"DZIECKO O OBNIŻONEJ SPRAWNOŚCI UMYSŁOWEJ W SZKOLE MASOWEJ"

Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej dziecko wkracza w specyficzny okres rozwojowy, w którym w jego życiu zaczyna dominować jeden rodzaj aktywności, a mianowicie zorganizowane uczenie się. Powodzenie lub niepowodzenie w nauce staje się istotnym czynnikiem psychicznego i społecznego rozwoju dziecka.

Człowiek jako istota rozumna i społeczna, jest aktywny, poznaje świat, stara się zrozumieć otaczającą go rzeczywistość, żyje wśród innych, dzieli się z nimi swymi myślami i uczuciami. Dziecko, zanim takie się stanie, musi przejść długi proces rozwoju, w którym nie powinno być samo.

Nie każdy przychodzi na świat z jednakowymi szansami na korzystny rozwój. Im sytuacja rozwojowa dziecka jest trudniejsza, tym bardziej potrzebuje ono pomocy i wsparcia. Dziecko o obniżonej sprawności intelektualnej bardziej niż jego pełnosprawni rówieśnicy jest zależne od innych, często nie rozumie w pełni otaczającego je świata, nie potrafi rozwiązywać problemów życia codziennego, nie umie wyrażać swoich uczuć. To sprawia, że w środowisku rówieśników jest postrzegane jako "inne", często izolowane lub odrzucane. W takiej sytuacji istotną rolę może odegrać nauczyciel, który konsekwentnie, według przemyślanego programu, wspomagać będzie rozwój jego umiejętności rozumienia sytuacji społecznych i gotowości do zachowań prospołecznych.

Szkoła jest dla dziecka nie tylko instytucją nauczającą, ale również ważnym środowiskiem wychowawczym, w którym rozwija swą osobowość, nawiązuje takie lub inne stosunki społeczne, uczy się współżycia w grupie. Dla dziecka pierwszym sprawdzianem gotowości do kontaktów społecznych jest właśnie jego funkcjonowanie w grupie rówieśniczej. Zdaniem psychologów, różnice w poziomie przystosowania osób do życia w społecznościach ludzkich wynikają z różnych doświadczeń emocjonalnego przeżywania siebie i świata oraz zrozumienia i oddźwięku innych na te przeżycia.

We współczesnej psychologii podkreśla się podobieństwo przebiegu psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną. Dzieci upośledzone umysłowo przechodzą poszczególne stadia rozwojowe w tej samej kolejności co zdrowe, jednak w znacznie wolniejszym tempie, a także reagują w podobny sposób na bodźce środowiskowe. Za cechy bardzo wyraźnie różnicujące linie rozwoju dzieci upośledzonych i nie upośledzonych przyjmuje się odmienny zakres zmian ilościowych w obrębie poszczególnych funkcji oraz tempo następowania tych zmian.

Rozwój fizyczny i ruchowy dziecka upośledzonego podlega tym samym prawom co rozwój dziecka pełnosprawnego. Działanie tych praw zostaje jednak zakłócone przez czynniki, które powodują wystąpienie upośledzenia umysłowego. Na podstawie badań nad rozwojem dzieci upośledzonych umysłowo w aspekcie uzdolnień ruchowych, sprawności fizycznej i cech motorycznych można stwierdzić, że 75% dzieci upośledzonych umysłowo wykazuje również opóźnienie w rozwoju uzdolnień ruchowych, zwłaszcza w zakresie precyzji i szybkości ruchów oraz umiejętności jednoczesnego ich wykonywania. Upośledzeni umysłowo charakteryzują się niską sprawnością fizyczną. U osób upośledzonych znacząco niższy niż u osób w normie jest też poziom rozwoju procesów poznawczych, zarówno myślenia jak i percepcyjno-motorycznych, pamięci i uwagi.

