Etyka zawodu nauczycielskiego w świetle przemian systemu edukacyjnego

Człowiek, podstawowe wzorce zachowań, reguły postępowania, a także normy etyczne poznaje w domu rodzinnym. Prekursorami kształtowania wrażliwości moralnej są najbliżsi oraz środowisko, w którym wzrastamy.

Z podstawowym "bagażem" postępowania moralnego człowiek wkracza w nowy etap życia - lata nauki szkolnej. Bardzo ważnym staje się wpływ szkoły i nauczyciela na postępowanie młodego ucznia. Duży wpływ ma również wychowawca, który w codziennych kontaktach z dziećmi i młodzieżą współdziała w rozwijaniu ich norm etycznych i ukazuje właściwe wzory zachowania.

Nauczyciel dysponuje wieloma środkami oddziaływania, z których najważniejszym jest postępowanie osobiste i własny wzorzec. Nauczycielski zawód, mający w sobie dużo ze służby społecznej, należy do profesji trudnych. Składa się na niego: odpowiedzialność prawna i moralna za postępowanie zgodne z normami społecznymi i etyką zawodową. O moralno - etycznych zasadach zawodu nauczycielskiego i specyfice postępowania moralnego pisał J. Legowicz, że przejawia się ono:

A. w codziennej odpowiedzialności za młodych, dzielonej wprawdzie z rodziną i społeczeństwem, ale nauczycielowi szczególnie przypisywanej,
B. w odpowiedzialności przede wszystkim za jakość kształcenia i efektywność wychowania,
C. odpowiedzialności za etos intelektualny, społeczny i ideowy samego siebie,
D. odpowiedzialności docelowej, bezpośredniej za własną szkołę i pośredniej, zawsze w pewnej mierze na nauczycielu spoczywającej za politykę oświatową i wychowawczą[1].

W pracy nauczyciela najwyższą wartością powinno być dobro dziecka, odpowiedzialność za jego wychowanie i rozwój. Odpowiedzialność za dziecko jest normą stanowiącą rdzeń etyki zawodowej nauczyciela. "Stosunek do ucznia - pisał S. Krawcewicz - jest kamieniem węgielnym etyki zawodowej nauczyciela, głównym kryterium jego pedagogicznej wartości. Norma naczelna etyki zawodowej nauczyciela, mówiąca o jego odpowiedzialności za los ucznia i wobec ucznia, mieści w sobie wątki etyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu oraz wątki prakseologiczne[2]
.
Zmieniające się potrzeby oświaty i wychowania stawiają przed nauczycielami nowe wyzwania. Nauczyciele muszą traktować swoich wychowanków podmiotowo, wspomagać i ukierunkowywać ich rozwój, stwarzać warunki do wyboru wartości, kształtować wrażliwość społeczną, umiejętność współżycia i współdziałania w grupie. Pomogą mu w tym nauki o wychowaniu, wiedza o dziecku, o procesach i mechanizmach jego rozwoju, jak również kursy doskonalenia zawodowego.

Dodatkowym obciążeniem, z którym nauczyciel musi się zmagać jest świadomość, że profesja nauczycielska należy do grupy zawodów, których "wytworem" jest człowiek, istota ludzka, którą należy odpowiednio przygotować do życia w społeczeństwie, do pełnego i aktywnego funkcjonowania w życiu codziennym.

Nauczyciel, który kształtuje osobowość młodego człowieka winien uwzględnić takie wartości jak: rzetelność, solidność, skromność, poczucie odpowiedzialności. Wychowawca, bowiem jest tą osobą, która wywołuje jakieś zmiany w innej osobie.

W rozważaniach na temat etyki zawodu nauczyciela nie można pominąć elementu samego rozumienia terminu.

Etyka może być pojmowana jako: 1) spisane normy społeczne, 2) jako przekonania moralne przedstawicieli zawodu, 3) jako faktyczne postępowanie przedstawicieli zawodu oceniane według kryteriów moralnych, 4) jako znaczenie dotyczące warstwy świadomościowej, 5) jako znaczenie warstwy zachowań moralnych.

Wyżej wymienione ujęcia zagadnienia etyka, służą tworzeniu kodeksów moralnych, naczelnych przesłanek, fundamentalnych zagadnień dla poszczególnych zawodów, w tym zawodu nauczyciela. Etyka odpowiada na pytanie jak należy, a jak nie należy postępować ze względów moralnych. Zgodnie z tym rozumieniem nauczyciel powinien przyjmować określone postawy, wskazywać powszechnie uznawane wzorce postępowania.

Zadaniem wychowawcy jest uświadomienie uczniowi, że człowiek ulega przemianom, sam może o nich decydować dzięki podejmowanym działaniom. Wychowawca kształtując moralne postawy uczniów musi szanować cudzą godność. Zadaniem wychowawcy jest wykorzystanie swojej wiedzy, aby stwarzać sytuacje służące rozwojowi uczniów, a także uznanie praw dziecka do decydowania.

Wzorowe postępowanie nauczyciela wymaga odwołania się do jego doświadczeń, sumienia oraz wiedzy. Wychowawca, zatem powinien również respektować trudności w rozwoju dziecka, wyrażające się w jego oporach, zmęczeniu, zniechęceniu.

W kształtowaniu osobowości młodego człowieka nie może zabraknąć poszanowania prywatności ucznia. Dlatego nauczyciel w swojej pracy powinien uwzględnić skromność, dyskrecję, poczucie odpowiedzialności. Są to kolejne elementy kodeksu etyki, które wychowawca przekazuje swoim wychowankom.

