Organizowanie i metodyka wycieczek o charakterze ekologicznym i przyrodniczym

Pogląd o celowości nauczania młodzieży w naturalnym środowisku nie jest wynalazkiem współczesnych nam czasów. Już Jan Komeński zachęcał w "Wielkiej Dydaktyce" (1657r.) by "ludzi nauczyć czerpać wiedzę nie z książek lecz z nieba i ziemi, z dębów i buków". Również Grzegorz Piramowicz uważał, że "przed nauką na rozum, ma iść w przód pokazywanie uczniom samych robót gospodarczych. Takie zabawy i ćwiczenia najprzyzwoiciej w polu, na łące, w sadach dawane być mają, kiedy to rzeczy o których się mówi są przed oczyma". Obecne programy zalecają przeprowadzenie kilku wycieczek w ciągu roku szkolnego, a niektórzy autorzy (Palka, Piotrowicz) nazywają to nawet "moralnym obowiązkiem nauczyciela biologii".

W trakcie zajęć terenowych realizowane są różnorodne, ale zawsze istotne cele. Doświadczenia nauczycieli wskazują, że w nowoczesnym nauczaniu biologii wycieczki spełniają wszechstronnie pozytywną rolę.
- Pozwalają na obserwację zjawisk i organizmów we właściwym dla nich otoczeniu.
- Uczniowie poznają różnorodność gatunków roślin i zwierząt oraz różne ich formy związane z danym środowiskiem.
- Obserwują zależność w obrębie biocenozy i populacji.
- Poznają przykłady adaptacji organizmów do zmieniających się warunków otoczenia.
- Poznają zjawiska fenologiczne w przyrodzie.
- Pogłębiają wiadomości z systematyki, biogeografii, ekologii zwierząt (ogrody zoologiczne, botaniczne, muzea przyrodnicze).
- Poznają wiadomości z różnych działów gospodarki: leśnictwo, rolnictwo, hodowla roślin i zwierząt.
- Wycieczki prawie zawsze zawierają treści dotyczące ochrony przyrody i problemów współczesnej cywilizacji.
- Poznają formy ochrony przyrody w Polsce oraz możliwości dalszego rozszerzania wiedzy przyrodniczej.
Podczas krótszych i dłuższych wycieczek rozwijane są umiejętności:
- Obserwacji życia i budowy organizmów w ich środowisku.
- Rozpoznawanie wybranych gatunków fauny i flory.
- Analizowanie zależności między organizmami, a środowiskiem.
- Posługiwanie się atlasami, przewodnikami, kluczami do oznaczania itp.
- Dokonywanie różnorodnych pomiarów i posługiwanie się przy tym odpowiednimi przyborami.
- Zapisywanie oraz interpretowanie przebiegu i wyniku obserwacji.
- Praktycznego zachowania "proekologicznego" czyli przestrzegania zasad ochrony przyrody.
- Rozwijanie umiejętności organizacyjnych poprzez udział w planowaniu trasy, kierowaniu grupą, wykonywaniu czynności porządkowych.

Wycieczki biologiczne umożliwiają również nauczycielom wzmożone oddziaływanie na uczniów.
- W trakcie wycieczki nauczyciel poznaje bliżej uczniów, nawiązuje z nimi bardziej bezpośredni kontakt.
- Wychowawca obserwuje relacje między uczniami.
- Można uaktywnić uczniów nieśmiałych, a zbyt ruchliwi w sposób kontrolowany i pożyteczny zużywają swoją energię.
- Głównie w czasie wycieczek młodzież uczy się szanować przyrodę
- Rozwija się wrażliwość estetyczna.
- Uczeń uczy się szanować wszystkie przejawy życia, wyzbywa się zachowań agresywnych i uprzedzeń względem niektórych zwierząt.
- Uczniowie nabierają przekonania o konieczności ochrony (w różnych formach) resztek naturalnych krajobrazów.
- Uczą się odpowiedzialności za stan środowiska oraz aktywnego włączania się do prac na rzecz ochrony przyrody.
- Dostrzegają negatywne przykłady wpływu człowieka na środowiska i rozumieją konieczność przeciwdziałania im.
- Uczą się współżyć i współpracować w grupie.
- Rozumieją konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska.
- Poznają swoje miasto, wieś, najbliższą okolicę, stają się miłośnikami swojego regionu.
- Kształtują postawy badawcze.