Dzieci upośledzone umysłowo tak jak inni podlegają czynnikom, które wpływają na ich funkcjonowanie. Osobowość ich kształtują warunki życia i wychowania, kontakty z innymi ludźmi, nabyte doświadczenia. W zachowaniach społecznych dzieci upośledzonych obserwuje się tendencję do negatywnych interakcji społecznych, która kształtuje się zwykle w rozwoju osobniczym jednostki wcześniej niż tendencja do reakcji pozytywnych. Wynika to z tego, że dzieci te częściej niż ich rówieśnicy w normie intelektualnej są odrzucane w sposób jawny przez rodzinę, grupę rówieśniczą, osoby znaczące. Charakterystyczną cechą osobowości upośledzonych umysłowo jest podwyższony poziom lęku, który jest przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego. Podkreśla się też, że jedną z przyczyn zakłóceń i opóźnień w rozwoju kompetencji społecznych są zaburzenia mowy i nieprawidłowe sposoby komunikowania się z otoczeniem.

Dziecko upośledzone umysłowo przeżywa tak samo jak inne dzieci lęk, niedogodności, ograniczenia, zagubienie, niezrozumienie nowych bodźców, potrzebuje bliskości drugiej osoby. Ma ono wprawdzie inne możliwości rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego i duchowego, ale ma też pełne prawo do wspomagania swojego rozwoju poprzez system edukacji, tak jak wspomaga się rozwój dziecka bez ograniczeń rozwojowych.

Miejsce, jakie dorosły człowiek o ograniczonej sprawności umysłowej może zająć w społeczeństwie, zależy zarówno od jego możliwości przystosowania się do istniejących w danym społeczeństwie warunków życia, jak i od przygotowania społeczeństwa do przyjęcia i zaakceptowania osób upośledzonych jako równoprawnych współobywateli przy zapewnieniu im potrzebnej pomocy. Miejsce jakie upośledzony zajmuje w społeczeństwie zależy również w dużej mierze od stopnia jego upośledzenia. Największe szanse na osiągnięcie samodzielności życiowej mają osoby upośledzone w stopniu lekkim. O ile upośledzenie w stopniu umiarkowanym i znacznym już od wieku przedszkolnego utrudnia włączenie dziecka do grupy rówieśniczej, o tyle dzieci lekko upośledzone takich problemów nie doświadczają. Dla dzieci tych, które ze względu na mniej ograniczone sprawności intelektualne mogą z pewnym trudem i z pomocą skończyć szkołę podstawową (a nawet zawodową) dla lekko upośledzonych, problemy pojawiają się dopiero po ukończeniu szkoły. Wiążą się one z silnie ograniczonymi zdolnościami przystosowania się do otaczającego środowiska. Tak więc od chwili wejścia w wiek młodzieńczy, już nie poziom sprawności intelektualnych, ale poziom zdolności przystosowawczych, czyli dojrzałość społeczna, stanowi prawdziwy problem tej grupy młodzieży.

Według opinii wielu autorów, większość dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej zachowuje się nieadekwatnie do zaistniałej sytuacji i nie jest w stanie osiągnąć gotowości do uczestniczenia w życiu społecznym. Te braki i nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu społecznym próbuje się wyjaśniać w różny sposób. Zwraca się uwagę na to, że jednostki o obniżonej inteligencji posiadają odpowiednie kompetencje społeczne, lecz boją się i unikają sytuacji interpersonalnych. Ich zachowanie społeczne blokuje negatywna samoocena. Posiadają też ograniczoną wiedzę społeczną i słabo ukształtowane umiejętności współżycia społecznego.

Stąd też, ważne jest rozwijanie u dzieci umiejętności rozumienia sytuacji społecznych i gotowości do zachowań prospołecznych. Prawidłowo ukształtowane umiejętności współżycia społecznego uważa się za niezwykle ważne wyznaczniki jakości życia osób upośledzonych umysłowo. Ich funkcjonowanie i przystosowanie społeczne w głównej mierze zależy od zakresu i stopnia opanowania umiejętności zachowania się w sytuacjach, w których uczestniczą inni ludzie. Kształtowanie kompetencji interpersonalnych u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej w wieku szkolnym powinno polegać na stymulacji rozwoju różnych aspektów świadomości społecznej, między innymi komunikowania się, a zwłaszcza rozumienia sytuacji społecznych oraz na korekcji nieprawidłowości w nich występujących.

