Formowanie się agresywności u dzieci.

Gimnazjum im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Piotrkowie Kujawskim

1. Pojęcie agresji w świetle literatury

W literaturze psychologicznej podkreśla się, iż agresja nie jest zjawiskiem jednolitym, istnieją różne formy i rodzaje agresji, a jej przyczyny i źródła są różnorodne, zatem zdefiniowanie pojęcia agresji jest trudne.

Z. Skorny pod pojęciem agresji rozumie "zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom, przynoszącym szkodę przedmiotowi agresji przybierając formy ataku czyli napaści fizycznej lub słownej"[1].

Podobną definicję agresywnego zachowania się podaje Jenö Ranschburg w swojej książce "Lęk, gniew, agresja", który przez agresję rozumie "każde zamierzone działanie - w formie otwartej lub symbolicznej - mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu"[2].

Autorzy odróżniają zachowanie agresywne zawierające komponentę emocjonalną i zachowanie agresywne typu instrumentalnego.

Zdaniem R. E. Hilgarda agresją są "czynności skierowane przeciwko komuś lub czemuś, mające na celu zadanie bólu, uszkodzenie, zniszczenie. Przez agresję rozumiemy gwałtowne, napastliwe, destrukcyjne zachowanie, które powoduje cierpienie ofiary"[3].

Adam Frączek uwzględniając różnorodne podejścia do definiowania agresji stwierdza, że "agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi"[4].

2. Środowiskowe uwarunkowania agresji - rodzina

W poszukiwaniu zachowań agresywnych u dzieci[5] istotną rolę odgrywa naśladownictwo modeli zachowania, z którymi spotykają się one w środowisku rodzinnym. Sceny kłótni, bójek, złośliwości pomiędzy rodzicami motywują dzieci do agresywnego zachowania się. Zjawisko to jest wyjaśnione działaniem mechanizmu identyfikacji. Nazywa się to identyfikacją z agresorem i polega na tym, iż aby uniknąć kary, człowiek stara się postępować zgodnie z wymaganiami agresora.

Agresja niejednokrotnie pełni rolę narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu. Stan taki jest wynikiem uczenia się - zdobywania doświadczeń w środowisku rodzinnym. Jeśli rodzice wyznają zasadę siły - uważają, że ten ma rację kto jest silniejszy i sprytniejszy - to u ich dzieci kształtują się podobne podstawy sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych i traktowaniu ich jako "narzędzia" skutecznego działania. Doświadczenia wyniesione z domu rodzinnego będzie dziecko w przyszłości przenosiło na kontakty z innymi ludźmi. W rodzinie rodzą się pierwsze uczucia sympatii, życzliwości, przywiązania i miłości, ale tutaj także budzić się mogą: strach, nieufność, egoizm, agresja. Swym nierozsądnym postępowaniem, często gwałtownym zachowaniem się rodzice wpływają na powstanie reakcji lękowych u dzieci.

Dzieci ciągle ganione stają się nerwowe, źle się uczą, a chcąc choć przez chwilę wzbudzić zainteresowanie rodziców swoją osobą, źle się zachowują.

Agresywność dziecka formuje się, gdy spostrzeże ono w trakcie konfliktów wewnątrzrodzinnych, że jego własne lub innej osoby z rodziny zachowanie przynosi przewagę nad przeciwnikiem. Ponieważ agresja w celu uzyskania przewagi powoduje zazwyczaj u przeciwnika reakcję silniejszą, dochodzi do eskalacji agresywnych zachowań w rodzinie i stwarza dziecku dogodne warunki do utrwalania przekonania, że agresja jest skutecznym sposobem pokonywania trudności.

Patterson[6] stwierdził, że w rodzinach dzieci agresywnych powszechne jest występowanie szkodliwego wzoru interakcji - proces zniewolenia rodzinnego. W rodzinach tych pojawia się bardzo niewiele życzliwych i zachęcających do wspólnego działania wypowiedzi i zachowań, a bardzo dużo reakcji wrogich i negatywnych. Zazwyczaj rodzice zużywają bardzo wiele czasu na besztanie, wymyślanie i grożenie dzieciom, dzieci kłócą się z rodzicami i nie szanują ich, a także dokuczają i przeszkadzają sobie nawzajem.

