Przydatność wybranych metod nauczania - uczenia się w kształceniu zawodowym młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim

W procesie dydaktycznym coraz częściej poszukuje się takich sposobów oddziaływania dydaktycznego, które pozwalają, aby proces ten był bardziej operatywny, skuteczny i efektywny. Jest to szczególnie ważne w kształceniu zawodowym młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim, dla której nauka zawodu jest najistotniejszym elementem w procesie rewalidacji.

Uwzględniając w nowoczesnych trendach dydaktycznych specjalizację celów kształcenia, możemy powiedzieć, że metoda nauczania jest sposobem postępowania nauczyciela z uczącymi się umożliwiającym uczącym się realizację operacyjnych celów kształcenia. Aby zrealizować założone cele tak dobieramy metodę nauczania, aby sprzyjała osiągnięciu zarówno szczegółowych jak i globalnych celów, aby zapewniała jak najwyższą aktywność uczących się i najlepszą efektywność procesu nauczania - uczenia się.

Metody podające

Ze względu na fakt, że głównym celem kształcenia zawodowego specjalnego jest przystosowanie młodzieży z odchyleniami, z zaburzeniami rozwojowymi do życia społecznego, a w szczególności przygotowania do pracy w określonym zawodzie, metody podające maja małą przydatność. Należy je ograniczyć do racjonalnych granic na rzecz metod poszukujących i aktywizujących oraz lepszego wykorzystania wiedzy i doświadczenia uczniów. Wynika to także z tego, że w procesie uczenia się najwięcej zapamiętujemy wtedy, gdy wykonujemy konkretną pracę, tzn. jesteśmy aktywni. Warto zauważyć, że zapamiętujemy około:

10% tego, co czytamy,

20% tego, co słyszymy,

30% tego, co widzimy,

50% tego, co słyszymy i widzimy,

70% tego, co sami mówimy,

90% tego, co sami robimy

Z tego powodu coraz większe znaczenie przywiązuje się do metod aktywizujących. Polegają one na stwarzaniu sytuacji sprzyjających aktywnemu udziałowi uczniów w procesie kształcenia. Bardzo często są to tylko techniki lub sposoby aktywizowania uczniów, ale ich rola w procesie kształcenia, szczególnie w przypadku uczniów z upośledzeniem umysłowym jest ogromna.

Metody aktywne są też bardzo pomocne w organizowaniu pracy na różnych poziomach (indywidualizacja pracy). Nauczyciel tak może rozdzielić zadania, aby każdy uczeń mógł osiągnąć sukces na miarę swoich możliwości, co ma ogromny wpływ na motywację do pracy.

Opis, opowiadanie i wykład mogą być wykorzystywane w celu wprowadzenia nowych zagadnień i przybliżenia uczniom pojęć, które będą niezbędne do zrozumienia celu lekcji oraz wykonywanych ćwiczeń. Tego rodzaju metody mogą być skuteczne, jeżeli nie są dominujące podczas jednostki lekcyjnej i wykorzystują odpowiednią do percepcji uczniów terminologię.

W kształceniu zawodowym młodzieży z upośledzeniem umysłowym opis, opowiadanie i wykład powinny być wzbogacone technikami aktywizującymi uczniów.

W przypadku podjęcia decyzji o zastosowaniu wykładu należy pamiętać, że uczniowie mogą być znużeni i mieć trudności z zapamiętaniem podawanych informacji, dlatego warto rozważyć przeprowadzenie 20-15 minutowego wykładu. Prezentowane treści można uatrakcyjnić poprzez wyświetlanie kolorowych foliogramów lub komputerowych prezentacji, slajdów, pokazy fragmentów filmów zdjęć itp.

Rzadko powinna być stosowana również metoda pracy z książką, szczególnie, jeśli metoda ta ma być jedyną na całej lekcji. Jej odmianą będzie praca z lekturą uzupełniającą, czasopismem, rocznikiem statystycznym, terminarzem ochrony itp.