Szereg autorów (Stawiński, Gayówna, Stefaniak) podkreśla obecność emocji, które pozwalają na osobiste, głębokie przyswojenie sobie przez uczniów właściwej postawy wobec środowiska i organizmów żywych. Emocje te są zarówno pozytywne; zachwyt nad pięknem przyrody, doznania estetyczne, poczucie swobody i radości w kontakcie z przyrodą, uznanie wielu zwierząt za "sympatyczne, ładne" itd. Mogą być również negatywne np. oburzenie lub gniew na widok dzikich wysypisk śmieci, zanieczyszczonych strumieni itp. - można je wtedy ukierunkować na konstruktywne poszukiwania rozwiązań nieprawidłowych sytuacji.

Podczas wycieczki uczniowie oglądają, obserwują, spostrzegają używając zmysłu wzroku, towarzyszą temu również wrażenia zapachowe, dotykowe i słuchowe - różnorodność doznań potęguje ich oddziaływanie.

Wycieczka jest wspaniałą okazją do aktywizacji uczniów i wdrażania ich do samodzielnej pracy. Nauczyciel organizuje proces odkrywania przyrody przez ucznia. Zapewnia organizacyjne ramy i możliwości rozpoznawania gatunków, dostrzegania i zrozumienia zależności występujących w biocenozie, poznawania zachowanych fragmentów naturalnego środowiska. Uczeń natomiast samodzielnie bada, obserwuje, czyni spostrzeżenia i wyciąga wnioski.

W trakcie wycieczki uczniowie zadają różnorodne pytania, co jest okazją by skorygować ich błędne wyobrażenia, obiegowe opinie, a nawet przesądy. Z kolei nauczyciel swoimi pytaniami aktywizuje ucznia i zachęca do samodzielnej pracy.

Według Stawińskiego można przyjąć podział wycieczek biologicznych na:
1. Wycieczki terenowe:
a) geobiologicze
- botaniczne
- zoologiczne
- ekologiczne
b) hydrobiologiczne
- botaniczne
- zoologiczne
- ekologiczne
2. Wycieczki do ogrodów zoologicznych i botanicznych.
3. Wycieczki do muzeów przyrodniczych.
4. Wycieczki do placówek naukowo badawczych.
5. Wycieczki do placówek służby zdrowia.
6. Wycieczki o tematyce gospodarczej.

Można również mówić o wycieczkach nadobowiązkowych np. organizowanych w czasie ferii i obowiązkowych przewidzianych w planie lekcji.

Z przyczyn praktycznych ważny jest podział wycieczek ze względu na czas ich trwania:
1. Wycieczki (wypady, zwiady) w najbliższe otoczenie szkoły, trwające 20-30 minut.
2. Lekcje biologii w terenie trwające 45-90 minut.
3. Wycieczki kilkugodzinne.
4. Wycieczki całodniowe.
5. Wycieczki dłuższe 2-3 dniowe.
6. Biologiczne obozy wędrowne, obozy naukowe itp. (7-14 dni).

Przygotowanie do wycieczki
Nauczyciel biologii powinien z wyprzedzeniem zaplanować wycieczki biologiczne dla poszczególnych klas na cały rok szkolny. Jak podają autorzy (Stawiński, Gayówna, Frątczak) w pierwszym rzędzie należy wykorzystać najbliższe otoczenie szkoły, następnie możliwości jakie daje gmina, dzielnica lub miasto. Następnie można przejść do wycieczek w dalsze okolice, a nawet kilkudniowych wyjazdów.

