Ścieżka przyrodniczo-geograficzna
"Spacer po starej Szczawnicy"
Spacer nasz rozpoczynamy od placu w górnej części uzdrowiska, którego nazwano Placem Dietla (Józefa), propagatora uzdrowiska, wybitnego balneologa. Upamiętniając jego pobyt w Szczawnicy postawiono obelisk w południowej części placu. Fundatorem był zaprzyjaźniony z Dietlem Józef Szalay - twórca uzdrowiska. Na środku placu tryska fontanna wykonana w okresie międzywojennym. Zdobi ją figura "kobiety z dzbanem" dłuta artysty Stanisława Marcinowa.
Zabudowa placu Dietla jest przykładem polskiej architektury uzdrowiskowej XIX-wiecznej z niewielkim wpływem sztuki zachodniej. U wejścia na plac Dietla znajduje się budynek "Stara Kancelaria" wybudowany w latach 1864 - 65. Było to mieszkanie zarządcy uzdrowiska oraz kancelaria Górnego Zakładu. Obecnie na piętrze willi znajduje się mieszkanie pracownicze, a na parterze - kawiarenka internetowa. Miejsce pierwszego domu zdrojowego zajęła w 1864 willa "Pałac" mająca piękną wieżę zegarową w południowej części. Budynek należał po połowie do Józefa Szalaya i jego syna Władysława. W 1880 r. dostał się w ręce Akademii Umiejętności. Do 1939 r. pełnił rolę hotelu, a następnie restauracji "Zdrojowa". Od 1971 r. mieści się w nim siedziba Muzeum Pienińskiego im. J. Szalaya , w którym eksponowane są zbiory etnograficzno-historyczne regionu.
Zachodni narożnik Placu Dietla stanowi dom "Pod Bogarodzicą" wybudowany w 1853 r. przez Szalaya. Piętro zajmował Zakład Inhalacyjny i Wodoleczniczy, w którym wykonywano inhalacje solankowe i Bullinga oraz wziewanie igliwowe. Dla kuracjuszy urządzano kąpiele mineralne ze źródła Jan. Po oddaniu do użytku Zakładu Przyrodoleczniczego (1975 r.) piętro to przeznaczono na kawiarnię "Zdrojową". W przyziemiach budynku, gdzie obecnie znajduje się kawiarnia "Zbójnicka piwnica", kiedyś przechowywano wodę mineralną butelkowaną przeznaczoną do sprzedaży.
Północną część placu zajmują wille "Holenderka" i "Dom nad Zdrojami". "Holenderka" została zbudowana w 1855 r. w stylu holenderskim. W przyziemiach mieścił się kantor zakładowy, a piętro zajmowali lekarze uzdrowiskowi. Obecnie - sklep, oraz mieszkanie pracownicze, a z tyłu rozlewnia wody "Szczawniczanka".
"Dom nad Zdrojami" wybudowano na miejscu altany nad źródłami "Stefan i Józefina". Uwagę przyciągają dwa malowidła na frontonie budynku : św. Kinga (patronka Pienin), św. Barbara (patronka kopalń i zdrojów) - obecnie zasłonięte z powodu pożaru budynku w 2002 r.
Kuracjusze pijący wodę mineralną spacerowali galerią w kierunku willi "Szwajcarka Górna". Tę stylową galerię zabudowano w latach 60 tworząc kawiarnię "Haneczka", którą z kolei zamieniono w latach 80 na pijalnię wody Stefan (obecnie nieczynna z powodu pożaru).
Willa "Szwajcarka Górna" powstała w 1852 r. Znana jest z pobytu w niej poety Kazimierza Przerwy-Tetmajera podczas tygodniowego odpoczynku w Szczawnicy.
Do Placu Dietla przylega Park Górny im. hrabiego Adama Stadnickiego (pow. 10 ha) założony przez Jana Kutscherę, a następnie rozszerzony i urządzony przez J. Szalaya. Sprowadził on wiele rzadkich okazów drzew. Wśród drzew rosnących w parku możemy spotkać : buki, jodły, lipy, klony, modrzewie, dęby, tuje i sosny. W górnej części Parku rozciąga się lasek modrzewiowy zasadzony w latach 1909 - 1911 z nasion sprowadzonych z Tokio. Jest to modrzew japoński dochodzący do 30 m wysokości.
Na skraju Parku za "Szwajcarką Górną" znajduje się kaplica zdrojowa pod wezwaniem Matki Boskiej Królowej Nieba zaprojektowana przez J. Szalaya, wybudowana w latach 1844-1847 w stylu neogotyckim. W ołtarzu znajduje się obraz olejny pędzla J. Szalaya "Madonna z Dzieciątkiem". Na ścianach umieszczone są 3 tablice marmurowe poświęcone Stefanowi, Józefinie i Józefowi Szalayom. Obok kaplicy rośnie wiekowy modrzew , który został ustanowiony pomnikiem przyrody. Naprzeciw kaplicy stoi muszla koncertowa zbudowana ok. 1950 r. w której odbywały się koncerty dla kuracjuszy. Nieco dalej znajduje się Inhalatorium z lat 1934-36, w którym to uruchomiono pierwsze komory pneumatyczne. Po obu stronach schodów prowadzących do Inhalatorium rosną magnolie (drzewa bobrowe), które przywędrowały z południa Europy.
Idąc aleją w kierunku sanatorium "Świerki" podziwiamy piękne cisy. Obok sanatorium rośnie rzadko spotykany gatunek - grusza wierzbolistna (lancetowate liście, owoce podobne do gruszy).
Na rozdrożu alejek parkowych znajduje się figura Najśw. Maryi Panny ufundowana w 1891 r. przez kuracjuszy. Wschodnia alejka prowadzi do murowanego przyziemia (pozostałość po spalonym 1962 r. Dworcu Gościnnym). Dworzec Gościnny zwany Kursalonem ukończony w 1864 r., drewniany z mnóstwem ganków, galerii i wieżyczek dachowych. Odbywały się tu liczne koncerty, spotkania towarzyskie z tańcami, bale dobroczynne. W latach 1959-62 mieściło się tutaj Muzeum Pienińskie.
Wracając się alejką w kierunku Placu Dietla mijamy buki o charakterystycznych ciemnych, purpurowo zabarwionych liściach.
Uwagę zwraca również pomnik - popiersie twórcy uzdrowiska Józefa Szalaya, odsłonięty dnia 12.05.2002 r.
Bibliografia:
1. Szczawnica i okolice - wyd. Roksana 2002 r.
2. Szczawnica 2001 - Oficyna Wydawnicza "Rewasz" 2001 r.
3. Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej - B. A Węglarz, 1999
4. Gawędy o drzewach - Maria Ziółkowska
5. Szczawnica-Krościenko i okolice - Józef Nyka, Sport i turystyka 1965
6. Spotkania w dawnej Szczawnicy - Z.T Bednarski, 1994
Opracowanie: Maria Kamińska