Nieco szersze zastosowanie może mieć pogadanka, przydatna podczas omawiania stosunkowo łatwych tematów. Nauczyciel kieruje rozmową, stawia pytania, a uczniowie odpowiadają, bez konieczności gruntownego analizowania zagadnienia. Odpowiedzi konstruowane są samodzielnie, na podstawie własnych obserwacji i poznanych wcześniej faktów. Wielu autorów przestrzega jednak przed zbyt częstym stosowaniem pogadanki jako podstawowej metody na całej lekcji, mimo że możemy ją zaliczyć do metod aktywizujących, szczególnie w przypadku pogadanki zaznamiającej z nowym materiałem. Lepsze efekty można uzyskać, stosując pogadankę systematyzującą i utrwalającą wiadomości.

Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy

Dyskusja, polegająca na wymianie poglądów na dany temat, może odbywać się zarówno między samymi uczniami, jak również nauczycielem i uczniami. Różne rodzaje dyskusji przyczyniają się przede wszystkim do doskonalenia myślenia uczniów, zachęcają ich do aktywnego uczestnictwa oraz umożliwiają opanowanie istotnych umiejętności komunikacyjnych. Dyskusja może być planowana po wycieczce, projekcji filmu lub pokazie wideo czy lekcji otwartej.

Szczególną odmianą dyskusji jest metaplan - cicha dyskusja, podczas której uczniowie tworzą plakat będący jej graficznym skrótem; uczestnicy dyskusji "zabierają głos" poprzez zapisanie swoich myśli w formie równoważników zdań na karteczkach określonego koloru i kształtu, które następnie przypinają do arkusza papieru umieszczonego na tablicy. Metaplan powinien być wykorzystywany wtedy, kiedy celem jest poszukiwanie rozwiązania problemu - znalezienie sposobów naprawienia sytuacji określanej jako niesatysfakcjonująca.

Ciekawym sposobem zapisywania wniosków z dyskusji, porządkującym jej przebieg i pozwalającym na całościowe spojrzenie na zagadnienie, jest tworzenie mapy mentalnej (pojęciowej) lub dywaniku pomysłów, czyli graficznego obrazu dyskusji. Techniki te mogą być wykorzystywane zarówno podczas wprowadzania nowych zagadnień - wtedy ułatwiają uczniom uporządkowanie informacji z różnych źródeł, jak i podczas podsumowania czy powtórzenia - wtedy porządkują związki oraz zależności występujące w omawianym zagadnieniu.

Dobre efekty w kształceniu zawodowym młodzieży może dać metoda obserwacji i pomiaru polegająca na planowym i świadomym obserwowaniu przedmiotów, zjawisk i procesów np. obserwacje bezpośrednie w formie ćwiczeń terenowych, jak również obserwacje pośrednie w sali lekcyjnej. Spostrzeżeń dokonują uczniowie (metoda aktywizująca), a rola nauczyciela sprowadza się do stwarzania okoliczności obserwacji, jej ukierunkowania oraz pomocy w rejestrowaniu i interpretacji wyników. Metoda ta uczy spostrzegawczości i łączy wiedzę z praktyką.

Do bardziej efektywnych należy zaliczyć metodę problemową, pobudzającą uczniów do samodzielności nie tylko przy rozwiązywaniu problemów, ale także ich formułowaniu. Do jej głównych cech należy zaliczyć: uzyskiwanie przez uczniów nowych wiadomości w drodze rozwiązywania różnorodnych problemów, dużą aktywność i samodzielność uczniów. Tempo uczenia się zależy od pojedynczego ucznia lub współpracującej grupy uczniów. Uczniowie Zawodowej Szkoły Specjalnej powinni często rozwiązywać problemy zespołowo, uczyć się organizować warsztat pracy, umieć formułować pytania, planować etapy pracy, zbierać wyniki i krytycznie się do nich ustosunkowywać.

Szerokie zastosowanie powinny znaleźć gry dydaktyczne. Nie ma jednoznacznej definicji tej grupy metod, można jednak przyjąć, że jest to rodzaj zabawy polegającej na przestrzeganiu sprecyzowanych reguł. Dzięki temu uczniowie uczą się dostosowywania do ustalonych reguł oraz pracy zespołowej. Zarówno gry symulacyjne, polegające na odtwarzaniu przez uczniów rzeczywistych sytuacji problemowych, jak i gry decyzyjne są szczególnie przydatne w procesie kształtowania umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji.

