ZABURZENIA MOWY SPOWODOWANE USZKODZENIEM STRUKTUR KOROWYCH - ALALIA I DYSLALIA

PRZYCZYNY I ROZPOZNANIE
Alalia (zwana też niemotą, słuchoniemotą, afazją rozwojową) i dyslalia różnią się od afazji dziecięcej tym, że afazja jest częściową lub całkowitą utratą umiejętności mówienia lub rozumienia, podczas gdy przy alalii uszkodzenie struktur korowych następuje jeszcze przed rozwojem mowy i uniemożliwia jej prawidłowy rozwój. Mowa rozwija się z opóźnieniem, które może się wyrównać do 6-7 roku życia (alalia prosta) lub trwa dłużej (alalia złożona).

Alalię charakteryzuje:
* Dostateczny rozwój umysłowy (jeżeli jest upośledzenie, to wtórne spowodowane brakiem mowy).
* Dobra ruchomość narządów mowy.
* Prawidłowy słuch fizjologiczny (chociaż w alalii percepcyjnej może być obniżenie słyszalności).
* Dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej).
* Posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika.
* Dziecko nie jest w stanie powtarzać.

Alalia może trwać do 7, a nawet 14 roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dziecko rehabilitowane coraz rzadziej używa gestów i onomatopei, przyswaja sobie coraz więcej wyrazów, wymowa staje się coraz bardziej poprawna. Alalia występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt.

Rozpoznanie alalii jest trudne i wymaga przeprowadzenia wielu badań: - głównie badania słuchu - aby wykluczyć głuchotę,
- badania rozwoju umysłowego - by wykluczyć upośledzenie umysłowe,
- oraz dłuższej obserwacji dziecka.

Trudne jest określenie przyczyn alalii. Przypuszcza się, że mogą to być:
- uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu i opon mózgowych,
- zatrzymaniem się w rozwoju pewnych struktur korowych,
- urazy czaszki, przed rozwojem mowy.

Zazwyczaj dziecko ma świadomość swojej ułomności, poczucia mniejszej wartości. Dzieci alaliczne bywają więc niekiedy trudne, zahamowane ruchowo lub nadmiernie pobudliwe, złośliwe, agresywne w stosunku do innych dzieci.

Rozróżnia się dwie zasadnicze formy alalii: ekspresywną i percepcyjną, jednak najczęściej występują zaburzenia typu mieszanego z przewagą jednej z nich.

ALALIA PERCEPCYJNA
Zwana też recepcyjną, impresywną, słuchoniemotą sensoryczną, głuchotą słowną, częściej spotykana nazwa to alalia sensoryczna. Występuje rzadko, bywa rozpoznawana mylnie jako głuchota lub oligofrenia, z powodu braku reakcji dziecka na kierowane do niego pytania i wypowiedzi. Kontakt z otoczeniem utrzymuje dziecko za pomocą gestów i mimiki. Zdarza się, że dziecko powtórzy automatycznie posłyszany wyraz, nie rozumiejąc jego sensu. Alalia percepcyjna może przechodzić w dyslalię percepcyjną, której może towarzyszyć amuzja, czyli trudności w rozpoznawaniu i śpiewaniu słyszanych melodii.

Rozumienie w alalii sensorycznej:
- bardzo ograniczone,
- możliwość posługiwania się mową przewyższa możliwość rozumienia,
- w pewnym stopniu - rozumienie zależne jest od stopnia zainteresowania i zaangażowania emocjonalnego dziecka tematem czy sytuacją,
- odpowiedzi bywają bezsensowne lub ich brak, niekiedy powtarza mechanicznie pytanie czy polecenie,
- rozumienie ułatwia powtórzenie wypowiedzi oraz powolne mówienie - proste, krótkie zdania (złożone ze znajomych słów).

Mówienie w alalii sensorycznej:
- gesty, miny używane są często, niekiedy także odpowiedzi słowne; potrafi za pomocą gestów i min odtworzyć całe sytuacje i sceny,
- rysunek jest pewnym sposobem wypowiadania się - bywa ze skąpym komentarzem słownym,
- słownictwo - względnie bogate, przeważają w nim rzeczowniki i czasowniki,
- dziecko mówi dość dużo, ale jego wypowiedzi są niezrozumiałe, nie stanowią sensownej całości,
- powtarza wyrazy dość dobrze (robi to mechanicznie, bez zrozumienia),
- głoski wymawia prawidłowo, ale wyrazy zniekształca, w różny sposób wypowiada ten sam wyraz, zapewne z powodu braku wzorca słuchowego,
- nie poprawia się, nie szuka prawidłowego brzmienia,
- używa krótkich zdań lub równoważników zdań.

