Katalog

Janina Ptak
Lekcja wychowawcza, Artykuły

Błędy wychowawcze przyczyną zachowań agresywnych u dzieci

- n +

BŁĘDY WYCHOWAWCZE PRZYCZYNĄ ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH U DZIECI

Pierwszym naturalnym środowiskiem wychowawczym dziecka jest rodzina. Jest to podstawowa grupa w społeczeństwie, w której członkowie pozostają ze sobą w bliskim kontakcie i wzajemnie ze sobą współdziałają, zgodnie z wewnętrznym podziałem ról, tworząc warunki niezbędne do utrzymania i wychowania dzieci. Mimo, że rodzina ma swój własny świat, stanowi ona grupę otwartą na wpływy zewnętrzne, kształtujące system wartości
i normy zachowania społecznego.

O ogromnym znaczeniu rodziny mówi się obecnie bardzo wiele. Podkreśla się jej wpływ na rozwój fizyczny, umysłowy a zwłaszcza emocjonalny, moralny i społeczny dziecka. Oddziaływanie rodziny, nie tylko zaczyna się najwcześniej, lecz także trwa najdłużej. Wprawdzie stopniowo dziecko coraz więcej godzin przebywa poza domem i z coraz szerszym kręgiem różnych środowisk ma do czynienia, jednak wpływ rodziny jest najdłuższy. Rodzina kształtuje te wszystkie cechy dyspozycyjne dziecka, które decydować będą o jego przyszłości. Dziecko odpowiednio wychowane ma większe szanse na zaspokojenie swoich i cudzych potrzeb niż dziecko zaniedbane, nieposiadające odpowiednich
wiadomości, umiejętności i sprawności.

Sytuacja rodzinna dziecka zaniedbanego, odtrącanego, niekochanego,
a niekiedy nawet poniewieranego staje się poważnym źródłem zaburzeń w zachowaniu.
Do takich zaburzeń zaliczamy zachowania agresywne dzieci, które często wywołane są przez:
a) blokadę potrzeb,
b) model agresywnego zachowania,
c) zmianę otoczenia,
d) różnice w wychowaniu.

BLOKADA POTRZEB
Podstawowym zadaniem rodziców jest zaspokajanie potrzeb dziecka, które spełniają funkcje regulatorów działania, są źródłem podejmowania przez nie różnych form aktywności. Niezaspokojone potrzeby oraz związane z tym stany frustracji powodują powstawanie różnych zaburzeń w zachowaniu (między innymi zachowania agresywne), trudności wychowawczych, nieprzystosowania społecznego. Niezaspokojona potrzeba powoduje wystąpienie stanu napięcia, poczucia braku czegoś oraz związanych z tym przykrych emocji. Pobudzają one do działania mającego umożliwić zaspokojenie potrzeb. Tak np. niezaspokojona potrzeba odżywiania się wywołuje doznawanie głodu stymulującego czynności zdobywania pokarmu oraz spożywania go. Jeśli działanie takie jest skuteczne, wtedy potrzeba zostaje zaspokojona, wywołana zaś nią aktywność ulega zanikowi, aż do ponownego pojawienia się potrzeby. Tomaszewski (1976) twierdzi, że liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona, ponieważ nieograniczona jest liczba różnorodnych zależności, jakie mogą zachodzić zarówno między nimi, a otoczeniem, jak i wzajemnych zależnościach między procesami zachodzącymi w nim samym.

Potrzeby są różnie nazywane przez różnych autorów, panuje jednak zgodność ogólna, że istnieją trzy kategorie potrzeb: potrzeby biologiczne, psychologiczne i kulturowe. Zaspokojenie potrzeb pierwotnych, prostych, umożliwia powstanie potrzeb wyższych. Człowiek dorosły sam stara się o zaspokojenie swych potrzeb, u dziecka troszczą się o to przede wszystkim rodzice. Rodzice znają potrzeby fizjologiczne dziecka (np. potrzeba tlenu, zaspokajania głodu, pragnienia) i starają się je zaspokoić. Nie zawsze natomiast uświadamiają sobie istnienie jego potrzeb psychicznych. Są one związane z funkcjonowaniem psychiki oraz nawiązywanymi kontaktami społecznymi.

Spionek (1975) wyróżnia następujące potrzeby psychiczne, które powinny być zaspokajane w środowisku rodzinnym:
- potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa,
- potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami,
- potrzeba miłości, przynależności,
- potrzeba akceptacji i uznania.

Psychologowie amerykańscy Thomas i Maslow na liście potrzeb wymieniają jeszcze jedną, którą nazywają - potrzebą nowych doświadczeń, bądź - potrzebą realizowania samego siebie. (Kozłowska 1986).

Jeśli któraś z wymienionych podstawowych potrzeb psychicznych nie zostanie zaspokojona w środowisku rodzinnym, rozwój psychiczny dziecka nie będzie przebiegać prawidłowo.