Proces ten traktowany jest jako zniewolenie, ponieważ członkowie rodziny osiągają swoje cele dzięki groźbom, rozkazom i innym zachowaniom wymuszającym, a nie dzięki współdziałaniu i zachowaniom prospołecznym. Dzieci, które nauczyły się tego stylu interakcji w domu, i które nie miały możliwości nauczenia się bardziej pozytywnych umiejętności interpersonalnych, przejawiają agresję także poza rodziną i często dochodzą do przestępstw oraz innych poważnych aspołecznych zachowań.

Brak opieki[7], niestabilności emocjom, zaburzone, kontakty rodzinne skłaniają młodych ludzi do zaspokojenia własnych potrzeb poza domem.

Chłód emocjonalny i błędy wychowawcze dorosłych sprawiają, że w zasobnych, pozornie dobrych domach wyrastają ludzie agresywni i okrutni. Niepewni norm pedagogicznych rodzice często zezwalają dzieciom na wszystko, a jednocześnie nadmiernie przeciążają wygórowanymi oczekiwaniami co do ich przyszłości. Coraz gorzej radzą sobie dorośli z trwałym przekazaniem potomstwu stabilizującego systemu wartości.

Agresywność jako mechanizm psychologiczny najczęściej ujmowana jest w kategoriach motywacyjnych. Agresywne jest dziecko, które ma potrzebę agresji[8] , u którego silnie rozwinęła się motywacja do szkodzenia i dokuczania innym, a słabo - motywacja konkurencyjna, hamująca tę tendencję.

Na podstawie studiów nad rozwojem i determinantami agresji u dzieci ukształtowało się przekonanie, że formowanie się agresywności jest procesem długofalowym i uwarunkowanym wieloma czynnikami. Mimo zakończonych powodzeniem wcześniejszych prób wyizolowania jednego czynnika odpowiedzialnego za agresywność, takiego jak puintywność rodzicielska lub permisywność wobec dziecka, obecnie buduje się wieloczynnikowe modele uwarunkowań agresywności dzieci i młodzieży. Uważa się, że przyczyny tkwią w współwystępowaniu specyficznych kombinacji czynników środowiska rodzinnego, właściwości dziecka (głównie temperamentalnych), cech grupy rówieśniczej, środowiska szkolnego i wzorców kulturowych dotyczących przemocy, prezentowanych np. w telewizji. Poszczególne grupy czynników pełnią w formowaniu się agresywności różną, zależną od fazy rozwoju dziecka funkcję. Rodzina odgrywa znaczną rolę począwszy od niemowlęctwa po okres dorastania dziecka, jakkolwiek jej wpływ w tym ostatnim okresie maleje na rzecz grupy rówieśniczej.

Celem mojej pracy jest pokazanie, jakie czynniki tkwiące w rodzinie dziecka mają wpływ na formowanie się jego agresywności

3. Zasady formowania się agresywności

Zdaniem H.J.Kornadta rozwój agresywności jest procesem długotrwałym i przebiega stopniowo wraz z ogólnym rozwojem psychicznym dziecka. W początkowym stadium rozwoju motywacji do agresji istnieją struktury proste, np. proste reakcje emocjonalne gniewu na doświadczane przez dziecko stany przykrości. Kolejne okresy rozwoju psychicznego mogą odmiennie wpływać na formowanie się poszczególnych elementów motywacji do agresji. Pewne elementy będą rozwijać się wcześniej niż inne, np. uczenie się emocji związanych z agresją występuje wcześniej niż ustalanie się wartości przypisywanych zachowaniu agresywnemu.

Formowanie się agresywności rozpoczyna się wraz z pojawieniem się pierwszej prostej reakcji emocjonalnej we wczesnym dzieciństwie - złości na frustrację w okresie niemowlęcym. H.J.Kornadt podaje, że jest ona wrodzona, biologiczna. Jest to stadium reakcji afektywnych, w których mogą pojawić się także wyuczone reakcje gniewu na różne sytuacje.

