Jak pomóc dzieciom mającym trudności w nauce czytania i pisania

Przyczyny trudności i niepowodzeń szkolnych upatruje się w 3 głównych źródłach:
1) w uwarunkowaniach środowiskowych
2) dydaktyczno-wychowawczych
3) tkwiących w samych uczniach

Niepowodzenia w nauce czytania i pisania mogą występować u dziecka znajdującego się w szczególnie trudnej sytuacji rodzinnej (np. rozbicie rodziny, alkoholizm). Powodem tych trudności mogą być również niewłaściwe metody wychowawcze (postawa chroniąca lub zbyt wymagająca), zbyt mała ilość czasu poświęcona dziecku, brak zainteresowania jego rozwojem.

Trudności w nauce wynikają też z procesów dydaktycznych: zbyt sztywny, uniformistyczny system nauczania, przeładowanie klas (utrudnia to indywidualizację nauczania), warunki materialne szkoły (brak pomocy dydaktycznych).

Trzecim czynnikiem warunkującym opanowanie umiejętności czytania i pisania jest czynnik wewnętrzny tzn. tkwiący w samym uczniu. Zaliczyć tu można:

1) niedojrzałość emocjonalną i społeczną dziecka; nie jest ono zainteresowane słuchaniem bajek, czytaniem książek, oglądaniem obrazków, wykonywaniem zadań wymagających wysiłku i koncentracji uwagi, nie ma motywacji do nauki; woli zabawę.

2) poziom rozwoju ogólnej sprawności umysłowej, (upośledzenie umysłowe lub inteligencja niższa niż przeciętna) w tym wypadku występuje zmniejszona zdolność rozumienia symboli, ubogie słownictwo, niski poziom myślenia abstrakcyjnego w posługiwaniu się pojęciami, trudności w wysławianiu się, rozumieniu mowy, w związku z czym dzieci znacznie trudniej i dłużej opanowują umiejętność pisania i czytania ze zrozumieniem.

3) opóźnienia i zaburzenia w funkcjonowaniu analizatorów: wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-słuchowego, a także zaburzenia mowy.

Badania wykazały, że w większości przypadków, trudności w nauce czytania i pisania związane są właśnie z nieprawidłowym funkcjonowaniem analizatorów. Trudności te określa się mianem dysleksji rozwojowej.

Terminu dysleksja używa się także w węższym zakresie-jest to niemożność nabycia umiejętności czytania.

Mówiąc o specyficznych trudnościach w nauce czytania i pisania używamy również terminów: dysortografia - jest to niemożność nabycia umiejętności poprawnego pisania, dysgrafia-nieprawidłowy poziom graficzny pisania.

W procesie nabywania umiejętności czytania i pisania istotne znaczenie ma analizator wzrokowy. Zaburzeń w tym zakresie nie należy utożsamiać z wadą wzroku, są to defekty korowej części mózgu, powodujące wadliwe odzwierciedlenie obrazu.

Zaburzenie analizatora wzrokowego powoduje mylenie przez dziecko liter o podobnym kształcie graficznym: a-o, m-n, u-w, p-b, d-g, itp. Przy przepisywaniu występują takie błędy jak: opuszczanie liter lub cząstek wyrazów, uporczywe popełnianie błędów ortograficznych, przeskakiwanie wyrazów, gubienie linijek. Opuszczanie podczas czytania początków lub końcówek wyrazów, przekręcanie ich (rok-rak), przestawianie liter i cyfr (od-do, 41-14), trudności z automatyzacją czytania.

Rysunki dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową są schematyczne, ubogie w szczegóły, gdyż nie potrafią odtworzyć pokazanych im wzorów.

Trudności w uczeniu się mogą być spowodowane również zaburzeniem analizatora słuchowego. Tego rodzaju zaburzeń nie należy także utożsamiać z niedosłuchem, gdyż nie jest to uszkodzenie aparatu słuchowego.

