Wielkość i upadek Egiptu faraonów.

Starożytny Bliski Wschód to tereny gdzie swój początek miały najstarsze cywilizacje, organizmy państwowe i pierwsze miasta. Obejmuje on m.in. obszar dzisiejszej Turcji, Cypru, Armenii, Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Egiptu, a także częściowo Iranu, Sudanu i Arabii Saudyjskiej. Do największych centrów cywilizacji starożytnej zalicza się Mezopotamię i Egipt, jednak dużą rolę w kształtowaniu się kultury starożytnej odgrywały też Elam, Anatolia, Syria i Palestyna. Mimo sporego zróżnicowania kulturowego i politycznego wszystkie te ośrodki tworzyły jeden wielki krąg cywilizacyjny i nie pozostawały względem siebie w izolacji.

Jednak spośród tych wszystkich cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu jeden kraj, kraj nad Nilem był szczególnie uprzywilejowany. Wynikało to z tego, że panowały tam niesłychanie dogodne warunki rolnicze, chodzi o dolinę Nilu, która była bardzo urodzajna, a przez kilkukrotne w ciągu roku wylewy tej rzeki, niezwykle użyźniona, dzięki czemu Egipcjanie zbierali plony nawet trzy razy w roku. Poza tym "w Egipcie panował klimat tropikalny, a tereny te, szczególnie obszary peryferyjne, tereny półpustyń i kamienistych wyżyn obfitowały w budulec kamienny oraz bogactwa naturalne i złoża metali szlachetnych" (Jaczynowska, 1999; 80).

Historia starożytnego Egiptu mieści się między około 3100 a 332 r. p.n.e.; pierwsza z dat to początek dziejów dynastycznych, druga zajęcie kraju przez Aleksandra Wielkiego, który doprowadził do uzależnienia państwa egipskiego.

Czas ten, a więc około 2768 lat dzieli się "na trzy wielkie okresy świetności Egiptu: Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo oraz przedzielające je Okresy Przejściowe, związane albo z upadkiem wewnętrznym, albo z najazdem i władzą obcych ludów. Na początku i na końcu historii Egiptu faraonów są okresy rozpoczynające i kończące istnienie niezależnej państwowości kraju nad Nilem. Zatem w dziejach Egiptu faraonów wyróżniamy następujące epoki history- czne (p.n.e.):

- Okres Wczesnodynastyczny	I - II dynastie	(ok. 3100 - 2675)
- Stare Państwo	III -VI dynastie	(ok. 2675 - 2170)
- Pierwszy Okres Przejściowy	VII - połowa XI dynastie	(ok. 2170 - 2000)
- Średnie Państwo	połowa XI - XII dynastie	(ok. 2000 - 1760)
- Drugi Okres Przejściowy	XIII - XVII dynastie	(ok. 1760 - 1565)
- Nowe Państwo	XVIII - XX dynastie	(ok. 1565 - 1085)
- Epoka Późna	XXI - XXXI dynastie	(ok. 1085 - 332)"

(Jaczynowska, 1999; 84).

Nadmienić należy, że podziału na dynastie dokonał Maneton, kapłan i historyk żyjący za panowania dwóch pierwszych Ptolemeuszy.

Jeśli chodzi o granice polityczne państwa faraonów, to pokrywały się one z naturalnymi granicami geograficznymi i dlatego Egipt starożytny tylko w części jest tożsamy z obecnym państwem, czyli Zjednoczoną Republiką Egiptu. Egipt starożytny, czyli Km.t (dosłownie "czarna ziemia"), bo tak Egipcjanie nazywali swój kraj, to prawie wyłącznie dolina i delta Nilu. Politycznie, historycznie oraz geograficznie dzielił się na dwie krainy: Egipt Dolny, obejmujący obszar delty rzeki Nil i Egipt Górny, czyli jej wąską dolinę od granicy Egiptu Dolnego do I katarakty.

