Rozwój mowy dziecka a jego zakłócenia

1. Okresy rozwoju mowy.

Rozwój mowy u człowieka musi rozpocząć się od mocnego krzyku.
Krzykiem dziecko komunikuje swą obecność, wyrażą także swoje potrzeby.
W krótkim czasie można w nim wyróżnić poszczególne dźwięki, a obok wydawania ważne jest także gotowość do ich odbierania. U noworodka obserwuje się reakcje na silne bodźce słuchowe, co się wyraża w postaci marszczenia czoła, mrugania, rozpościerania rączek i płaczu.

W czasie kontaktu z matką i podczas karmienia piersią, noworodek przygląda się szczególnie jej twarzy, gdy do niego mówi, wówczas on otwiera i zamyka usta, a około 2-3 tygodnia życia, w chwilach radości, zaczyna głużyć i uśmiecha się do niej, przesuwa twarz za jej twarzą, naśladuje wysuwanie języka. Spośród dźwięków docierających z otoczenia największe jego zainteresowanie budzą dźwięki mowy, szczególnie jeśli wśród nich słyszy głos matki, którego słuchanie szczególnie preferuje.

Informacje o poglądach traktujący rozwój językowy dziecka jako proces nabywania kompetencji komunikacyjnej i językowej można znaleźć w pracy logopedycznej Leona Kaczmarka zatytułowanej "Nasze dziecko uczy się mowy", Lublin 1977 Kaczmarek wyodrębnia cztery okresy rozwoju mowy:
- okres melodii (od urodzenia do pierwszego roku życia. )
- okres wyrazu (od pierwszego do drugiego roku życia.)
- okres zdania (od drugiego do trzeciego roku życia.)
- okres swoistej mowy (od trzeciego do siódmego roku życia.)

W okresie "melodii" dziecko reaguje na intonację i modulację głosu ludzkiego. W ciągu pierwszych siedmiu tygodni życia wokalizuje różne dźwięki zbliżone do takich samogłosek jak a, o, u. W drugim, trzecim miesiącu życia niemowlę zaczyna głużyć, wytwarza przypadkowe dźwięki gardłowe, tylnojęzykowe, wybuchowe, pojedyncze lub w połączeniu z samogłoskami.

Po okresie głużenia, około piątego miesiąca życia, pojawia się gawożenie, czyli wytwarzanie kombinacji grup dźwiękowych (la, ma, ba, itp.) powtarzanych wielokrotnie. Dziecko wymawia wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek (p, b, d, t, k, g). Między siódmym a ósmym miesiącem u niemowląt występuje skłonność do wytwarzania dźwięków wytworzonych przez siebie, a także słyszanych, pochodzących od innych. Dziecko powtarza bardziej złożone dźwięki, nie łącząc ich jeszcze z treścią znaczeniową. Od dziewiątego do dwunastego miesiąca życia rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko zaczyna powtarzać pierwsze słowa, a niektóre używać w niektórym znaczeniu

W "okresie wyrazu" dziecko potrafi powtarzać już proste wyrazy, są one imitacją posłyszanych dźwięków, jest to tzw. echolalia.

Występujące dźwięki mają swój określony porządek, nie są przypadkowe jak w gaworzeniu. Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek prócz nosowych, ze spółgłosek wymawia: p, b, m, t, d, n, k, s, czasem ć.
Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Od około 18 miesiąca życia obserwujemy początek mowy spontanicznej.

Pierwsze zdania pojawiają się między pierwszym a drugim rokiem życia. Są dwuwyrazowe i wyłącznie twierdzące. Okres ten, trwający od drugiego do trzeciego roku życia, nazywamy "okresem zdania". Dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, którym mówi jego otoczenie. Występujące jednak błędy gramatyczne, nieprawidłowa wymowa powodują, że wypowiedzi dziecka są zrozumiałe tylko na tle sytuacyjnym, do którego się odnoszą.

