TEORIA KONFLIKTÓW I JEJ ADAPTACJA DO PRACY Z NIELETNIMI W SCHRONISKU DLA NIELETNICH

DEFINICJA KONFLIKTU

Wyraz konflikt jest pochodzenia łacińskiego "confliktus " i oznacza: con- wspólnie, razem; flictus- zderzenie. Można to pojęcie rozumieć w ten sposób, że podczas konfliktu dochodzi do zderzenia: poglądów, potrzeb, interesów, postaw, dążeń itp. Już nawet z potocznego określenia tego pojęcia widać, że budzi ono zrozumiałe zainteresowanie nauk psychologicznych, socjologicznych i pedagogicznych. W szczególności wieloaspektowa znajomość tego pojęcia wydaje się niezbędna w pracy z nieletnimi przestępcami oraz w całym procesie diagnozy i resocjalizacji.

PSYCHOLOGICZNY ASPEKT DEFINICJI KONFLIKTU

Na gruncie psychologii szczególnie wiele uwagi konfliktom poświęca psychoanaliza, a jej przedstawiciele podkreślają, iż konflikty nierozerwalnie związane są z osobowością człowieka i wynikają z charakteryzujących ją sprzeczności. Twórca psychoanalizy Z. Freud widzi konflikt w rozbieżności pomiędzy systemem wartości etycznych a sferą popędową. Natomiast przedstawicielka neopsychoanalizy K. Horney uważa, że konflikty mają związek przyczynowy z rozbieżnością trzech potrzeb znamiennych dla każdego człowieka:
1. potrzeba miłości - ku ludziom
2. potrzeba władzy - przeciwko ludziom
3. potrzeba niezależności - od ludzi

W każdym człowieku są skłonności kierujące go ku innym ludziom. Jest to pragnienie wzajemnego zbliżenia się, tworzenia różnego rodzaju form współżycia, których podstawą jest; miłość, przyjaźń, koleżeństwo. Ale obok tendencji zbliżenia się ku ludziom w człowieku funkcjonują dążenia przeciwne - jest to występowanie przeciwko ludziom i izolowanie się od nich. Pierwsza z tych skłonności wiąże się z potrzebą władzy i górowania nad innymi ludźmi, druga natomiast ujawnia pragnienie życia w odosobnieniu, daleko od zbiorowości ludzkiej, uniezależnienia się od innych.

Wśród tych trzech sił kierujących postępowaniem ludzi aż dwie mają charakter aspołeczny: izolacja i wrogość. Każdy człowiek stara się ignorować i realizować te trzy skłonności (potrzeby) jednocześnie, mimo, że są one sprzeczne w swej istocie. Wg K. Horney sposób w jaki człowiek zaspokaja te potrzeby jest zdeterminowany doświadczeniami wczesnego dzieciństwa. Konflikty występują w nasilonej formie u osób, które w okresie dzieciństwa miały negatywne doświadczenia w kontaktach z rodzicami, np. nadmierna opiekuńczość lub odrzucenie. Wynika z tego że głównym warunkiem unikania konfliktów w życiu dorosłym jest bezkonfliktowe przeżycie dzieciństwa. Stan taki może tylko zapewnić prawidłowa postawa rodziców, dająca dziecku miłość i poczucie bezpieczeństwa.

Inny przedstawiciel neopsychoanalizy E. Fromm podkreśla, że zasadniczy konflikt wynika z dwóch przeciwstawnych tendencji: dążenia do wolności i ucieczki przed samotnością, którą przynosi wolność.

Natomiast Hilgard definiuje konflikt jako jednoczesną obecność przeciwstawnych lub wykluczających się wzajemnie motywów, pragnień czy tendencji. Wyróżnia trzy typy konfliktów:
1. między dążeniem a dążeniem- gdy ktoś chce osiągnąć dwa pożądane lecz wykluczające się cele.
2. Między unikaniem a unikaniem- gdy człowiek musi wybierać między dwoma niepociągającymi go celami.
3. Między dążeniem a unikaniem- gdy liczne przynęty są jednocześnie pożądane i niepożądane, pozytywne i negatywne.

