Dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia czyli specyficzne trudności w czytaniu, pisaniu i liczeniu

Omawianie najważniejszych problemów związanych ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu powinno rozpocząć się od zrozumienia istoty umiejętności czytania i pisania.

Czytanie jest skomplikowanym procesem, angażującym w wieloraki sposób różnorodne czynności dziecka: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.) [M. Tyszkowa 1977].

Zdaniem A. Brzezińskiej [1987] przygotowanie dziecka do opanowania tych umiejętności wymaga rozwoju i doskonalenia trzech sfer:
- sfery funkcji psychomotorycznych (sprawność analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego; sprawność aparatu artykulacyjnego oraz sprawność manualna);
- sfery procesów emocjonalno-motywacyjnych (warunkujących postawę dziecka wobec konieczności opanowania tych umiejętności).

Wszystkie te sfery wzajemnie się warunkują, zapewniając prawidłowy poziom czytania i pisania.

Pisanie - podobnie jak czytanie- jest również złożonym procesem, w którym można wyróżnić trzy podstawowe elementy:
- psychologiczny - dotyczy analizy i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i ruchowej;
- fizjologiczny - polega na skomplikowanych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej i aparacie ruchowym ręki;
- motoryczny - dotyczy skoordynowanych ruchów manualnych;

Pisanie jest więc pewną całością psychomotoryczną, obejmującą słuchowe wydzielanie głoski, znalezienie jej odpowiednika literowego, zapamiętanie litery oraz kolejne rozmieszczenie liter w wyrazie, napisanie litery lub wyrazu. Szereg tych ruchów wykonują różne części aparatu ruchowego ręki pod kierownictwem kory mózgowej [T. Wróbel 1979].

Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu są spowodowane zaburzeniami niektórych funkcji poznawczych i motorycznych, które występują u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. Podłożem tych zaburzeń jest nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Poszczególne rodzaje tych trudności mogą występować w izolacji lub łączyć się ze sobą. Są to (skrótowo ujęte):
- dysleksja - trudności w czytaniu lub w czytaniu i pisaniu (termin pochodzenia greckiego: dys - źle, słabo, ciężko; léksis - słowo, wyraz;)
- dysgrafia - trudności w opanowaniu kaligrafii (brzydkie, czasem wręcz nieczytelne pismo; nieadekwatna struktura liter, zmienny kierunek pisma, niewłaściwe zagęszczenie liter, zachwianie proporcji liter, dowolny sposób łączenia, skreślanie, poprawianie;)
- dysortografia - trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (rażące i nagminne popełnianie błędów ortograficznych nie dające usunąć się tradycjonalnymi sposobami)

Etiologia (wciąż jest źródłem kontrowersji i dyskusji) - do najczęstszych przyczyn należą:
- czynniki dziedziczne (angielski okulista J. Hinshelwood badał tzw. "wrodzona ślepotę słowną", którą wiązał z niedostatecznym rozwojem "ośrodka czytania")
- mikrouszkodzenia powstałe w okresie ciąży, okresie okołoporodowym i w pierwszych miesiącach życia (wg A Kawik i B Pasamanick jest to tzw. "lekka dziecięca encefalopatia")
- wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego
- fragmentaryczne deficyty rozwojowe (pojęcie wprowadzone przez H. Spionek) należą do nich: opóźnienia i zakłócenia w rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, kinestetyczno-ruchowej oraz zaburzenia procesu lateralizacji;

W ostatnich latach podkreśla się znaczenie "wielpoprzyczynowości" specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, mając na uwadze cały splot niekorzystanych oddziaływań wychowawczo-dydaktycznych i kulturalno-społecznych.
W literaturze określane one są jako czynniki egzogenne (wtórne czy drugorzędne), należą do nich:
- metody wychowawcze, struktura, atmosfera, poziom intelektualno-kulturalny rodziny
- reakcje rodziców na trudności dziecka, sposoby ich usuwania
- postawa nauczyciela, jego stosunek do dziecka, sposoby usuwania dysleksji
- metody i organizacja nauki czytania i pisania
- zły stan fizyczny dziecka (częsta absencja w szkole)

