GŁÓWNE UWARUNKOWANIA NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Szczególnie ważne miejsce w rozważaniach nad zjawiskiem niedostosowania społecznego zajmuje środowisko rodzinne. Istnieje wiele czynników tkwiących w rodzinie, które prowadzą do nieprawidłowej socjalizacji dziecka. Na plan pierwszy wysuwa się patologia więzi emocjonalnej w rodzinie: stosunki dziecka z rodzicami, stosunki między rodzicami, między dzieckiem a rodzeństwem itp. Zdaniem K. Majewskiej-Brzyskiej (1999) naruszenie tej więzi, osłabienie lub jej zerwanie uważane jest główną przyczynę wykolejenia społecznego.

Według autorki proces tworzenia więzi uczuciowych związany jest z zaspokajaniem potrzeb przede wszystkim psychicznych: potrzeby pewności i bezpieczeństwa, potrzeby solidarności i łączności z bliskimi osobami, potrzeby miłości, akceptacji i uznania. Niezaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb wywołuje poczucie zagrożenia, lęk i niepewność.

Autorka uważa, że zaburzona struktura rodziny w wyniku rozwodu, śmierci czy separacji może doprowadzić do zaburzeń procesów uspospołecznienia dziecka, jeśli osoba pozostająca z nim nie stworzy warunków wychowawczych kompensujących brak ojca lub matki. Najgorsza wychowawczo sytuacja występuje w tych rodzinach, w których rozbicie poprzedzone jest konfliktami na podłożu głębokich antagonizmów między rodzicami. Atmosfera wychowawcza w takiej rodzinie wpływa niekorzystnie na psychikę dziecka, może być przyczyną zaburzeń w zachowaniu (agresji, wagarów, ucieczek z domu itp.). Brak więzi emocjonalnej i zagospodarowania dziecku czasu, gniew i złość rodziców powodują oddalanie się od domu rodzinnego i poszukiwanie innych rozwiązań swoich problemów. Ma to szczególne znaczenie w okresie dorastania, kiedy występuje silna potrzeba kochania, serdeczności, subtelności.

Inna przyczyną zaburzającą socjalizację dziecka może być, zdaniem K. Zajączkowskiego, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, do których zalicza się metody autokratyczne, liberalne, bądź niekonsekwentne.

Autokratyzm rodziców oparty na zakazach, nakazach, karach cielesnych rodzi pozorną uległość i kłamstwo, w rzeczywistości zaś niechęć do rodziców. Brak ciepła rodzinnego, wzajemnego zrozumienia i oparcia staje się, jak zauważył J. Tatarkiewicz, przyczyną niezwierzania się rodzicom ze swoich trudności i kłopotów.

Styl liberalny polegający na zezwalaniu dziecku na robienie wszystkiego, co chce, powoduje wymykanie się dziecka spod kontroli rodziców.

Równie niekorzystnym stylem wychowawczym jest dominacja w nim metod niekonsekwentnych (na przemian liberalnych bądź autokratycznych). Powodują one niestałość uczuciową i dezorientację dziecka, co do wymagań wychowawczych. Metody autokratyczne oparte na karach fizycznych w połączeniu z równoczesnym brakiem opieki i kontroli wywołują zdaniem E. Żabczyńskiej najgorsze skutki wychowawcze.

Brak opieki i kontroli często występuje w rodzinach bez cech patologii społecznej, w których jest to spowodowane czynnikami obiektywnymi, np. zapracowanie rodziców, psychiczna nieobecność ojca w wychowaniu, niedbalstwo rodziców i nieprzywiązywanie uwagi do sytuacji szkolnej lub kontaktów koleżeńskich dziecka. Brak zainteresowania jego sprawami zawsze prowadzi do rozluźnienia więzi emocjonalnych i kontaktów z rodzicami, sprzyja nawiązywaniu niekontrolowanych kontaktów poza domem i przejmowaniem wzorów niepożądanych wychowawczo.

Z różnych badań wynika, że wśród osób niedostosowanych społecznie duży odsetek stanowią opóźnieni w nauce szkolnej o 3 i więcej lat oraz osoby, które przerwały lub porzuciły szkołę. Zdaniem I. Mościckiej przeważająca większość jednostek niedostosowanych doznała niepowodzeń szkolnych. Autorka wskazuje na występowanie związków między niepowodzeniami w nauce szkolnej a nieprzystosowaniem społecznym.

Prawidłowe funkcjonowanie w roli ucznia jest bardzo ważnym czynnikiem w kształtowaniu osobowości dziecka. Wskaźnikami funkcjonowania w roli ucznia są: postępy w nauce, kontakty rówieśnicze na terenie szkoły, wystąpienie nieprawidłowości przejawiających się agresją, nadpobudliwością, zahamowaniem w kontaktach z rówieśnikami oraz osobami dorosłymi. J. Krot zauważyła, że "w diagnozie niedostosowania społecznego funkcjonowanie dziecka w roli ucznia ma szczególne znaczenie, gdyż jest to sygnał poprzedzający poważniejsze przejawy niedostosowania".