W tym okresie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wymawiać głoski wargowe: p, b, m oraz zmiękczone p', b', m', wargowo-zębowe: f, w, f , w' , tylnojęzykowe: k, g, ch, przedniojęzykowo- zębowe t, d, n, przedniojęzykowo- dziąsłowe l oraz środkowojęzykowe: ś, ź, ć, , ń, k', g'.

Pod koniec tego okresu mogą się już pojawić głoski s, z, c, a nawet š, ž, č,
Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem - a zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach - bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych.
Dziecko już wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej wypowiedzieć.

"okres swoistej mowy dziecięcej" trwa od trzeciego do siódmego roku życia. Wzrasta wtedy liczba przymiotników, przysłówków, zaimków i liczebników.

Występujące trudności artykulacyjne powodują, że trudniejsze głoski są wymawiane lub zastępowane łatwiejszymi bądź też mylone z innymi.

Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec czwartego roku życia pojawia się głoska r.
Około 4-5 roku życia pojawia się ś, ź, ć, choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c.

Pod koniec okresu przedszkolnego oczekuje się od dziecka poprawnego wymawiania wszystkich dźwięków, swobodnego posługiwania się mową ustną.

2. Zakłócenia rozwoju mowy.

"Zaburzenia rozwoju mowy i języka należy rozpatrywać na tle ogólnego rozwoju dziecka" 1.

Normą rozwoju nazywa się te osiągnięcia w zakresie poszczególnych funkcji, które stwierdza się u większości dzieci w danym wieku. W przypadku niewielkich odchyleń od normy rozwoju mówi się jedynie o różnicach indywidualnych między dziećmi, a dopiero przy głębszym stopniu odchyleń od normy używa się terminu zaburzenia rozwoju. Wynika z tego, że proces rozwojowy może ulec:
a) bądź to zaburzeniu
b) bądź jedynie niewielkiemu zakłóceniu

Sformułowanie "zaburzenie" sugeruje patologiczny charakter obserwowanego zjawiska, natomiast zakłócenie wskazuje, że zjawisko jest jedynie normalna odmianą rozwoju, wynikająca z indywidualnego tempa, rytmu i dynamiki rozwoju psychomotorycznego. Ich przyczyna jest opóźnienie dojrzewania układu nerwowego.

Zjawiska te nie mają patologicznego charakteru. Mowa rozwija się na prawidłowym podłożu. Najczęściej zakłócona jest ekspresja językowa, rzadziej percepcja mowy. Nieprawidłowości w przebiegu procesu rozwojowego mogą się przejawiać opóźnieniem rozwoju różnych aspektów mowy: fonetycznego, leksykalnego, gramatycznego.

Są to też najczęściej, jedynie fragmentaryczne opóźnienia rozwoju. Dotyczą tylko mowy. Obserwowane odstępstwa najczęściej są jedynie niewielkimi odchyleniami od normy rozwoju, s jeżeli są nawet dość znaczne, to mają charakter przejściowy, gdyż wyrównują się samoistnie do piątego roku życia. Dzieci osiągają prawidłowy poziom rozwoju mowy. Występujące zakłócenie ustępuje i nie prowadzi do żadnych trwałych zmian czy konsekwencji w odniesieniu do dalszego rozwoju.

3. Nieprawidłowości artykulacyjne.

Jednym z ważniejszych objawów zaburzeń jest niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy. Opóźnienie to nie wyrównuje się samo. Zaburzenia rozwoju mowy mogą przejawiać się różnorodnie i różne mogą być ich przyczyny.
Najogólniej można je podzielić na zaburzenia o trudnej do ustalenia lub niejednoznacznej etiologii oraz zaburzenia rozwojowe. Określenie rozwojowe oznacza, że uszkodzenie lub opóźnienie rozwoju struktur odpowiedzialnych za czynności mowy istniało od początku procesu rozwojowego tzn. mowa kształtuje się na patologicznym podłożu.

Wśród zaburzeń rozwojowych mowy wyróżniamy między innymi specyficzne zaburzenia mowy.