Problematyka konfliktów jest również rozpatrywana na gruncie polskiej psychologii, i tak K. Dąbrowski wyróżnia następujące rodzaje konfliktów:
- konflikt wewnątrz jednostkowy
- konflikt między indywidualny
- międzygrupowy
- między jednostką a grupą

Konflikty wewnątrz jednostkowe zachodzą w środowisku wewnętrznym jednostki, między jej dynamizmami psychicznymi. Konflikty te mogą być dwojakiego rodzaju. Jedne rozgrywają się niejako na tej samej płaszczyźnie rozwojowej, są jednopoziomowe i dotyczą zazwyczaj dynamizmów słabo uświadamianych przez jednostkę. Drugie dotyczą dwóch lub więcej poziomów; niższego i wyższego i rozgrywają się zazwyczaj ze znacznym udziałem świadomości. Z tego rodzaju konfliktem wewnątrz jednostkowym wiąże się poczucie wstydu, winy, niezadowolenia z siebie. Jednocześnie są to konflikty sprzyjające pozytywnemu przekształcaniu się jednostki.

S. Gerstman powiązał pojęcie konfliktu z emocjami, i tak twierdzi, że konflikt jest to zderzenie się co najmniej dwóch różnokierunkowych dążeń zabarwionych silnym przeżyciem emocjonalnym. Podkreśla również że pojęcie konflikt może być używane w dwojakim znaczeniu; raz rozumie się przez nie starcie ludzi o różnych stanowiskach i poglądach, innym razem dotyczy procesów rozgrywających się w świadomości człowieka. W związku z powyższym istnieją dwa istotne źródła konfliktów: pierwsze źródło tkwi na zewnątrz człowieka i są to czynniki fizyczne, drugie mieści się wewnątrz człowieka i są to cechy jego osobowości.

Gerstman wyróżnia trzy rodzaje konfliktów wewnętrznych:
1. Pierwszy rodzaj konfliktu polega na tym, że człowiek musi wybrać jeden cel spośród kilku jednakowo dla siebie wartościowych.
2. Drugi rodzaj konfliktu występuje wówczas, gdy cel, do którego człowiek dąży i który wywołuje dodatnie uczucia jest w danym momencie nieosiągalny, ponieważ działanie wstrzymuje przeszkoda wywołująca ujemne przykre przeżycia emocjonalne.
3. Trzeci rodzaj konfliktu ma miejsce wówczas, gdy istnieją dwa cele o wartości ujemnej wywołujące przykre uczucia, ale jednostka musi jeden z nich wybrać.

Człowiek w momencie zaistnienia konfliktów musi dążyć do jego usunięcia, choć czasem jest to trudne. Jednak pozostawienie nierozwiązanego konfliktu jest dla człowieka bardzo szkodliwe, może stać się przyczyną licznych napięć i nerwic. S. Gerstman podaje następujące typy emocjonalnej reakcji na konflikt:
1. Agresja czyli zachowanie napastliwe.
2. Emocjonalne pomniejszenie wartości celu.
3. Przypisywanie winy za niepowodzenia nie sobie lecz przeszkodzie.
4. Bezcelowe chaotyczne zachowanie się.
5. Rezygnacja z dążenia do wyznaczonego celu.

Podaje również dwie możliwości usuwania przeżyć konfliktowych:
- niedopuszczenie do powstawania konfliktów - chodzi o takie zachowanie się człowieka, które niezależnie od wewnętrznych i zewnętrznych okoliczności pozwoli rozstrzygnąć sporne kwestie bez długotrwałych wahań i napięć emocjonalnych.
- W przypadku zaistnienia konfliktu gdy człowiek musiał podjąć decyzję w kierunku emocjonalnie przykrym, musi wówczas zmienić nastawienie, dokonać przewartościowania, zmienić postawę z negatywnej na pozytywną.

SYTUACJA KONFLIKTOWA

T. Tomaszewski wprowadza pojęcie sytuacji konfliktowej i rozumie przez t o rodzaj sytuacji trudnej. Sytuacja konfliktowa ma miejsce wówczas, gdy czynność jest organizowana tak, aby przeciwstawić się realizacji jakiejś innej czynności, albo też wtedy gdy jedna i ta sama czynność organizowana jest tak, aby zrealizować dwa sprzeczne cele. Pierwsza sytuacja stwarza konflikt zewnętrzny, a druga konflikt wewnętrzny.

