości społecznych. Jedną z nich jest między innymi właśnie sprawność słownego komunikowania się.

Opracowanie: Maria Ząbkiewicz

Wyświetleń: 3018