Dalej na południe Egiptu Górnego znajdował się w starożytności kraj zwany Nubią, obejmował on tereny między I i IV lub nawet V kataraktą. Kraj ten dzielił się na dwie krainy: Nubię Dolną zwaną przez Egipcjan Wawat (między I i II kataraktą) oraz Nubię Górną (między II i IV lub V kataraktą) określaną później jako Kusz. Obie te krainy, szczególnie Nubia Dolna, stanowiły integralną część związaną kulturowo, gospodarczo, a także administracyjnie i politycznie z Egiptem.

Ze względu na położenie, Egipt Dolny był krajem lepiej rozwiniętym gospodarczo od Egiptu Górnego. Spowodowane to było tym, że stanowił on jak gdyby pomost, dzięki któremu następowały wszelkie kontakty z pozostałymi krajami starożytnego Bliskiego Wschodu. Droga wymiany biegła przez Synaj. Sytuacja ta powodowała, że to właśnie w Egipcie Dolnym pojawiały się jako pierwsze wszelkie nowinki, przez co kraina ta "rozwijała się znacznie szybciej niż pozostała część kraju" (Mrozewicz, 2001, 42 - 43). Dlatego też na początku III tysiąclecia, za sprawą Egiptu Górnego, który podbił deltę, aby "stworzyć jednolity system irygacyjny" (Mrozewicz, 2001; 43), a także mieć ułatwione kontakty przez Morze Śródziemne z krajami Azji Przedniej, doszło do zjednoczenia Egiptu Górnego z Dolnym.

Kontakty te były bardzo ważne ze względów gospodarczych i politycznych, chociaż "geograficzne położenie Egiptu, niejako na uboczu głównych azjatyckich obszarów Bliskiego Wschodu" (Jaczynowska, 1999; 82), powodowało niejaką izolację, co z kolei przyczyniało się do tego, że kraj nie był nękany, często przez kilka, a nawet kilkanaście wieków przez najazdy zewnętrzne, to jednak Egipt bardzo często "zwracał się w stronę" Bliskiego Wschodu. Oczywiście różnie to wyglądało w poszczególnych epokach historycznych tego kraju.

Okres Wczesnodynastyczny. Do tej pory "niewiele wiadomo o aktywności militarnej i politycznej władców pierwszych dwóch dynastii poza Egiptem. Jednak świadectwa archeologiczne jednoznacznie wskazują na istnienie kontaktów handlowych z Syro - Palestyną, a nawet Mezopotamią" (Jaczynowska, 1999; 86). Jak się wydaje, kontakty te "nie przybierały charakteru agresywnego, polityka ówczesnych królów polegała tylko na reakcji w razie prowokacji i była prawie bez zmian kontynuowana przez ich następców aż do końca Średniego Państwa" (Cotterell, 1990; 21).

Stare Państwo. Jest to czas, który "zdumiewa poziomem architektury (budowa piramid) i innych osiągnięć artystycznych. Wobec wielu dzieł wówczas stworzonych późniejsze epoki wykazały pokorę, nie próbując nawet ich naśladować" (Cotterell, 1990; 21). W ciągu około 500 lat Starego Państwa, Egipt stal się potęgą polityczną i ekonomiczną. Władcą, który tego dokonał był Dżoser. To on zainicjował reformy administracyjne, a także przy współpracy zdolnego inżyniera i architekta Imhotepa, wzniósł wielki kompleks grobowy z piramidą schodkową w Sakkarze. Późniejsi następcy Dżosera, szczególnie Snofru, tak kierowali polityką wewnętrzną i zagraniczną, że Egipt "osiągnął wkrótce apogeum swej świetności" (Jaczynowska, 1999; 87). "Kontrola Synaju oraz ogromne możliwości ekonomiczne kraju były podstawą ożywionej wymiany handlowej z terenami Syrii i Fenicji" (Jaczynowska, 1999; 87).