Obok domu rodzinnego i szkoły w procesie uspołeczniania dziecka ważna rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w nich jest bardzo pożądane w procesie wychowania, bowiem zaspokaja wiele psychicznych i społecznych potrzeb dziecka.

Istnieją jednak sytuacje, w których grupa rówieśnicza może przekształcić się w grupę przestępczą, bądź grupa przestępcza zacznie wywierać negatywny wpływ na jednostkę dotąd niezdemoralizowaną.

Czynnikami sprzyjającymi zmianie struktury grupy rówieśniczej w grupę przestępczą są między innymi brak zaspokojenia potrzeby afiliacji i osłabiona, bądź zerwana wieź emocjonalna z rodziną. Osobami znaczącymi dla jednostki nie są już rodzice, nauczyciele czy wychowawcy, ale koledzy z grupy. Z czasem prezentowane przez nich wzory zachowań i system wartości przybierają charakter zasad postępowania. Środowisko tych grup będzie szczególnie atrakcyjne dla jednostek o podobnym typie kłopotów rodzinno-szkolnych, dla których dotąd szkoła i dom były źródłem napięć i sytuacji konfliktowych. Jak słusznie zauważyła E. Żabczyńska, atrakcyjność takiej grupy polega między innymi na tym, że pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu. W takiej grupie można odrzucić autorytet rodziców i instytucji wychowawczych, system wartości i norm uznawanych przez ogół społeczeństwa. Przynależność do niej stwarza możliwość decydowania o sobie i uznania statusu samodzielnej, niezależnej od innych osób (poza grupą) jednostki. Warto zauważyć, że czynnikami sprzyjającymi tworzeniu się grup z cechami niedostosowania społecznego jest osłabienie lub brak kontroli nad grupami dzieci i młodzieży ze strony rodziców, szkoły i innych instytucji wychowawczych, a także policji.

J. Raczkowska zaobserwowała także wysoką zależność pomiędzy wykolejeniem a nieumiejętnością uporania się jednostki z własnym czasem wolnym. Brak pomysłu na zagospodarowanie tego czasu, bezczynność i nuda prowadza do nadużywania alkoholu i innych środków odurzających, wybryków chuligańskich i seksualnych, gwałcenia reguł współżycia społecznego, zachowań patologicznych. Podobnego zdania jest J. Tatarkiewicz. Stwierdza on, że wiele lat temu analizując literaturę fachową dotycząca czynników wpływających na przestępczość spostrzegł, iż bazują one głównie na poglądach o determinacji "popychaniu" do patologii: zła rodzina, zła szkoła, wrodzone instynkty, uszkodzony mózg, złe warunki ekonomiczne itp. Jego iluminacją w zmianie spojrzenia na to zjawisko W. Młynarskiego "To wszystko z nudów, wysoki sądzie..."

Nie sposób pominąć roli środków masowego przekazu i ich wpływu na rozwój osobowości dziecka. M. Hume i D. Wiśniewski zauważyli, że "Dzieci w dzisiejszych czasach już są od maleńkości uzależnione od telewizora, który jest przypuszczalnie jednym
z głównych źródeł agresji dzieci i młodzieży. Współczesne bajki nie są już takie, jak były dawniej. Obecnie w bajkach na porządku dziennym występuje przemoc, rywalizacja, walka, nienawiść i chęć bycia lepszym, dzieci oglądając te bajki chcą je urzeczywistnić i naśladują ich bohaterów, na młodzież starsza telewizja wywiera podobny wpływ, co na dzieci.".

Przyczyn i czynników wywołujących proces niedostosowania społecznego jest znacznie więcej. Jednak powyższe uwarunkowania, jakimi są samoocena, media oraz główne środowiska społeczne - rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza - decydują w przeważającej mierze o prawidłowej socjalizacji dziecka lub jego niedostosowaniu społecznym.

Bibliografia:
1. J. Kot: Przemoc w szkole - jej uwarunkowania i zapobieganie, W: Opieka - Wychowanie - Terapia, 2/2002, s 14
2. J. Tatarkiewicz: Nikt nagle nie staje się przestępcą, W: Nowa Szkoła, 6/1994 s 350
3. M. Hume, D. Wiśniewski: Przyczyny współczesnej agresji, W: Opieka - Wychowanie - Terapia, 1/2000, s30

Opracowanie: Maciej Daszkiewicz
nauczyciel wf
Szkoła Podstawowa
w Sompolnie

Wyświetleń: 1094