SOCJOLOGICZNY ASPEKT DEFINICJI KONFLIKTU

W aspekcie socjologicznym również dzieli się konflikty na zewnętrzne i wewnętrzne. Konflikt zewnętrzny dotyczy przede wszystkim takich skłóconych stosunków międzyludzkich, których podstawę stanowi zderzenie się co najmniej dwóch stanowisk wobec tej samej sprawy. Mechanizm powstawania takiego konfliktu wygląda następująco; osoba A nie zgadza się ze zdaniem osoby B i swój brak zgody demonstruje niezadowoleniem, osoba B czuje się tym dotknięta i reaguje na to gniewem, wówczas mamy do czynienia z konfliktem zewnętrznym. Obok konfliktów zewnętrznych wyróżnia się tam konflikty wewnętrzne u których podstaw leżą sprzeczności w psychice ludzi. Są one trudne do rozpoznania, pociągają za sobą silne reakcje emocjonalne, wyzwalają tendencje do generalizacji, a ich skutki cechuje duża trwałość. Na płaszczyźnie socjologicznej konflikt można również rozpatrywać jako pewnego rodzaju grę, w której dwóch lub więcej partnerów dąży do celów sprzecznych typu A i nie-A lub celów niezgodnych typu A i B. Zgodnie z tą teorią konflikt jak każdą grę należy racjonalnie rozegrać. Jeżeli interesy dwu ludzi są całkowicie sprzeczne to gra ma sumę zerową. Oznacza to że w takim konflikcie jeden człowiek tyle wygrywa ile drugi przegrywa. Gry o sumie niezerowej są modelem sytuacji częściowo konfliktowej, w której sprzeczność interesów nie jest całkowita. W takich sytuacjach mogą istnieć cele wspólne i znakomita większość konfliktów ma właśnie taki charakter. Tak rozumiana teoria konfliktów zajmuje się optymalizacją ich rozwiązywania, lecz nie bada przyczyn i genezy powstawania konfliktów.

PODSUMOWANIE

Reasumując należy stwierdzić, że w literaturze psychologicznej wyróżnia się dwa rodzaje konfliktów:
1. Konflikty zewnętrzne / interpersonalne/ mające miejsce w przypadku zaistnienia sprzeczności pomiędzy dążeniami jednostki, a celami innych ludzi.
2. Konflikty wewnętrzne / motywacyjne / występują wówczas gdy sprzeczności rozgrywają się w psychice człowieka.

RODZAJE KONFLIKTÓW I PROPOZYCJE ICH ROZWIĄZYWANIA W PRACY WYCHOWAWCZEJ W SCHRONISKU DLA NIELETNICH

RODZAJE KONFLIKTÓW I ICH CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY

W pracy wychowawczej w schronisku dla nieletnich najczęściej mamy do czynienia z konfliktami wewnętrznymi rozgrywającymi się w psychice nieletniego. Najczęstszą ich przyczyną są patalogie domu rodzinnego. Do najczęściej spotykanych syndromów wskazujących, że mamy do czynienia z konfliktem wewnętrznym są:
1. Zachowania agresywne w stosunku do kolegów jak i personelu schroniska, szczególnie gdy agresja ta występuje bez wyraźnych przyczyn.
2. Zrzucanie winy na innych za zaistniałą sytuację, np. nieletni często twierdzą, że winę za wszystko ponosi sąd i policja.
3. Pomniejszanie wyznaczonych sobie celów, np. najmniejsze niepowodzenia w nauce prowadzą do zniechęcenia i stwierdzeń: ". ....a co tam szkoła, po co ona mi potrzebna....." itp.
4. Zachowania irracjonalne i wyraźnie sprzeczne z interesem nieletniego, często mimo perswazji wychowawców nieletni zachowują się nagannie, wiedząc doskonale, że negatywna opinia o ich zachowaniu tylko pogorszy ich sytuację, a czasem nawet przekreśli szansę na otrzymanie środka wychowawczego z zawieszeniem wykonania.
5. Bardzo często nieletni wyznaczają sobie jakiś pozytywny cel, np. ukończenie szkoły. Często jednak rezygnują z tego celu pod byle pretekstem w chwili pojawienia się jakichkolwiek niepowodzeń, niekoniecznie związanych z nauką.

Następną grupą konfliktów występującą w pracy wychowawczej z nieletnimi są konflikty zewnętrzne i najczęściej są to:
1. Konflikty między wychowankami związane głownie z nieumiejętnością współżycia w grupie. Przejawiają się agresją słowną lub czynną w kontaktach między poszczególnymi wychowankami.
2. Konflikt między wychowankiem a grupą, przejawia się najczęściej odrzuceniem danego wychowanka przez grupę.
3. Konflikt między podgrupami nieformalnymi w obrębie jednej lub kilku grup wychowawczych. Podział grupy wychowawczej na grupy nieformalne, wyraźny antagonizm między podgrupami.
4. Konflikt między wychowawcą(nauczycielem) a grupą wychowawczą. Demonstrowanie niezadowolenia z wydawanych przez wychowawcę poleceń, opieszałe wykonywanie powierzonych zadań, itp.
5. Konflikty nieletniego z członkami swojej rodziny, najczęściej jest to konflikt z ojcem i jego charakterystyczną cechą jest to, że przenosi się on na osobę wychowawcy.