Pierwszy Okres Przejściowy. Jest to czas (szczególnie jego pierwsza część: VII - VIII dynastie) najgłębszej zapaści politycznej i społeczno-gospodarczej Egiptu. Kraj ogarnęły bunty i rozruchy społeczne. "Zamarła wszelka organizacja prac gospodarczych" (Jaczynowska, 1999; 89), dlatego "w efekcie w tym najurodzajniejszym kraju starożytnego Bliskiego Wschodu zapanował głód" (Jaczynowska, 1999; 89). Sytuacja ta doprowadziła do rozbicia Egiptu na dwa królestwa. Ten stan rzeczy uległ zmianie "za panowania wybitnego polityka i administratora, Mentuhotepa II" (Jaczynowska, 1999; 89), który zjednoczył kraj. Władca ten zajął się odbudową gospodarki i utraconego prestiżu militarnego. Powrócił do udanych wypraw do Libii, Nubii i na Synaj. Panowanie Mentuhotepa II uznaje się za początek Średniego Państwa.

Średnie Państwo. Poszczególni władcy w taki sposób kierowali polityką, iż Egipt był krajem o uporządkowanej sytuacji gospodarczej, a zwycięskie wojny i ekspedycje przyniosły ogromne zdobycze terytorialne oraz łupy i bogactwa z eksploatacji kopalń (Synaj - turkus i miedź; Nubia - złoto, kość słoniowa). Poza tym "umiejętna dyplomacja kolejnych faraonów doprowadziła po raz pierwszy w dziejach państwa nad Nilem do uznania jego zwierzchnictwa przez wielu książąt Palestyny, Fenicji i Syrii" (Jaczynowska, 1999; 90).

Drugi Okres Przejściowy. Okres ten można podzielić na dwa odmienne etapy. Pierwszy (XIII i XIV dynastie) to czas, w którym podejmowano "próby kontynuacji państwowości egipskiej okresu Średniego" (Jaczynowska, 1999; 91). Jednak upadek autorytetu monarchy doprowadził do rozpadu państwa. Drugi, to najazd Hyksosów ("władcy obcych krajów"), ludów najprawdopodo-bniej semickich, które "korzystając z zupełnego paraliżu władz centralnych utworzyli własne państwo, które obejmowało całą Deltę" (Jaczynowska, 1999; 92). Najprawdopodobniej utrzymywali oni ożywione stosunki zarówno polityczne jak i handlowo-gospodarcze z krajami wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Jednak ich władza nad Górnym Egiptem nie była ugruntowana i dlatego na początku XVI w. p.n.e. doszło do otwartych walk, w efekcie których Hyksosi zostali wyparci najpierw z całego Środkowego Egiptu, a następnie Dolnego. Usuniecie azjatyckich najeźdźców dało początek Nowemu Państwu.