Podstawowym obowiązkiem nauczyciela i warunkiem prawidłowego przebiegu zajęć jest dobre poznanie terenu zaplanowanej wycieczki. Nauczyciel powinien wiedzieć jakie jest najlepsze dojście lub dojazd, jakie jest ukształtowanie terenu, gdzie występują rośliny lub inne obiekty, które chce pokazać uczniom. Podobnie musi zapoznać się najpierw z układem ogrodu zoologicznego lub botanicznego, a także zbiorami w muzeum. Nawet jeśli teren jest nauczycielowi ogólnie znany powinien on krótko przed planowanym wyjściem upewnić się czy nie zaszły tam jakieś istotne zmiany. Znajomość terenu pozwala zaprojektować zadania do samodzielnego wykonania, określić czas niezbędny do ich realizacji, dobrać właściwe metody i formy organizacyjne. W niektórych przypadkach należy wcześniej zamówić przewodnika, uzyskać zgodę na zwiedzanie obiektu, zakupić bilety lub wykonać inne prace organizacyjne.

Przy zajęciach terenowych szczególnie ważna jest strona techniczno-organizacyjna, a więc załatwienie dojazdu, zapewnienie opieki, zaopatrzenie grupy w apteczkę, sprzęt odpowiedni do rodzaju ćwiczeń np. przewodniki, atlasy, pojemniki na zbiory. Uczniowie powinni być poinformowani w jaką odzież powinni się ubrać oraz jakie wziąć przybory (notesy, szkicowniki itp.). Dobrze jest na lekcji poprzedzającej wycieczkę ustalić regulamin dotyczący bezpieczeństwa, sposobu zachowania się uczestników, niezbędnej dyscypliny, którego wszyscy zobowiążą się przestrzegać.

W zależności od czasu trwania i celów wycieczki należy do niej uczniów odpowiednio przygotować np. przez powtórzenie potrzebnego materiału, opracowanie referatów i analizę trasy - przygotowania te angażują i mobilizują uczniów, sprzyjają wzrostowi zainteresowania wycieczką.

Nauczyciel opracowuje plan wycieczki, przygotowuje zadania, ćwiczenia, karty obserwacji, przydziela sprzęt i pomoce naukowe.

Dla sprawnego przebiegu zajęć niezbędne jest według K. Zająca (1965r.) systematyczne:
- Kształcenie nawyku skupienia uwagi w terenie.
- Umiejętność spostrzegania i obserwowania.
- Stałe pamiętanie o celu wycieczki i jego systematycznemu realizowaniu.
- Wyrabianie dyscypliny.
- Rozwijanie wrażliwości na piękno przyrody.

W "Biologii w Szkole" znajdujemy wiele przykładów konspektów wycieczek przyrodniczych, które dostarczają ciekawych rozwiązań i propozycji przydatnych w pracy nauczyciela. Mamy więc przykłady tematów typowo ekologicznych np. "Opady w środowisku lokalnym" Z. Tkaczuk, "Biologia w Szkole" nr 6 1997r., przykłady lekcji w terenie np. Anna Stefaniak "Wycieczka na łąkę" "Biologia w Szkole" nr1 1998 r., Irena Nicińska "Przegląd ssaków"-konspekt lekcji w muzeum ewolucji PAN, aż po kilkudniowe warsztaty ekologiczne "Park Narodowy bez granic" dla uczniów szkół ponadpodstawowych A. Jastrzębska-Kołodyńska "Biologia w Szkole" nr5 1998r

W mojej praktyce oprócz krótkich "wyjść" w obejście szkolne chętnie urządzam wycieczki kilkudniowe lub całodniowe. Ponieważ jednym z ciekawszych obiektów przyrodniczych w mojej okolicy jest rezerwat "Łężczak" pod Raciborzem od lat organizuje wycieczki na jego teren. Dojazd jest dogodny, a możliwości realizowania różnych tematów ogromne. Jednym z przykładów jest temat "Formy ochrony przyrody" klasa VI, inna możliwość to "Biocenoza stawu" w klasie IV. Od kilku lat odwiedzam również z młodzieżą park krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe w Rudach. Teren parku jest doskonałym miejscem do opracowania tematu "Pospolite gatunki roślin i zwierząt". Doskonale można przeprowadzić tam między innymi porównanie cech gatunkowych u osobników należących do różnych gatunków tego samego rodzaju na przykładzie klonu polnego i klonu jawora. Uczniowie zestawiają następnie cechy klonów z platanem klonolistnym i wyciągają odpowiednie wnioski.