Na pierwszym miejscu wymieniana jest potrzeba pewności i bezpieczeństwa. Potrzeba pewności określana także jako potrzeba doznania opieki i oparcia, bliskiego związku - afiliacji, odgrywa ważną rolę od pierwszych lat życia. Jest ona zaspokajana poprzez bezpośrednie kontakty uczuciowe dziecka z osobami z najbliższego otoczenia. Brak zaspokojenia tej potrzeby może powodować u dziecka poważne zaburzenia przejawiające się w wolniejszym tempie rozwoju psychofizycznego, oziębłości uczuciowej, większej podatności na choroby zakaźne. Może także wywołać zachowania agresywne, tendencje aspołeczne lub też skłonności do izolacji i unikania kontaktów z otoczeniem. Potrzebę afiliacji jak też potrzebę bezpieczeństwa zaspokaja przede wszystkim rodzina, dzięki stałości swojego środowiska. Stabilność ta stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej
i zdrowia psychicznego dziecka. Toteż nieprawidłowości struktury rodziny są wymieniane bardzo często jako cecha środowisk rodzinnych dzieci z zaburzeniami zachowania.

Potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami pobudza do działań zmierzających do nawiązania różnych stosunków społecznych. U dziecka potrzeba ta przejawia się przede wszystkim w kontaktach zabawowych, w szukaniu towarzystwa rówieśników. Bywa ona niezaspokojona u dzieci jedynaków, a także u dzieci mających znacznie młodsze rodzeństwo, a którym rodzice w dodatku zabraniają się kontaktować
z kolegami.

Do potrzeb człowieka należy również potrzeba przynależności grupowej, miłości. Pobudza ona dzieci do chętnego udziału w pracy organizacji dziecięcych, tworzenia grup nieformalnych. Należy jednak pamiętać, że w razie braku jej należytego ukierunkowania, stać się ona może powodem tworzenia się grup przestępczych lub chuligańskich.

Potrzeba uznania społecznego jest zaspokojona wtedy, gdy grupa, w której dziecko żyje, aprobuje jego sposób działania. Potrzeba ta nie jest zaspokajana wtedy, gdy dziecko jest wyśmiewane lub traktowane lekceważąco przez rówieśników, względnie, gdy jego zachowanie i postępy w nauce są stale oceniane negatywnie przez dorosłych.

Potrzeba samodzielności przejawia się w chęci decydowania o różnych sprawach życiowych. Występuje ona w szczególne dużym nasileniu, gdy samodzielność dziecka jest zbytnio ograniczona. Pojawiają się u dzieci nieraz upór, przekora, agresywność.

Niezaspokojone potrzeby powodują niepowtarzalne straty w psychice człowieka, dając o sobie znać przez całe życie, nierzadko w postaci nieprzystosowania lub patologii społecznej.

MODEL ZACHOWANIA
Agresywne zachowanie się dzieci i młodzieży może być następstwem określonych modeli zachowań. Mamy do czynienia z procesem modelowania, który Broufenbrenner (1970) określa jako "wykonywanie przez podmiot działania podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego, które uprzednio wykonał". Modelu do agresywnego zachowania dostarczają "osoby znaczące", budzące podziw i uznanie w oczach dziecka dla ich zręczności, odwagi, sprytu (Skorny, 1989). Uruchamiają się mechanizmy identyfikacyjne, dzieci upodobniają się do matki lub ojca. Możemy mówić o "zarażeniu się" agresywnym postępowaniem (Frączek, 1979).

Dziecko realizuje swe cele poprzez agresję instrumentalną, ujawniającą się
w zastraszaniu rodziców. Grozi, że w razie odmowy jego żądań przestanie się uczyć, popełni samobójstwo. Uleganie prośbą dziecka sprzyja utrwalaniu wcześniejszej opracowanej strategii postępowania, wytwarza przeświadczenie o bezkarności oraz utrwala nawyki agresywnego zachowania.

Występowanie agresji instrumentalnej u dziecka uzależnione jest od kształtowania się postaw hierarchii wartości. Jeśli rodzice wyznają zasadę "przepychania się pięściami przez życie" wytwarza się u dzieci przeświadczenie, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy. Taka postawa sprzyja powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci.

Podobne skutki wytwarza przeświadczenie o wyższości ponad innymi. Związane to jest
z przywilejami i uprawnieniami, przysługującym dziecku ze względu na pozycję zajmowaną przez rodziców. Należy uświadomić dziecku, że zmierzając do celu, pokonując przeszkody
i bariery należy liczyć się z innymi ludźmi. Horney (za Grochulska, 1993) wyróżnia trzy rodzaje postaw kształtujących się w dzieciństwie: "ku ludziom, przeciw ludziom, od ludzi".
Należy pamiętać, że dziecko obserwuje dorosłych i naśladuje ich zachowania. Zadaniem rodziców i pedagogów jest dostarczanie jak najmniej wzorców nawyków agresywnego zachowania.