Ich przyczyny są trudne do określenia bądź przypuszczalne. Często podkreśla się, że mogą być uwarunkowane genetycznie lub związane z nieprawidłowościami konstytucjonalnymi. Czynnik uszkadzający powoduje opóźnienie bądź upośledzenie rozwoju funkcji centralnego układu nerwowego. Zaburzenia języka są pierwszoplanowymi i często jedynymi objawami zabrzen rozwoju.

Do specyficznych zaburzeń rozwoju mowy i języka zalicza się między innymi specyficzne zaburzenia artykulacji, dyslalię.

Dyslalię, zgodnie z przyjętym w Polsce rozumieniem tego terminu, można by odnieść do tych form zaburzeń artykulacji, które są wynikiem dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego o trudnej do ustalenia etiologii.

Hanna Rodak uważa, że mianem dyslalii w terminologii logopedycznej i foniatrycznej określa się wady wymowy. W swej książce pt. "Terapia dziecka z wadą wymowy" pisze: " Dyslalia jest symptomem zaburzenia rozwoju mowy dotyczącym tylko jednego aspektu języka, a mianowicie artykulacyjnego", także Barbara Sawa w książce pt. " Dzieci z zaburzeniami mowy" stwierdza": "Dla określenia zaburzeń artykulacyjnych zwykło się używać terminu dyslalia"1 i dalej autorka konstatuje, że nieprawidłowa artykulacja spowodowana najrozmaitszymi czynnikami należy do najczęściej spotykanych form zaburzeń mowy u dzieci.

Do określenia ogółu form wadliwych sposobów wymowy poszczególnych głosek coraz częściej wykorzystuje się system pojęć stworzony przez klasyczną foniatrię. Zgodnie z tym systemem do dyslalii zalicza się następujące wady wymowy:
- sygmatyzm, czyli nieprawidłową realizacje głosek dentalizowanych (ś, ź, ć,s, z, c, š, ž, č)
- rotacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski r,
- kapacyzm, czyli nieprawidłowa realizację głoski k,
- gammacyzm, czyli nieprawidłowa realizacje głoski g,
- lambdacyzm, czyli nieprawidłowa realizacje głoski l,
- betacyzm, czyli nieprawidłowa realizacje głoski b.

Z dyslalii wyodrębniły się oddzielne jednostki: rynolalia, dysartria.

Do najczęściej spotykanych zaburzeń artykulacji należy sygmatyzm, czyli nieprawidłowa realizacji głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów tj. (s, z, c, ś, ź, ć, š, ž, č)

Wyróżnia się następujące rodzaje sygmatyzmu właściwego:
- seplenienie międzyzębowe występuje u dzieci w okresie wymiany uzębienia, charakteryzuje się tym, że język znajdujący się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się między zęby. Jest on spłaszczony i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni.

Dolna szczęka jest mniej lub bardziej opuszczona, co powoduje brak dentalizacji. Brzmienie jest tępe, podobne do angielskiego th.