Drugie stadium obejmuje kształtowanie się prostych, związanych z gniewem, wzorców zachowania i jego następstw, jak np. napadów złego humoru, uderzania, poszturchiwania, płaczu, bicia - głównie w stosunku do małych dzieci, ale bez zamiaru zranienia czy wyrządzenia szkody.

W trzecim stadium kształtuje się system przekonana temat otaczającego świata. Dziecko spostrzega emocjonalne związki między sobą a otoczeniem. W następstwie swoich doświadczeń może określić otoczenie i świat jako: nieprzyjazne, zagrażające, nie budzące zaufania, co skłania je do koncentracji na sobie i reagowania na frustrację m.in. nastawieniem na obronę własnego "ja".

W stadium czwartym kształtuje się pierwszy rzeczywisty motyw agresji. Dziecko zaczyna rozumieć, jakiego cierpienia może doświadczyć inna osoba z powodu jego agresywnego zachowania. Rozumie, że agresja może być sposobem rozwiązywania konfliktów i usuwania frustracji.

W ostatnim stadium dziecko poddaje agresję moralnej ocenie w kategoriach dobra-zła.

4. Sposoby przeciwdziałania zachowaniom agresywnym - projekty i propozycje

Sztuka walki z agresją nie polega na potraktowaniu "po macoszemu", ale powinna opierać się na rzeczowym i konkretnym podaniu propozycji jej zwalczania. Propozycje są bardzo różnorodne:
- należy w znacznie większym stopniu niż było to dotychczas naświetlić problem
agresji,
- częściej rozmawiać z dzieckiem, tłumaczyć przyczyny i skutki takiego zachowania, okazać większe zainteresowanie sprawami dziecka,
- objęcie dzieci agresywnych opieką Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej,
- zwiększenie współpracy na linii rodzic-dziecko-szkoła,
- zaprzestanie wychowania bezstresowego - zaostrzyć metody wychowawcze
i stosowanie kar,
- ograniczyć dostęp do wizualnych źródeł agresji, jak oglądanie "agresywnych bajek", filmów gier komputerowych,
- pozwolić dziecku na wyrażenie własnej opinii dotyczącej jakiegoś tematu,

Przedstawione środki zaradcze wydają się tak oczywiste, znane każdemu nas, ale wprowadzenie ich jest znacznie bardziej kłopotliwe. Przyczyn problemów z szybkim wprowadzeniem w życie zmian dotyczących sposobu postępowania z agresywną młodzieżą możemy upatrywać, np. w niewiedzy rodziców na temat zjawiska agresji, braku czasu dla własnej rodziny, postawy obojętności najbliższego otoczenia.

Mam jednak nadzieję, że większość z nich uda się wprowadzić w życie tak, abyśmy coraz mniej słyszeli o zachowaniach agresywnych, o aktach wandalizmu, niszczeniu, okrucieństwie.

Niewątpliwie "zjawisko agresji ze względu na tempo rozprzestrzeniania się wymaga podjęcia wszelkich wysiłków zmierzających do powstrzymania go. Wydaje się, że sposobem możliwym do opanowania agresji jest uczenie dzieci samokontroli przez uświadomienie i nazwanie przeżywanego aktualnie stanu emocjonalnego"[9]. Weronika Chamier Cieminska uważa, iż dziecko powinno zdać sobie sprawę, że istnieją takie sytuacje, w których samo może poradzić sobie z agresją. Przede wszystkim powinno dbać o to, by swoim postępowaniem nie dostarczać wzorów agresywnego zachowania[10].

5. Podsumowanie

Najważniejszym środowiskiem wychowawczym dla człowieka jest rodzina. Rodzina jest podstawowym i najbardziej powszechnym środowiskiem człowieka. Od niej zaczyna się biografia ludzi, ona towarzyszy im przez całe życie. Wywiera istotny i znaczący wpływ na zachowanie jednostek, ich stosunek do innych osób, świata wartości, do systemów, norm i wzorów postępowania.