Do gier dydaktycznych często zalicza się burzę mózgów (inaczej grę w giełdę pomysłów, fabrykę pomysłów), polegającą na twórczym rozwiązywaniu problemów. Chodzi o to, aby zespoły (3-4 osobowe) znalazły jak najwięcej rozwiązań, co stwarza atmosferę swobodnego wyrażania myśli i współzawodnictwa. Dzięki tej metodzie uczniowie pobudzają wyobraźnię i tym samym sprawność umysłową. Ważną zaletą jest też przełamywanie oporów przed zgłaszaniem własnych pomysłów. Przy zastosowaniu tej metody można od początku podzielić klasę na grupy i wprowadzić element współzawodnictwa między nimi, (która znajdzie najlepszy pomysł na rozwiązanie danego problemu). Zwycięzcy powinni zostać nagrodzeni. Należy liczyć się z trudnościami związanymi z niechęcią do zastanawiania się nad rozwiązaniami oraz niebezpieczeństwem przerodzenia się burzy mózgów w dyskusję.

Burza mózgów może być połączona z metodą drzewka decyzyjnego, przydatna na lekcjach, na których uczniowie zastanawiają się nad konsekwencjami różnych rozwiązań. Dzięki temu kształtuje się u uczniów umiejętność podejmowania decyzji, tak ważna u uczniów upośledzonych umysłowo. Możliwe rozwiązania uczniowie zapisują na specjalnie przygotowanej w formie drzewka karcie ćwiczeń.

Kolejną zalecaną metodą jest gra sytuacyjna - metoda przypadków, polegająca na bardzo dokładnym rozpatrzeniu typowego przypadku. Zadanie uczniów polega na zrozumieniu sytuacji i zaproponowaniu rozwiązań. Przewidywanie skutków wybranego rozwiązania jest podobne do sytuacji w metodzie problemowej i drzewka decyzyjnego.

Jedna z ważniejszych metod kształcenia w szkolnictwie specjalnym jest gra symulacyjna (inscenizacja), możliwa do stosowania niemal na wszystkich lekcjach, których tematem jest konkretna sytuacja życiowa. Metoda ta polega na powierzeniu poszczególnym uczniom ról do odtworzenia np. sytuację związaną z wykonywaniem jakiejś pracy. Udział w symulacji poucza jak zachować się w przyszłości, pozwala uczniom na wyciągnięcie własnych wniosków i formułowaniu własnych rozwiązań. Jej realizacja składa się z następujących etapów:

Wprowadzenie uczniów w tematykę,

Przydzielenie ról uczniom (uczestnicy powinni dostać karteczki z dokładnym opisem roli),

Odegranie przez uczestników symulacji swoich ról,

Obserwacja i zapisywanie uwag dotyczących przebiegu gry przez pozostałych uczniów,

Omówienie i podsumowanie wniosków z symulacji.

Metody waloryzacyjne (eksponujące)

Metody waloryzacyjne (eksponujące), polegają na stwarzaniu okoliczności przeżywania i oceniania. Metody impresyjne, według W. Okonia, polegają na organizowaniu uczestnictwa uczniów w poznaniu i przeżywaniu wartości społecznych, estetycznych, naukowych. Silne przeżywanie może wzbudzić np. spotkanie na lekcji z ciekawym lub znanym człowiekiem.

Metody ekspresyjne polegają na stwarzaniu sytuacji, w których uczniowie sami wytwarzają lub odtwarzają dane wartości, zarazem przeżywając je. Przykładem zastosowania tych metod jest np. zorganizowanie wystawy prac uczniów lub drama na zadany temat.

Drama może służyć praktycznemu kształceniu umiejętności podejmowania decyzji negocjowania czy rozwiązywania konfliktów. Drama ma duży wpływ na kształtowanie postaw młodzieży. Przebieg tej metody jest następujący:

Przedstawienie tematu zajęć i wprowadzenie uczniów w sytuację dramy (opowiedzenie zdarzenia lub fikcyjnej sytuacji),

Przedstawienie prostego scenariusza i rozdanie ról wybranym uczniom (pozostali będą obserwatorami),

Przygotowanie dekoracji i rekwizytów,

Odegranie przez uczniów scenki,

Dyskusja po zakończeniu, wysłuchanie odczuć "aktorów" i spostrzeżeń obserwatorów,

Podsumowanie.