PRZYCZYNY KONFLIKTÓW I PROPOZYCJE ICH ROZWIĄZYWANIA

Przyczyny konfliktów wewnętrznych są zazwyczaj trudne do ustalenia, gdyż ich podłoże znajduje się często we wczesnym dzieciństwie i czasami przyczyny konfliktów nie są uświadamiane przez nieletniego. Jednak ich poznanie ma znakomite znaczenie dla dalszej pracy resocjalizacyjnej. Poznanie przyczyn konfliktów wewnętrznych pozwala zrozumieć motywy postępowania wychowanka, a następnie wprowadzić skuteczną korektę jego zachowań. Jest konieczną częścią każdej diagnozy, a ta jak wiadomo jest podstawowym zadaniem schroniska dla nieletnich. Jedną z form likwidacji konfliktu wewnętrznego jest właściwie dobrana i przeprowadzona psychoterapia.

Konflikty zewnętrzne i ich przyczyny są dobrze widoczne, dlatego też w pracy z nieletnimi w schronisku dla nieletnich dopracowano się skutecznych metod ich rozpoznawania i likwidowania. I tak konflikty między wychowankami likwiduje się poprzez pracę indywidualną z poszczególnymi wychowankami ze zwróceniem szczególnej uwagi na przestrzeganie elementarnych norm współżycia między ludźmi. W przypadku konfliktu skutkującego odrzuceniem wychowanka przez grupę, oprócz oddziaływań indywidualnych stosuje się różnego rodzaju zajęcia integracyjne, zleca się wykonanie pewnych zadań odrzuconemu wychowankowi wspólnie z pewną grupą innych wychowanków itp. Konflikty międzygrupowe likwiduje się najczęściej organizując w odpowiedni sposób zajęcia sportowe, gry zespołowe tak aby wychowankowie z antagonistycznych grup grali np. w jednej drużynie, wyznacza się wychowanków z antagonistycznych grup do wspólnych zajęć np. zaj. plastyczne, muzyczne itp. Konflikty między wychowawcą i grupą wychowawczą najczęściej są spowodowane brakiem wspólnego frontu wychowawczego, wystarczy aby jeden z wychowawców bardziej rygorystycznie egzekwował przestrzeganie regulaminu niż pozostali wychowawcy, a natychmiast popada w konflikt z grypą wychowawczą. Jedynym wyjściem z takiej sytuacji jest stworzenie wspólnego frontu polegające głównie na ujednoliceniu wymagań przez poszczególnych wychowawców w stosunku do grupy. Konflikty wychowanka z członkami własnej rodziny objawiają się najczęściej brakiem korespondencji, wypowiadanymi pretensjami pod adresem najbliższych, ucieczkami z domu, używaniem alkoholu, narkotyków itp. Do likwidacji takiego konfliktu niezbędna jest oprócz pracy wychowawczej z nieletnim, również współpraca z rodzicami. Bardzo często sama rozłąka spowodowana pobytem nieletniego w schronisku jest czynnikiem sprzyjającym do podjęcia odpowiednich działań. Często wychowawca lub pedagog podejmuje się roli mediatora między nieletnim a jego rodzicami, bardzo często w takich sytuacjach dochodzi do likwidacji konfliktu, gdyż niejednokrotnie wychowanek dochodzi do wniosku, że w sytuacjach trudnych (pobyt w schronisku) może liczyć tylko na najbliższych. Często w takich sytuacjach dochodzi do poprawy zachowania nieletniego, osiąga on leprze wyniki w nauce itp.
Jak widać dogłębne poznanie przyczyn powstawania, metod przeciwdziałania oraz sposobów likwidacji już istniejących konfliktów jest rzeczą niezbędną w pracy wychowawczej każdego pracownika pedagogicznego w schronisku dla nieletnich.

LITEERATURA

1. J. Kozielecki: Konflikt, teoria gier i psychologia, Warszawa 1970, PJW.
2. M. Łobocki: Konflikty motywacyjne, w Nowa Szkoła 1964.
3. K. Pospiszyl: Konflikty młodzieży z otoczeniem, Warszawa 1970. PZWS.
4. H. Izdebska: Przyczyny konfliktów w rodzinie, Warszawa 1975, IWZZ.

Opracowanie: ZENON BIKOWSKI - WYCHOWAWCA
W SCHRONISKU DLA NIELETNICH W ŁAŃCUCIE

Wyświetleń: 3143