Staram się przedstawić uczniom ciekawe przyrodniczo miejsca w bliższej i nieco dalszej okolicy np. park diecezjalny w Kokoszycach, stawy w Wielikącie, rezerwat na górze Tuł pod Cieszynem itp.

Oprócz realizowania konkretnych tematów przewidzianych programowo, zawierających określoną wiedzę przyrodniczą, staram się bardzo o rozbudzenie emocjonalnego stosunku do przyrody. Unikam narzucania gotowych stwierdzeń czy poglądów-uczniowie sami dochodzą do wniosku, że poznawane miejsca koniecznie powinny być zachowane dla potomności. Wzbudzeniu pozytywnych emocji służą między innymi gry i zabawy ekologiczne np. "poznaj swoje drzewo".

Staram się również, aby podczas całodniowej wycieczki uczniowie mieli również czas na swobodną zabawę, odpoczynek aktywność ruchową.

W ramach kółka biologicznego utrzymywałam kontakt ze Związkiem Hodowców Drobnego Inwentarza. Dzięki pomocy jego działaczy mieliśmy sposobność zwiedzić hodowlę nutrii, królików rasowych, a także ptaków ozdobnych. Duże znaczenie poznawcze miało zwiedzanie wystaw Drobnego Inwentarza, ptaków ozdobnych oraz ryb akwariowych-wystawy takie były organizowane w naszym rejonie stosunkowo często. Uważam że ich zwiedzanie pozwala na rozbudzenie zainteresowań przyrodniczych uczniów i poszerzeniu wiedzy o gatunkach hodowanych przez człowieka oraz ich znaczeniu gospodarczym. Wychodząc poza najbliższą okolicę uczniowie zwiedzali Park Krajobrazowy "Góra Św. Anny", ogród botaniczny i zoologiczny we Wrocławiu.

Osobnym działem są wycieczki kilkudniowe, najczęściej ze względów praktycznych, nie mają one charakteru wyłącznie przyrodniczego. Zawsze jednak akcentuję w nich treści ekologiczne i znajduję czas na ćwiczenia bądź obserwacje biologiczne. Z pomocą koleżanek uczących różnych przedmiotów pokazałyśmy uczniom Tatrzański Park Narodowy, Ojcowski Park Narodowy, Park Narodowy Gór Stołowych oraz Świętokrzyski Park Narodowy.

Dłuższe wycieczki w naturalny sposób łączą wiedzę z różnych przedmiotów - biologii, geografii, historii, a nawet historii literatury. Wiedza zdobyta podczas tych zajęć jest bliska uczniowi, trwała, uczeń często odwołuje się w trakcie późniejszych lekcji do tego co zaobserwował i zrozumiał podczas wycieczki.

W "Biologii w Szkole" nr2 1998r. moje zainteresowanie wzbudził artykuł A. Stefaniak "Lokalne środowisko przyrodnicze w nauczaniu biologii". Oprócz innych ciekawych spostrzeżeń autorka podaje wyniki ankiety przeprowadzonej wśród dwóch grup uczniów. Grupa I często uczestniczyła w zajęciach terenowych, grupa II znacznie rzadziej. Wnioski z analizy tej ankiety są następujące:
- Uczniowie grupy I mają przyjazny stosunek do przyrody, akceptują różne formy życia, również gatunki uważane za "obrzydliwe".,
- Uczniowie grupy II są mniej tolerancyjni, zdarzają się przypadki okrucieństwa wobec niektórych gatunków zwierząt.
- Uczniowie grupy I znacznie lepiej znają najbliższą okolicę i jej środowisko przyrodnicze.
- Uczniowie grupy I znają konkretne problemy ochrony przyrody swojej miejscowości, podają przykłady wzięte z życia.
- Uczniowie grupy II podają przykłady książkowe, teoretyczne, dalekie od codziennego życia ich miejscowości.

Wyniki ankiety jeszcze raz potwierdzają celowość prowadzenia zajęć terenowych i wycieczek przyrodniczych. Skłaniają nauczyciela do podjęcia niewątpliwego trudu jakim jest przygotowanie i przeprowadzenie zajęć w terenie.

Opracowanie: Krystyna Piguła

Wyświetleń: 2469