Drama w sposób emocjonalny przybliża uczniów do omawianych treści, rozwija wyobraźnię, fantazję oraz ekspresję artystyczną w różnych dziedzinach.

Metody praktyczne

Oddzielną grupę stanowią metody praktyczne (operatywne), polegające na kształceniu umiejętności. Metody te dzielą się na ćwiczenia techniczne oraz metody służące realizacji zadań wytwórczych i usługowych. Ćwiczenia techniczne, kształtujące sprawność posługiwania się określonymi technikami, są bardzo przydatne na lekcjach rysunku zawodowego i technicznego, są podstawową metodą stosowaną w kształceniu praktycznym. Ćwiczenia mogą być realizowane za pomocą odpowiednich programów komputerowych oraz Internetu.

Dydaktyka nauczania praktycznego posiada w wykazie metod instruktaż. W warsztatach szkolnych w zajęciach praktycznej nauki zawodu najczęściej występuje instruktaż: wstępny i końcowy frontalny oraz bieżący indywidualny. Instruktaż wstępny ma miejsce na początku zajęć i poprzedza praktyczne czynności uczniów. Instruktaż bieżący odbywa się w czasie wykonywania przez uczniów czynności praktycznych.

Instruktaż końcowy stanowi podsumowanie zajęć praktycznych.

Instruktaż mieści w sobie różne funkcje, które realizowane są głównie za pomocą słowa. Funkcją nadrzędną jest zaznajomienie uczniów ze strukturą działania, które będą realizować. W ramach tej funkcji wyróżniamy następujące funkcje szczegółowe:

Przedstawienie celu działania i zadań, które stawiamy przed uczniami w danym dniu.

Analizę przedmiotu i jego właściwości.

Przypomnienie wiadomości teoretycznych.

Kierowanie obserwacją.

Zaznajomienie ze sposobami wykonywania operacji.

Charakterystyka ruchów wchodzących w skład umiejętności.

Określenie warunków bezpieczeństwa i organizacji miejsca pracy.

Omówienie procesu technologicznego.

Wszystkie powyższe elementy znajdują stosowne odbicie w jednym lub kilku instruktażach w ciągu dnia zajęć.

Ogromna rolę w instruktażu odgrywa pokaz, który może być wiodącym lub pomocniczym elementem instruktażu. Za pomocą metod z tego obszaru, kształtuje się i rozwija umiejętności, nawyki i sprawności o charakterze praktycznym. Wiedza i umiejętności zdobyte podczas działania są znacznie trwalsze od przyswojonych innymi metodami.

Nie istnieje metoda uniwersalna, dobra w każdych warunkach i na każdą okoliczność. Jednostronność w posługiwaniu się metodami nie zapewnia dobrych warunków pracy dydaktycznej, dlatego metody należy zmieniać i dobierać stosownie do warunków i sytuacji dydaktycznych, stosownie do właściwości rozwoju umysłowego a nawet zainteresowań uczących się, charakteru przedmiotu, celów, które chcemy osiągnąć.

Każdy nauczyciel na kanwie ogólnych cech charakteryzujących poszczególne metody powinien tworzyć własne rozwiązania dostosowane do rzeczywistych potrzeb i warunków np. łącząc wybrane cechy kilku metod, czy stosując np. kilka metod do osiągnięcia różnych celów na jednych zajęciach.

Inwencja, chęć poszukiwania własnych rozwiązań, twórczość w myśleniu i działaniu może być najskuteczniejszą metodą w pracy dydaktycznej.

Na podstawie:
1. Brudnik E., Muszyńska A., Owczarska B,: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. SFS, Kielce 2000
2. Nowacki T.: Podstawy dydaktyki zawodowej. PWN, Warszawa 1971
3. Plewka Cz.: Metodyka nauczania teoretycznych przedmiotów zawodowych. ITE, Radom 1999

Opracowanie:
mgr inż. Krystyna Wilkoszewska
Zespól Szkół Specjalnych im UNICEF
Rzeszów

Wyświetleń: 2374