W dzisiejszym świecie trudno o akceptację inności, odmienności. Zjawisko to coraz częściej uwidacznia się w szkole. Młodzież i dzieci szukają swojej "tożsamości". W swych dążeniach do wybranego celu napotykają opór, brak akceptacji, zrozumienia. Odmienność stanowi zatem kolejne wyzwanie dla nauczyciela. Wychowawca jako kontynuator wpajania norm etycznych sam musi być otwarty na inność, musi być tolerancyjny dla osób mniej zdolnych, nie w pełni sprawnych, "by edukować etycznie, nie wolno redukować świata postaw moralnych wyrzucając inność poza obręb prawomocnego istnienia".
(L. Witowski)

Nauczyciel powinien podążać za dzieckiem, a nie ingerować w jego codzienne życie. Wychowawca powinien być opiekunem, służyć pomocą. Nadmierne ingerowanie w życie ucznia zniewala go, wyrządza mu krzywdę, uzależnia. Etyczne zachowanie nauczyciela polega, bowiem nie na zinstytucjonalizowanym obowiązku, ale na głębokim przekonaniu do wykonywanych zadań.

Szkoła przygotowuje człowieka do życia w społeczeństwie. Jej obowiązkiem jest dać wychowankowi szansę brania odpowiedzialności za własne decyzje i możliwości przeżywania radości lub dramatu.

Sytuacje moralne, w jakie wchodzi nauczyciel podczas wykonywania swojej pracy są skomplikowane, niejednokrotnie prowadzące do konfliktów. Trudności związane z rozwiązywaniem tych problemów wychowawca sam musi pokonać.

Jak wyżej wykazano szkoła, a przede wszystkim uczeń, stawiają przed nauczycielem wysokie wymagania, przekazanie wiedzy stanowi tylko jedno z ogniw łańcucha edukacyjnego. Prawdziwe wyzwanie to kształtowanie osobowości młodych ludzi. Zaszczepienie w nich szacunku dla drugiego człowieka, akceptowania i przestrzegania uznawanych wartości, prawidłowego wartościowania, rozróżniania dobra i zła, pluralizmu. Człowiek dobrze przygotowany moralnie do aktywnego funkcjonowania stanowi wartość niewspółmierną do jakiejkolwiek rzeczy.

O zmieniającej się roli wychowania, poglądu na wychowanie w obecnych czasach, tak pisał B. Suchodolski: "Cechą charakterystyczną naszej epoki jest nie tylko dążenie do tego, by wychowywać dobrych pracowników i dobrych obywateli, ale także, by wychowywać dobrych ludzi, umiejących współżyć z innymi i tworzyć własną wartościową jakość życia. Niepokoje moralne współczesnej epoki, kontestacyjne ruchy młodzieży, kwestionujące kulturę tradycyjną, wzrost przypadków społecznego nieprzystosowania, wewnętrzne konflikty zagrażające harmonijnemu rozwojowi osobowości, rozpowszechnianiu się postaw agresywnych - wszystko to stanowi zespół wielorakich niebezpieczeństw. Wychowawcy, wskazując na wzory życia dzielnego i odpowiedzialnego, młodzieży ofiarnej, zaangażowanej w ważne i wartościowe działania, zaczynają rozumieć, iż właściwie centralnym zadaniem ich pracy jest nauczyć życia wartościowego i szczęśliwego [3].

W świetle przemian systemu edukacyjnego, według Antoniego Smołalskiego, nauczyciel powinien być ukierunkowany na realizację wartości.

"Działalność profesjonalnego nauczyciela ma charakter ideowy, ale nie powinna przybierać postaci ideologicznej. Idee są podstawowym tworzywem pracy nauczycielskiej, a on sam jest nosicielem wartości. Im bogatsza osobowość i większa dojrzałość profesjonalna, tym więcej czynności fachowych nauczyciela znajduje umotywowanie i ugruntowanie w takich wartościach ideowych, jak prawda, dobro moralne, sprawiedliwość społeczna, wolność i godność ludzka, tolerancja, pokój, odpowiedzialność... Dojrzała osobowość nauczyciela to harmonia wartości i ład wewnętrzny. Taka osobowość ma szansę emanować na uczniów.

Za jeden z głównych składników samorozwoju zawodowego nauczyciela, trzeba uznać tworzenie własnej konstytucji wartości ważnych dla jednostki oraz dla zbiorowości ludzkich. Życie w świecie wartości ideowych, często konkurencyjnych, wymaga umiejętności oceny i wyboru. Niezbędna jest wtedy relatywizacja, która jednak powinna być powściągliwa. Nikt z ludzi nie jest posiadaczem prawdy absolutnej, ale to nie znaczy, że wszyscy się mylą. Umieć wątpić w sposób niedestrukcyjny i poznawczo - twórczy, to niezbędna cecha zawodowa nauczyciela. Chodzi o to, by nauczyć się samemu oraz swoich uczniów sztuki sensownego wątpienia; chodzi nie o zwycięstwo własnego zdania za wszelką cenę, ale o poszukiwanie prawdy, o ugruntowaną racjonalnie obronę własnego stanowiska, na ile jest to możliwe na drodze uczciwości umysłowej". [4]

Literatura: R. Nazar, S. Popławski "Etyka nauczyciela akademickiego" Politechnika Poznańska

Przypisy:
1. J. Legowicz, Życie dla życia, Warszawa 1984, Wiedza Powszechna, s. 245 - 246
2. S. Krawcewicz, Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela, Warszawa 1987, s.14
3. B. Suchodolski, Nauki wspóldziałające z pedagogiką, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, pr. cyt. s. 536
4. A. Smołalski, Nauczyciel w dobie nadchodzących reform, (w:) Dyrektor Szkoły 1999, nr 4, s. 12

Opracowanie: mgr Barbara Pieszak

Wyświetleń: 1577