Wszystkie wymienione tutaj przyczyny prowadzą w efekcie do: zaburzeń funkcji językowych i funkcji percepcyjno-motorycznych (postrzegania słuchowego, wzrokowego i motoryki) oraz ich wzajemnego współdziałania, a także zaburzeń uwagi, pamięci (wzrokowej, słuchowej, ruchowej), lateralizacji (brak dominacji ręki oraz oka) i orientacji w przestrzeni. Zaburzenia te często ulegają pogłębieniu w trakcie rozwoju dziecka w wyniku zaniedbań środowiskowych i dydaktycznych. Z kręgu dysleksji wyklucza się jednakże zaburzenia w czytaniu i pisaniu wynikające wyłącznie z takich zaniedbań lub będące skutkiem upośledzenia rozwoju umysłowego.

Występowanie: dysleksja występuje u 10-15% populacji dziecięcej, jej najcięższa postać polegająca na opóźnieniu w czytaniu o 2 lata i więcej w stosunku do wieku, inteligencji i wykształcenia, jest oceniana na 4%.
Objawy: zależą od wieku dziecka.
Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy - objawy "ryzyka dysleksji":
- opóźniony rozwój ruchowy (słabo lub w ogóle nie raczkują, późno zaczynają chodzić, trudności z utrzymaniem równowagi, obniżone napięcie mięśniowe)
- mała sprawność ruchowa (mało zręczne, nieporadne w samoobsłudze)
- opóźniony rozwój mowy (później wypowiadają pierwsze słowa, problemy z budowaniem zdań)
- dłuższe utrzymywanie się pierwotnych odruchów wrodzonych

Wiek przedszkolny 3-5 lat - objawy "ryzyka dysleksji":
- opóźniony rozwój ruchowy
- mała sprawność ruchowa całego ciała, a szczególnie rąk (słabo biega, trudności w utrzymaniu równowagi, zapinaniu guzików, nawlekaniu korali, trzymaniu kredki)
- słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa
- opóźniony rozwój mowy
- zaburzenia postrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej

Wiek 6-7 lat (klasa 0):
- trudności z wymową
- trudności w zapamiętywaniu
- trudności w odróżnianiu podobnych głosek, wydzielaniu i łączeniu sylab
- trudności w wyróżnianiu elementów z całości
- trudności orientacji w czasie (pory roku, dnia, godziny)
- trudności w rysowaniu i odtwarzaniu figur oraz wzorów
- trudności w układaniu obrazków i elementów według wzoru
- wadliwa wymowa (przekręcanie, przestawianie, notoryczne błędy gramatyczne)
- trudności w nauce czytania
- brak lateralizacji (oburęczność, mylenie prawej i lewej ręki itp.)
- mała sprawność manualna (wiązanie sznurowadeł, trzymanie nożyczek, sztućców)
- opóźnienie orientacji w schemacie ciała

Wiek wczesnoszkolny (I-III klasa):
- utrzymywanie się i pogłębianie powyższych trudności
- mała sprawność ruchowa (nie potrafi jeździć na dwukołowym rowerze, łyżwach, nartach, problemy z samoobsługą)
- utrzymująca się oburęczność
- zaburzenia koordynacji czynności ręki i oka
- trudności w zapamiętywaniu nazw, dat, liczb, tabliczki mnożenia
- mylenie liter
- opuszczanie, przestawianie, dodawanie liter i sylab
- trudności z pisownią
- brzydkie pismo i rysunek

Wiek starszy szkolny (powyżej kl. IV i szkoła średnia):
- stopniowe zmniejszanie się lub ustępowanie trudności w czytaniu
- ograniczanie się trudności w pisaniu często tylko do dużej ilości błędów ortograficznych i brzydkiego pisma
- uogólnianie się trudności szkolnych na inne przedmioty nauczania
- trudności w nauce języków obcych