Nierzadko jednak środowisko rodzinne jest także zbiorem sytuacji frustracyjnych dla dziecka. Niejednoznaczna sytuacja panująca w domu między rodzicami, rozwody, częste kłótnie rodziców, konflikty słowne między domownikami, niereagowanie rodziców na problemy dziecka stwarzają zachowanie agresywne.

Prawidłowo ukształtowana rodzina zaspokaja potrzeby psychiczne i fizyczne jej członków, a także spełnia określone zadania. Jest najkorzystniejszym środowiskiem życia i wychowania dziecka. Zaspokaja jego potrzeby psychospołeczne i materialne, zapewnia opiekę i warunki rozwoju. Istnieje jednak wiele czynników powodujących zaburzenia w jej funkcjonowaniu, mogących mieć różny charakter, rozległość i skutki. Właśnie owe zaburzenia mogą doprowadzić do rozbicia rodziny bądź doprowadzić do występującej w niej patologii, np. rodziny alkoholików.

Wydaje się więc, że agresja nie jest wrodzona, ale zdeterminowana społecznie, czy też uwarunkowana sytuacyjne. W zależności od środowiska, w jakim ona przebiega, na jakim podłożu się rozwija tworzą się poszczególne formy i przejawy zachowań agresywnych.

Wszyscy rodzice, wychowawcy, opiekunowie, muszą wiedzieć jedno: DZIECKO OTOCZONE MIŁOŚCIĄ NIGDY NIE BĘDZIE AGRESYWNE!!!

"A jeśli chce się prostować młodzież agresywną - to nie siłą, ale sercem, ciepłem. Antidotum na agresję jest sztuka, kultura, podsuwanie dzieciom i młodzieży pozytywnych wzorców. Pokazywanie, że życie nie musi być bogate, ale może być piękne"[11].

Bibliografia:

1. Chamier Cieminska W., Pomóżmy dzieciom agresywnym, "W Rodzinie", nr 4 (172), 2002
2. Frączek A.: Agresja - psychologiczny punkt widzenia [w:] A. Frączek (red.): Z zagadnień psychologii agresji, Warszawa 1975,
3. Frączek A. (red.), Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, Wrocław 1987,
4. Higard R.E., Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1967,
5. Lonczak - Męcikalska L., Sposoby postępowania z dziećmi i młodzieżą agresywną, "W Rodzinie", nr 10 (178), 2002
6. Raczkowska J., Zaburzenie poczucia bezpieczeństwa agresją, przemocą, okrucieństwem, "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze", 1993, nr 10
7. Rak A., Dziecko otoczone miłością nigdy nie będzie agresywne, "Trzeźwymi bądźcie", nr 1, 2002
8. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1980 r.,
9. Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968

Przypisy:

1. Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968 r.
2. J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1980 r., s. 77
3. R. E. Higard, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1967, s.215-216
4. A. Frączek (red.), Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, Wrocław 1987, s. 13
5. J. A. Pielkowa, Wpływ. .., op.cit., s. 15
6. R. Vasta, M.M.Haith, S.A.Miller, Psychologia..., op.cit., s. 509
7. J. Raczkowska, Zaburzenie poczucia bezpieczeństwa agresją, przemocą, okrucieństwem, "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze", 1993, nr 10
8. A. Frączek: Agresja - psychologiczny punkt widzenia [w:] A. Frączek (red.): Z zagadnień psychologii agresji, Warszawa 1975, s. 16
9. L. Lonczak - Męcikalska, Sposoby postępowania z dziećmi i młodzieżą agresywną, "W Rodzinie", nr 10 (178), 2002
10. W. Chamier Cieminska, Pomóżmy dzieciom agresywnym, "W Rodzinie", nr 4 (172), 2002
11. A. Rak, Dziecko otoczone miłością nigdy nie będzie agresywne, "Trzeźwymi bądźcie", nr 1, 2002

Opracowanie: DANUTA WYSOCKA

Wyświetleń: 855