Okres Nowego Państwa. To czas "największej potęgi starożytnego Egiptu" (Jaczynowska, 1999; 92). W wyniku podbojów osiągnął on nie tylko najszerszy zasięg terytorialny, ale stał się pierwszą potęgą starożytnego Bliskiego Wschodu. Ogromne bogactwa oraz umiejętna polityka władców Egiptu spowodowała, że kraj nad Nilem miał wpływ "na losy całego ówczesnego świata. Kultura egipska promieniała na ogromnych obszarach od Krety, Anatolii i Mezopotamii po kuszyckie, libijskie i puntyjskie granice cywilizowanego świata. Po raz pierwszy i jedyny w dziejach starożytnego Bliskiego Wschodu na przynajmniej dwa lub trzy stulecia Egipt stał się centralnym punktem całego regionu" (Jaczynowska, 1999; 92). Stało się tak za sprawą władców XVIII dynastii. Do najznamienitszych należeli:
- Jahmes (założyciel XVIII dynastii), ostatecznie wyparł Hyksosów z Delty, ale przede wszystkim doprowadził do konsolidacji kraju;
- Totmes I (syn i następca Amenhotepa I), który panował zaledwie kilkanaście lat, ale doprowa- dził do znacznego powiększenia państwa, a ekspansje wojskowe, którymi kierował przekroczy- ły Eufrat i wdarły się do Mezopotamii. Faraon ten chciał przede wszystkim pokazać swoją siłę militarną, pozyskać ogromne bogactwa z kontrybucji oraz umocnić prestiż imperium egipskie- go. Cel został osiągnięty, bo jeszcze długo po śmierci Totmesa I Egipt "cieszył się pokojem i opływał w bogactwa pochodzące m.in. z podbitych i uzależnionych państw" (Jaczynowska, 1999; 94);
- Totmes III (wnuk Totmesa I), rozbudował i umocnił imperium egipskie, dotarł jeszcze dalej na południe i na zachód niż sławny dziadek, a także włączył podbite ziemie azjatyckie w zasięg oddziaływania administracyjnego Egiptu. Dzięki temu "kraj przeżywał prawdziwy rozkwit gospodarczy" (Jaczynowska, 1999; 94). Stało się tak za sprawą danin, kontrybucji, łupów oraz rozwijającego się handlu.
- Amenhotep II (syn i następca Totmesa III), potwierdził prestiż militarny Egiptu.
- Totmes IV doprowadził do traktatu pokojowego (1420 r. p.n.e.) z Mitanni i dominacji w Syrii. Traktat ten prócz tego, że był sojuszem wojskowym to został "przypieczętowany małżeństwami dynastycznymi i zagwarantował obu państwom okres kilkudziesięciu lat pokoju" (Jaczynowska, 1999; 95).
- Amenhotep III, prócz długiego okresu pokoju i dobrobytu zapewnił też Egiptowi prestiż polityczny, starał się też nie interweniować zbrojnie w spory między palestyńskimi i syryjskimi wasalami Egiptu. Jednak mimo dobrych stosunków dyplomatycznych z władcami ówczesnego świata, faraon dążąc do umocnienia pozycji jednowładcy w Egipcie musiał się przeciwstawić ambicjom politycznym kapłanów tebańskich Amona. Zaczął odsuwać ich od władzy, a wolne funkcje obsadził ludźmi spoza układu władzy. Oczywiście taki sposób pojmowania rządów nie spodobał się kapłanom. Dlatego też jeszcze za panowania Amenhotepa III została zainicjowana rewolucja amarneńska.
- Amenhotep IV,"po ogłoszeniu nowej, religijnej doktryny państwowej zmienił imię na Echnaton" (Jaczynowska, 1999; 95).Za panowania tego faraona doszło do otwartego konfliktu z kapłanami i ich poplecznikami, którzy utrzymali ogromny potencjał ekonomiczny i wpływy w administracji państwowej. Ta sytuacja okazała się zadaniem ponad możliwości tego władcy. Ostatecznie doszło do rozdarcia wewnętrznego kraju i upadku znaczenia monarchy. Echnaton zaniedbał też politykę zagraniczną i dlatego doszło do utraty na rzecz Hetytów części Syrii. Od tego momentu "imperium egipskie w Azji poczęło się sypać w gruzy" (Jaczynowska, 1999; 96).