Rodzaje wymówień i błędów:
1. Onomatopeje: szczekać - au.
2. Własne słownictwo: kot - kicia.
3. Paralalie werbalne: czytać - pisać.
4. Paralalie głoskowe: mówi - wówi.
5. Wstawki: ryba - tryba.
6. Elizje: kotek - kote.
7. Metatezy (przestawki): most - smot.
8. Agramatyzm: nie uwzględnia form odmiany wyrazów.

Alalia sensoryczna przechodzi w dyslalię, dziecko nie potrafi jeszcze wymawiać poprawnie wyrazów, mowa jego jest agramatyczna, ale zasób słów rozumianych się zwiększa. Może mieć trudności w znajdowaniu wyrazów potrzebnych w danej sytuacji, z powodu niedokształcenia słuchu fonematycznego, duże trudności sprawia mu identyfikowanie głosek różniących się tylko jedną cechą dystynktywną (np. s: ś).

ALALIA I DYSLALIA EKSPRESYWNA
Dla alalii i dyslalii ekspresywnej (zwanej też ruchową, rozwojową lub motoryczną) charakterystyczne jest dobre rozumienie mowy, a jeżeli jest ono zaburzone, to w mniejszym stopniu niż mówienie. Natomiast utrudnione może być rozumienie długich i złożonych zdań. Zaburzeniom mowy o charakterze motorycznym dużego stopnia może towarzyszyć ogólna niesprawność motoryczna lub tylko niezręczność w wykonywaniu precyzyjnych ruchów. Opóźniony może być początek chodzenia, trudności w odtwarzaniu usłyszanej melodii. Dyslalia może występować w różnym stopniu, w dylalii dużego stopnia dziecko posługuje się zaledwie kilkoma głoskami (są to najczęściej samogłoski a, o oraz spółgłoski t, d), ma też trudności z wymową grup spółgłoskowych oraz sylab zamkniętych.

Rozumienie w alalii motorycznej w zasadzie jest dosyć dobre, jedynie trudności występują, gdy wyraz użyto w nowym związku frazeologicznym, dotychczas nie znanym dziecku (np. nogi stołu).

Mówienie w alalii motorycznej
1. Gesty używane tylko w początkowej fazie rozwoju mowy; ruchami rąk w sposób plastyczny i precyzyjny określa funkcje przedmiotów, które znikają w miarę rozwoju słownictwa.
2. Słownictwo w początkowej fazie ubogie, ograniczone do kilku określeń onomatopeicznych lub do kilku wyrazów "własnych".
3. Trudności w zapamiętaniu wzorca ruchowego wyrazu, które przejawiają się:
- zapominaniem artykulacji wyrazów już znanych;
- zniekształcaniem wyrazów, mimo umiejętności artykułowania wszystkich głosek;
- dzieleniem wyrazów na sylaby dla ułatwienia sobie ich wymowy;
- wymówieniem cichym, jakby próbnym przygotowaniem się do wymówienia głośnego;
- poszukiwaniem właściwego wzorca ruchowego wyrazu, poprawianiem się.
4. Artykulacja - liczba wymawianych głosek jest ograniczona, najczęściej są to: t, d, b, m, n, l oraz samogłoski. Występują paralalie głoskowe:
- substytucje (krowa - trowa),
- wstawki (ucho - chucho),
- elizje (łódka - łuka),
- metateza (lampa - mlapa),
- asymilacje (motyl - motym),
- poszukiwania (Jacek - La-cek, Jasiek).

5. Agramatyzm - w początkowej fazie mowy brak zupełny form odmiany wyrazów, wypowiedzi są ograniczone do jednego wyrazu.

RÓŻNICE MIĘDZY ZABURZENIAMI W ALALII MOTORYCZNEJ A SENSORYCZNEJ

Alalia motoryczna
* Dziecko rozumie, a nie mówi.
* Rozumie nazwy przedmiotów, czynności, a ma trudności z rozumieniem relacji, jakie zachodzą między przedmiotami.
* Występuje rozumienie sytuacyjne.
* Wzorca ruchowego szukają słuchem.
* Realizację wyrazu ułatwiają sobie dzieleniem na sylaby.
* Nie ma u tych dzieci zespołów neurologicznych (prawidłowy zapis EEG).
* Dzieci te nie gaworzą, są milczące w czasie zabawy, cicho płaczą.
* Intelektualnie rozwijają się prawidłowo.
* Postęp w mówieniu zależy od ciężkości zaburzenia - czasem zaczynają mówić w 3-4 roku życia, często jednak nie mogą wymówić samogłoski bez ćwiczeń.
* Bardzo dobrze piszą ze słuchu, szybko się uczą czytania.
* W najcięższej postaci - dziecko wypowiada tylko element słowa, głoski, za każdym razem inaczej.
* W okresie przedszkolnym jako symptomy występują:
- mała sprawność aparatu artykulacyjnego,
- słaba sprawność manualna,
- zaburzenia koordynacji oddychania z fonacji.
- bardzo trudne jest określanie stosunków przestrzennych.
* Oprócz trudności w artykulacji dziecko ma kłopoty z jedzeniem (ślinienie).