ZMIANA OTOCZENIA
Rodzice nie zdają sobie sprawy, że częsta zmiana mieszkania może wywołać reakcję agresywną. Zmiana otoczenia wywołuje u dziecka tęsknotę za dawnym środowiskiem, trudność w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi, w konsekwencji prowadzi do niezaspokojenia potrzeb. Kształtuje się postawa "przeciw ludziom". Chęć dominacji nad rówieśnikami celem uzyskania ich podziwu, poprzez stosowanie przemocy.

RÓŻNICE W WYCHOWANIU

Opiekunowie mają sprzeczne poglądy w wychowaniu swych dzieci. Ich cele wychowania nie zazębiają się, dlatego nie zgadzają się, toczą spór, starają się udowodnić swoje racje. Ich postawy rodzicielskie są wadliwe, dlatego stają się przyczyną zachowań agresywnych.

Postawą, która najbardziej wpływa na wywołanie u dziecka agresywności jest postawa odtrącająca. Odrzucenie emocjonalne przez rodziców wywołuje u dziecka frustrację potrzeb bezpieczeństwa oraz więzi emocjonalnej, co prowadzi do agresji. Nieakceptowanie dziecka oznacza również, że rodzice stanowią słabe źródło pozytywnych wzmocnień i nagród, wobec czego są mało efektywni w uczeniu dziecka, jak kontrolować własną agresję.

Ziemska (1969) o postawie odtrącenia pisze, że sprzyja ponadto kształtowaniu się nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamstwa, kradzieży, zahamowaniu uczuć wyższych
i zachowaniu aspołecznemu, a nawet antyspołecznemu. Powodem odtrącenia i chłodu uczuciowego jest brak akceptacji. Za najdrobniejsze przewinienia rodzice stosują surowe kary w postaci fizycznego znęcania się, izolacji od kolegów, a nawet poniżania i ośmieszania. Osiągnięcia dziecka są przemilczane, niedostrzegane, potknięcia zaś wyolbrzymiane. Agresja dziecka jest, więc sygnałem, że czuje się nie dość kochana, samotne, bezradne, co wywołuje lęk. Agresja jest, więc reakcją wynikającą z lęku. W tym kontekście oczywiste jest, że karanie zachowań agresywnych przez gniew, groźbę, kary, nie może dawać pozytywnych rezultatów. Konsekwencją kary jest, bowiem lęk, który wywołuje agresję.

Inną postawą wywołującą u dziecka nadmierną agresję jest postawa nadmiernie wymagająca. Wywołuje ona bunt, ale może też być przyczyną całkowitej apatii. Surowość rodziców połączona z karami fizycznymi może wywołać agresję kierowaną nie tylko na członków rodziny, ale też na ludzi, którzy niczym nie zawinili.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że kara może powstrzymać agresję, ale musi podlegać określonym warunkom: powinna być zastosowana natychmiast po zachowaniu agresywnym, co powoduje powstanie odruchu warunkowego, między karanym, a karzącym musi zachodzić pozytywny stosunek emocjonalny. Ponadto trzeba stwierdzić, że karanie agresji otwartej przyczynia się do tego, że przybiera ona formę agresji ukrytej oraz kontrola zewnętrzna jest mniej skuteczna w hamowaniu agresji niż kontrola wewnętrzna.

Czytając powyższe uwagi wyłania się równie patogenna postawa rodzicielska, a mianowicie postawa nadmiernie chroniąca. Wywołuje ona u dzieci agresję, nadmierną pewność siebie, poczucie większej wartości, niepowściągliwość, zuchwalstwo, zarozumialstwo, awanturniczość, tyranizowanie matki, egoistyczne i wymagające zachowanie. Natomiast, gdy dziecko znajduje się samo bywa często niepewne, niespokojne
i nieszczęśliwe.

Literatura:
1. Bronfenbrenner U. (1970). Czynniki społeczne w rozwoju osobowości. [w]: Psychologia Wychowawcza. nr 1.
2. Frączek A. (1979). Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Wrocław. PWN.]
3. Grochulska I. (1993). Agresja u dzieci. Warszawa. WSiP.
4. Kozłowska A. (1986). Agresywne zachowania u dzieci.[w]:Psychologia wychowawcza. nr 10
5. Spionek H. (1975). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa. PWN.
6. Skorny Z. (1989). Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania. Warszawa. PWN.
7. Tomaszewski T. (1976). Psychologia. Warszawa. PWN.
8. Ziemska M. (1969). Postawy rodzicielskie. Warszawa. WP

Opracowanie: mgr Janina Ptak

Wyświetleń: 5859


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.