Proces ten pogłębiał się za rządów kolejnych władców (Nefretete, Tutenchamon, Horemheb). "Po śmierci Horemheba do władzy doszedł, jako XIX dynastia, ród arystokratyczny, który w szybkim czasie odtworzył międzynarodową potęgę imperium" (Jaczynowska, 1999; 97). "Pierwsi władcy tej dynastii za swój główny cel uważali przywrócenie wpływów egipskich w Syrii i Palestynie" (Cotterell, 1990; 28). Udało się to Setiemu I, który "pokonał plemiona aramejskie przybyłe do Palestyny, a następnie korzystając z osłabienia wewnętrznego państwa hetytów przywrócił egipskie panowanie nad południową Syrią" (Jaczynowska, 1999; 97). Również syn i następca Setiego I, Ramzes II poprzez ingerowanie w obsadzanie funkcji arcykapłana Amona umocnił swą pozycję władcy, poza tym uporał się z atakami nubijskich plemion i wreszcie ruszył "na podbój Azji, by ostatecznie rozstrzygnąć sprawę dominacji nad całą Syrią" (Jaczynowska, 1999; 97). Dalsza część rządów Ramzesa II przebiegała już bardziej spokojnie. W 21 roku jego panowania między Egiptem a Hetytami doszło do zawarcia pokoju. "Utrzymane zostało jedynie złudzenie wpływów Egiptu za granicą, choć jego zdolność do ingerencji w sprawy tego regionu wielce zmalała" (Cotterell, 1990; 28).

Za rządów kolejnych władców tej dynastii wpływy Egiptu na starożytnym Bliskim Wschodzie ulegały znacznemu pogorszeniu. Nastąpił powolny upadek kraju nad Nilem. Jedynie przedstawiciel XX dynastii Ramzes III potrafił na krótko odeprzeć ataki plemion libijskich ze wschodu i "ludów morskich" z zachodu. Po śmierci Ramzesa III państwo faraonów chyliło się ku upadkowi. "Synaj i Palestyna zostały opuszczone, a zwierzchnictwo nad Nubią osłabło" (Cotterell, 1990; 29). Sam Egipt zmagał się z kryzysem społecznym i gospodarczym, pogrążył się w zupełnym chaosie, w walkach wewnętrznych i anarchii. Doszło do załamania się jedności państwa. "Ostatecznie, około 1080 r p.n.e. rozpad ten został oficjalnie potwierdzony. ... Nowe Państwo doszło w ten sposób do swego kresu" (Cotterell, 1990; 29).

Epoka późna. "Egipt nie był już zdolny do udzielenia skutecznej odpowiedzi na groźby ze strony potężniejszych od niego sił"(Cotterell, 1990; 29). Role się odwróciły, gdyż państwa kontrolowane do tej pory przez kraj nad Nilem, teraz przejęły kontrolę nad sprawami Egiptu. Doszło nawet do tego, że założycielem XXII dynastii był Szaszank, głowa libijskiej rodziny. Poza tym w całym Egipcie pogłębiał się chaos, a sam kraj rozpadał się na osobne części rządzone przez walczących między sobą lokalnych naczelników.

"Jednakże, podczas gdy inne królestwa walczyły i schodziły z areny dziejowej, Egipt z uporem utrzymywał się przy życiu"(Cotterell, 1991; 30), mimo że wśród ludności egipskiej panowała nędza i ucisk. Dlatego też stał się on "obiektem ataków kolejno Asyrii, Persji i w końcu Macedonii" (Mrozewicz, 2001;46).

Starożytny Egipt, Egipt faraonów upadł. Jednak kultura tego państwa jest niezaprzeczalnym dowodem jego wielkości. Starożytni Egipcjanie to naród, który może poszczycić się wieloma osiągnięciami, nie ustępując innym społeczeństwom starożytnym Bliskiego Wschodu. W takich naukach jak astronomia, matematyka, geometria czy medycyna osiągnęli znaczący postęp. Wystarczy wymienić budowę piramid, opracowanie kalendarza słonecznego, zwyczaj mumifikowania zwłok czy rozwój literatury (na tym polu Egipcjanie prześcignęli Mezopotamię).

BIBLIOGRAFIA

Cotterell Arthur, 1990, Cywilizacje starożytne, Łódź
Jaczynowska Maria, Musiał Danuta, Stąpień Marek, 1999, Historia starożytna, Warszawa
Mrozewicz Leszek, 2001, Historia powszechna - starożytność, Poznań

Opracowanie: Marzena Marek

Wyświetleń: 1064