Powikłania: Dysleksja prowadząc do trudności szkolnych często jest podłożem zaburzeń nerwicowych o typie nerwicy szkolnej.
Zapobieganie: Dzieci z "ryzyka dysleksji" (problemy okołoporodowe, nieharmonijny rozwój itd.) powinny zostać wcześnie objęte opieką, aby zapobiec wystąpieniu trudności szkolnych lub je zminimalizować. Wieloletnie obserwacje wykazały, że rozwój dzieci dyslektycznych nie objętych pomocą specjalistyczną jest zwykle gorszy niż grupy ich rówieśników.
Leczenie: Dziecko z objawami dysleksji powinno pozostawać pod opieką lekarza. Należy wykluczyć współistnienie innych schorzeń mogących mieć wpływ na trudności szkolne (wady wzroku, słuchu, schorzenia neurologiczne, zaniedbania środowiskowe i inne). Dzieci dyslektyczne są grupą o specyficznych potrzebach edukacyjnych. Leczenie wymaga współpracy wielu specjalistów (pedagogów, psychologów, logopedów). Polega ono przede wszystkim na terapii pedagogicznej (pięć poziomów pomocy):
1. Pomoc nauczyciela i pedagoga szkolnego (indywidualizacja wymagań).
2. Zespoły korekcyjno-kompensacyjne w szkole (terapia pedagogiczna w grupie)
3. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne i poradnie Polskiego Towarzystwa Dysleksji (diagnoza, terapia pedagogiczna indywidualna i grupowa).
4. Klasy terapeutyczne w szkołach podstawowych.
5. Oddziały dłuższego pobytu, intensywnej terapii dyslektycznej, szkoły o profilu terapeutycznym, turnusy i kolonie terapeutyczne.
Sławni dyslektycy: T. A. Edison, A. Einstein, W. Churchil, A. Christie są najlepszym przykładem na to, że dysleksja nie jest problemem nie do przezwyciężenia. Efekty są tym lepsze im wcześniej jest podjęta terapia i większe zaangażowanie ze strony rodziców.

Osobnym, ważnym i niestety bardzo mało znanym problem jest dyskalkulia. Spotkałam się z różnymi definicjami dotyczącymi tego zaburzenia.
- Dyskalkulia - problemy w matematyce (niski poziom rozumowania operacyjnego, kłopot z pojęciami abstrakcyjnymi, np. pojęciem liczby, wielkości, proporcji).
- Dyskalkulia rozwojowa - trudność rozpoznawania liczb i operowania nimi w rozwiniętej kulturze"
- Dyskalkulia - to strukturalne zaburzenie zdolności matematycznych, mające swe źródło w genetycznych lub wrodzonych nieprawidłowościach tych części mózgu, które są bezpośrednim anatomiczno - fizjologicznym podłożem dojrzewania zdolności matematycznych zgodnie z wiekiem; jest zaburzeniem występującym bez jednoczesnego zaburzenia ogólnych funkcji umysłowych.

Obok pojęcia dyskalkulia możemy spotkać określenia bardziej precyzujące dany stopień deficytu:
- akalkulia - kompletny brak zdolności matematycznych
- oligokalkulia - zmniejszenie wszystkich cząstkowych zdolności matematycznych mniej więcej w jednakowym stopniu
- parakalkulia - zaburzenie zdolności matematycznych, pojawiające się w większości przypadków w związku z chorobą psychiczną