Uwagę należy zwrócić także na stymulowanie rozwoju fizycznego i ruchowego dziecka, które odgrywa bardzo ważną rolę w procesie przygotowania dziecka do życia w społeczeństwie i może mieć ogromny wpływ na kształtowanie prawidłowego stosunku do własnej osoby. Sprawność fizyczna i ruchowa oraz wygląd zewnętrzny to jedne z ważniejszych czynników wyzwalających akceptację otoczenia w stosunku do dzieci upośledzonych umysłowo.

Osoby niepełnosprawne traktowane niegdyś przedmiotowo miały
nikłe szanse na normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Dziecko o obniżonej sprawności intelektualnej wkraczając w życie szkolne napotyka na takie same trudności jak jego pełnosprawni koledzy, ma jednak o wiele bardziej ograniczone możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Sytuacja dziecka z upośledzeniem umysłowym i z zaburzeniami percepcyjno-motorycznymi jest bardzo skomplikowana w środowisku szkoły masowej. Jeżeli nie otrzyma ono we właściwym czasie odpowiedniej pomocy, jego problemy będą się pogłębiać. Zadaniem szkoły jest stwarzanie odpowiednich warunków, aby każdy uczeń miał możliwość otrzymania właściwej, specjalistycznej pomocy. Tylko w ten sposób dziecko upośledzone może prawidłowo kształtować swoją pozycję wśród rówieśników, ma szansę na rozwój, a także na przyswojenie sobie prawidłowych postaw społecznych, które umożliwią mu funkcjonowanie w społeczeństwie i zmniejszą ryzyko izolacji, na którą często skazane dawniej były osoby niepełnosprawne. Na szczęście sytuacja przedmiotowego traktowania tych ludzi stopniowo ulega zmianie: stajemy się społeczeństwem coraz bardziej tolerancyjnym wobec niepełnosprawności, człowiek niepełnosprawny traktowany jest podmiotowo, dostrzega się jego potrzeby, stwarza się mu warunki do normalnego funkcjonowania. Podmiotowe traktowanie osoby z niepełnosprawnością, w tym także z obniżoną sprawnością umysłową, wskazuje, że mamy budować społeczeństwo, w którym osoby niepełnosprawne będą mogły stanowić same o sobie, będą wybierały sposób życia na podstawie wiedzy i doświadczeń zdobywanych w wybieranych przez siebie szkołach.

Kształtowanie gotowości do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, obok przygotowania do podjęcia pracy i uzyskania ekonomicznej i osobistej niezależności, stanowi więc ostateczny cel rewalidacji dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej. Gotowość ta najogólniej oznacza optymalny rozwój tych umiejętności, które osobom upośledzonym pozwalają, stosownie do ich wieku, sprostać zadaniom i wymaganiom o charakterze społecznym.

Bibliografia

Grochulska J.: "Reedukacja dzieci społecznie zahamowanych"
Kraków1992, Wyd. i Drukarnia "Secesja"
Garlicka E.: "Upośledzeni umysłowo w społeczeństwie", W-wa 1972,
Państwowy Zakł. Wyd. Lekarskich
Pańczyk J.: "Rozwój i sprawność fizyczna dzieci upośledzonych
W stopniu lekkim", W-wa 1976, Instytut Kształcenia
Nauczycieli i Badań Oświatowych
Reykowski J.: "Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi",
W-wa 1976
Szczerba W.: "Działalność społeczna jako czynnik wychowania",
W-wa 1966, Nasza Księgarnia
Wald I.: "Jak przygotować do życia dziecko upośledzone umysłowo"
W-wa 1972, Państw. Zakł. Wyd. Lekarskich

Opracowanie: mgr Jolanta Krużołek

Wyświetleń: 1447