- seplenienie przyzębowe charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się na nim rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem. W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędzi dolnych siekaczy jest osłabiony lub wcale się nie pojawia. Najczęstszą przyczyną seplenienia przyzębowego jest utrwalenie nieprawidłowych wzorów.
- seplenienie wargowo-zębowe. Między dolną wargą, a górnymi siekaczami lub między górną warga a dolnymi siekaczami tworzy się bardzo wąska szczelina. Wargi zbliżają się do zębów, powodują zniekształcenie głosek dentalizowanych, gdyż układ narządów artykulacyjnych charakterystyczny jest dla wymowy głosek: w, f.
- seplenienie nosowe w zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos dzieli się na seplenienie nosowe częściowe i całkowite. Przy seplenieniu nosowym częściowym układ języka jest prawidłowy, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Brzmienie głosek dodatkowo zniekształca rezonans nosowy. Przy seplenieniu nosowym całkowitym układ języka jest nieprawidłowy, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane przedostaje się do jamy nosowej szczeliną, powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła, wytwarzając nieprzyjemny poszum głosowy. Tak mogą być wymawiane wszystkie głoski dentalizowane lub niektóre z nich.
- seplenienie krtaniowe, gdy głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani. Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia jest rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje wytwarza szmer.
- seplenienie świszczące cechuje się bardzo ostrym, świszczącym brzmieniem głosek detalizowanych, który powoduje silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka.
- seplenienie wargowe. Szczelina tworzy się między wargami, a język pozostaje bierny. Jest to występujące przejściowo zniekształcenie głosek dentalizowanych, spowodowane niestałą umiejętnością wymowy lub chwiejnością stanów psychicznych.
- seplenienie podniebienne powstaje w wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego, słyszymy wtedy trący nieprzyjemny szmer.
- sigmatismus lateroflexus - polega na tym, że czubek języka przesuwa się w jedną stronę i prąd powietrza jest skierowany na wprost górnego kła, w efekcie czego powstaje brzmienie podobne do artykulacji międzyzębowej i bocznej.
- sigmatismus cacuminalis - język przyjmuje kształt wieży i przesuwa się cały w głąb jamy ustnej.
- seplenienie przydechowe, gdy wymowa głosek dentalizowanych jest przydechowa, polega na tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że przypominają one chuchający szmer.
- seplenienie szumiące, gdy wymowa głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.
- seplenienie gardłowe, gdy głoski dentalizowane są wymawiane gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.

Mowa to najdoskonalszy sposób komunikowania się ludzi. Nowo narodzone dziecko podejmuje kontakt z otoczeniem najpierw przez zachowanie niejęzykowe.

Niewerbalne formy porozumiewania się przechodzą stopniowo w mowę. Każde dziecko przechodzi przez takie same etapy kształtowania się mowy, nie każde jednak ma identyczne warunki i tempo rozwoju.

Ze środowiska rodzinnego dziecko powinno wynieść sprawność porozumiewania się z otoczeniem. Gdy się jednak tak nie stanie?

Trudności dziecka z zaburzeniami mowy polegają nie tylko na zakłóceniach w odbiorze i nadawaniu mowy, ale także w zagubieniu i bezradności w otaczającym świecie, z którym nie może się w zadawalający sposób porozumieć.

Aby zaburzenia porozumiewania językowego nie stały się źródłem nieprawidłowości w funkcjonowaniu dziecka, a później człowieka dorosłego, niezbędna jest profilaktyka logopedyczna i korekcja wad wymowy.

Wczesna stymulacja rozwoju mowy u dzieci jest gwarancją wyrównania deficytów.

Na studiach podyplomowych wykształcono logopedów i przygotowano ich do pracy w szkołach. Uważam, że logopeda w swoim środowisku, a zwłaszcza wtedy, gdy jest to środowisko wiejskie, powinien być tym, który wspomaga dzieci z zaburzeniami porozumiewania językowego.

Bibliografia
1. Balejko A., Pomagam dziecku w mówieniu, czytaniu i pisaniu. Porady i ćwiczenia. Białystok 1996.
2. Benni T., Fonetyka opisowa języka polskiego. Zakład Narodowy imienia Ossolineum. Wrocław 1964.
3. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa 1998.
4. Dłuska M., Fonetyka Polska. PWN, Warszawa - Kraków 1983.
5. Gałkowski T., Jarzębowska G., Logopedia. Opole 1999
6. Gurba U., Zeszyty Logopedyczne. Kraków 1997.
7. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1977.
8. Komornicka E., Uczymy się poprawnie mówić. Poradnik Logopedyczny z ćwiczeniami. Warszawa 1999.
9. Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy. Warszawa 1997.
10. Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy. Warszawa 1990.
11. Spałek E., Piechowicz- Kułakowska C., Jak pomóc dziecku z wadą wymowy. Kraków 1996.
12. Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci. Warszawa 1996.
13. Wrzesińska M., Chcę poprawnie wymawiać. Ćwiczenia logopedyczne. Poznań 1999.

Opracowanie: Małorzata Kipigroch

Wyświetleń: 1892