Dyskalkulia to pojęcie bardzo ogólne. Można jednak wyodrębnić pewne jej formy z charakterystycznymi dla nich zaburzeniami.
- dyskalkulia werbalna - przejawia się zaburzeniem umiejętności słownego wyrażania pojęć i zależności matematycznych, takich jak oznaczanie ilości i kolejności przedmiotów, nazywanie cyfr i liczebników, symboli działań i dokonań matematycznych, (dziecko nie jest zdolne utożsamiać określonej ilości z odpowiadającą jej liczbą, chociaż potrafi przeczytać i napisać daną liczbę, czy policzyć ilość przedmiotów)
- dyskalkulia leksykalna - związana jest z nieumiejętnością czytania symboli matematycznych, np. cyfr, liczb, znaków działań., (dziecko może nie czytać zarówno pojedynczych jak i wielocyfrowych liczb, ułamków, kwadratów i pierwiastków, itd.)
- dyskalkulia graficzna - jest to niezdolność zapisywania symboli matematycznych występująca często z dysgrafią i dysleksją liter, (dziecko nie jest w stanie napisać dyktowanych mu liczb, zapisać ich nazw, a nawet ich skopiować)
- dyskalkulia ideognostyczna - to przede wszystkim niezdolność zrozumienia pojęć i zależności matematycznych oraz wykonywania obliczeń w pamięci, (dziecko jest w stanie odczytywać i przepisywać liczby, ale nie rozumie co przeczytało czy napisało, np. umie zapisać znak 6, ale nie wie, że 6 to to samo co 10 -4, albo 3*2)
- dyskalkulia operacyjna - to bezpośrednie zaburzenie umiejętności wykonywania operacji matematycznych, (np. dziecko wykonuje dodawanie zamiast mnożenia, odejmowanie zamiast dzielenia)
- dyskalkulia praktognostyczna - wiąże się z zaburzeniem matematycznych manipulacji konkretnymi czy narysowanymi przedmiotami (liczenie przedmiotów oraz porównywanie wielkości czy ilości), dziecko nie potrafi porównać dwóch elementów, ani grupować ich w zbiory)

Różne kombinacje objawów dyskalkulii rozwojowej występują najczęściej wraz z różnymi kombinacjami objawów innych uszkodzeń innych części mózgu.

Jak łatwo zauważyć, problem dyskalkulii jest bardzo szeroki, a jego ranga wzrasta jeszcze bardziej w związku ze zbyt małym rozpowszechnianiem go wśród nauczycieli i rodziców. Jeśli czegoś nie rozumiemy, nie znamy to tego często nie jesteśmy w stanie zauważyć i rozpoznać. Być może dzieci, za które jesteśmy odpowiedzialni dotknięte są tym deficytem, bo jak wskazują badania dotyczy on 6% populacji.

Brak literatury wyjaśniajacej zarówno samo zjawisko dyskalkulii jak i programów korekcyjno - kompensacyjnych do pracy z zaburzonymi uczniami.

Szukając informacji na temat deficytów rozwojowych oraz trudności w czytaniu, pisaniu i liczeniu natrafiłam na wiele ciekawych pozycji książkowych do przejrzenia których zapraszam. Znajdziecie tam wiele informacji teoretycznych jak również ciekawe przykłady ćwiczeń.
- E. Waszkiewicz - "Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno - kompensacyjnych dla dzieci przedszkolnych" - Warszawa 1994, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej
- J.Jastrząb - "Usprawnianie funkcji percepcyjno - motorycznych dzieci dyslektycznych - Warszawa 1994, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej
- J.Jastrząb -" Gry i zabawy w terapii pedagogicznej" - Warszawa 1994, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej
- K. Grabałowska, J. Jastrząb, J. Mickiewicz, M. Wojak - "Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu. Poradnik metodyczny do terapii dzieci dyslektycznych" - Toruń 1995 TNOiK "Dom Organizatora"
- E. Kujawa, M. Kurzyna - "Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu metodą 18 struktur wyrazowych" - Warszawa 1994 WSiP
- PUS (zestaw książeczek) + klocki - EPIDEIXIS Lublin - Polecam wszystkim rodzicom dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym
- i wiele innych, wśród nich strony www np. USUS Ośrodek Terapii i Diagnozy Dysleksji

Opracowanie: Jolanta Bieniek (nauczyciel informatyki i pedagog specjalny)
Miejskie Gimnazjum nr 2 im. Mikołaja Reja w Knurowie

Wyświetleń: 5510