Alalia sensoryczna
* Dzieci nie mają trudności w łączeniu głosek w większe całości - wyrazy.
* Zniekształcają wyraz, ale nie poprawiają się ze względu na brak wzorców słuchowych.
* W czasie jednej wypowiedzi dany wyraz może być inaczej wymawiany.
* Mając trudności w mówieniu wykorzystują gesty i mimikę.
* Występują duże trudności w rozumieniu.
* Zapamiętanie i różnicowanie nowego zespołu dźwiękowego wymaga bardzo dużego wysiłku i długiej pracy.
* Dzieci te gaworzą, mają dużą wokalizację.
* W wieku 3-4 lat nie reagują na swoje imię, nie nazywają osób z otoczenia - nie mówią, bo nie rozumieją.
* Często występują rozbieżności wyników między badaniem audiometrycznym, a badaniem orientacyjnym.
* Cechy zachowań dzieci:
- bardzo dobrze reagują na muzykę,
- źle reagują na nowe osoby,
- szybko przyporządkowują nazwy przedmiotom i uczą się czytać - nie rozumiejąc treści,
- opóźnione reakcje na mowę.

POSTĘPOWANIE LOGOPEDYCZNE W ALALII I AFAZJI

Z dzieckiem alalicznym postępuje się podobnie jak z dzieckiem afatycznym o podobnym charakterze zaburzeń. Postępowanie logopedyczne jest długotrwałe i stanowi część składową kształtowania całej osobowości dziecka.
Przebieg reedukacji
* Indywidualne zajęcia rozwojowe w celu przyspieszenia rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych dzieci:
- uwagi, pamięci, spostrzegawczości, myślenia,
- naukę mówienia i rozumienia,
- naukę czytania, pisania i liczenia,
- gimnastykę i rytmikę,
- zajęcia artystyczno - techniczne.
* Nawiązanie kontaktu z dzieckiem pełnego życzliwości, zaufania, wytworzenie tej atmosfery również w przedszkolu i domu.
* Częste przebywanie dziecka z rówieśnikami.
* Metody należy dostosować do możliwości psychofizycznych dziecka.

W alalii motorycznej i sensorycznej jeżeli dziecko nie mówi, to reedukację zaczyna się od elementów najprostszych:
- od uczenia słuchowego rozróżniania,
- od prób wymawiania dźwięków naturalnych, lecz odpowiadających pewnym głosom (np. usypianie lalki - aaa, syczenie węża - sss)
- następnie przechodzimy do łatwiejszych wyrazów.

Nie możemy zmuszać dziecka do mówienia, ani do powtarzania, zacznie mówić dopiero wtedy, gdy będzie kojarzyć konkretne wyrazy z odpowiednimi przedmiotami lub czynnościami. Należy wzbudzać u dziecka chęć do mówienia oraz zainteresowanie mową, a przede wszystkim rozwijać rozumienie mowy. Wykorzystujemy w tym celu zabawy, gry, inscenizacje, barwne ilustracje. Materiał wyrazowy powinien być odpowiednio dobrany pod względem stopnia trudności. Początkowo wymagania winny być niewielkie, ale stopniowo i bardzo ostrożnie je zwiększamy. Systematyczną pracę rozpoczynamy jak najwcześniej, choć często jest to trudne przed 5 rokiem życia dziecka. Wykorzystujemy dodatkowo wzrok i czucie, zarówno u dzieci z zaburzeniami w nadawaniu i odbiorze mowy. Znaczenie wyrazów wyjaśniamy dziecku z zaburzeniami percepcji mowy za pomocą gestów i ilustracji. Jak najwcześniej włączamy do reedukacji naukę pisania i czytania, gdyż te umiejętności pozwolą utrwalić osiągnięte wyniki w mówieniu i rozumieniu mowy.

Dzieci alaliczne i afatyczne mają duże trudności w uczeniu się, proces uczenia się następuje bardzo powoli. W dalszym ciągu prowadzimy ćwiczenia, usuwając wszelkie wadliwe artykulacje z dziećmi, które uczęszczają już do szkoły.


LITERATURA:
Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977, Wydawnictwo Lubelskie.
Kordyl Z.: Psychologiczne problemy afazji dziecięcej, Warszawa 1968, PWN.
Nowak J. E.: Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993, PWN.
Styczek I.: Logopedia, Warszawa 1983, PWN.

Opracowanie: Bożena Smyczek

Wyświetleń: 1448