Ujawniają się one najczęściej w trudności w czytaniu oraz pisaniu ze słuchu. Czytanie polega na zdolności przetransportowania znaków języka pisanego na odpowiednie im dźwięki, scaleniu tych dźwięków (synteza słuchowa) i przyporządkowania odczytanemu wyrazowi jego znaczenia (zrozumienie sensu słowa). Pisanie ze słuchu jest czynnością odwrotną-najpierw dziecko musi w usłyszanym słowie wyodrębnić poszczególne dźwięki (analiza słuchowa), następnie przyporządkować im określone znaki graficzne. Istotą trudności w czytaniu jest właśnie niemożność dokonania syntezy, podczas pisania ze słuchu-analizy słuchowej wyrazu. Trudności te ujawniają się zwykle pod koniec klasy pierwszej, ponieważ w początkowym okresie nauki dzieci radzą sobie w czytaniu, opanowując tekst pamięciowo.

W nauce pisania najpoważniejsze trudności ujawniają się podczas pisania ze słuchu. W przypadku głębokiej dysfunkcji słuchowej dyktanda stanowią zlepek przypadkowych liter, sylab i zniekształconych wyrazów. Przy lżejszych zaburzeniach występują charakterystyczne błędy jak: opuszczanie liter i sylab, gubienie liter przy zbiegu spółgłosek, opuszczanie końcówek wyrazów, łączenie przyimków z rzeczownikami, np. wdomu zamiast w domu. Szczególne trudności dotyczą pisowni głosek podobnych dźwiękowo np. c-cz-ć, s-sz-ś, dźwięcznych i bezdźwięcznych np. b-p, d-t, g-k. Dzieci mają także kłopoty w różnicowaniu samogłosek nosowych: ą,ę i -on, -om, en, em. Zaburzeniom percepcji słuchowej towarzyszy zwykle słabsza pamięć słuchowa, dlatego dzieci z trudem uczą się tabliczki mnożenia, wierszy i wszelkich ciągów słownych. Związane z tym mogą być również wady wymowy, np. wymawianie głoski "l" jako "i" (lato-jato), głoski "k" zastępowanie przez "t" (kolej-tolej). Przejawem zaburzeń jest też bełkotliwość mowy-reranie, czyli nieprawidłowe wymawianie "r" oraz seplenienie i szeplenienie czyli nieprawidłowe wymawianie dźwięków "s" i "sz". Tego rodzaju wady najlepiej korygować przy pomocy logopedy.

Kolejną przyczyną trudności zwłaszcza w pisaniu i rysowaniu są zaburzenia funkcji ruchowych. Dzieci z tym zaburzeniem piszą powoli, źle trzymają pióro. Ich pismo jest brzydkie: nie mieszczą się w liniaturze, litery są zniekształcone, różnie pochylone, mało czytelne. Zeszyty są nieestetyczne z tzw. "oślimi uszami". W takim przypadku korzystne jest pisanie ołówkiem, a także stosowanie specjalnych nasadek na pióro. Ważnym elementem w rozwoju ruchowym jest przebieg procesu lateralizacji tzn. dominacji prawej lub lewej: ręki, oka i nogi. Istnieje wiele rodzajów lateralizacji. Obok dominacji jednorodnej (praworęczność, prawooczność, prawonożność lub leworęczność, lewooczność i lewonożność) istnieją przypadki bardzo niekorzystnej dominacji skrzyżowanej np. leworęczność, prawooczność, lewonożność.

Zaburzenia lateralizacji powodują, że podczas czytania uczniowie przeskakują litery, opuszczają sylaby, całe wyrazy, zmieniają kolejność liter i cyfr np. zamiast "masło" czyta "słoma". Objawami tych zaburzeń jest pismo lustrzane, odstępy między literami i wyrazami są nierówne, dziecko zaczyna pisanie od końca kartki lub zeszytu. (W tym ostatnim przypadku można w lewym, górnym rogu zeszytu rysować dziecku umowny znak np. słoneczko, aby wiedziało, w którym miejscu ma zacząć pisać).

Leworęczność u dziecka nastręcza trudności natury technicznej związane z koniecznością pisania lewą ręką od strony lewej ku prawej. Jest to pozycja niewygodna dla dziecka, dlatego trzeba pamiętać o kilku zasadach:
- dziecko siedzi przy stole mając obie stopy oparte o podłoże i wyprostowane plecy,
- zeszyt ułożony jest ukośnie, lewy górny róg zeszytu skierowany jest ku górze,
- dziecko dowolnie reguluje kąt nachylenia zeszytu,
- zeszyt znajduje się na lewo od osi ciała dziecka,
- oświetlenie z góry lub prawej strony,
- najlepiej gdy dziecko pisze piórem lub ołówkiem,
- palce podczas pisania powinny znajdować się poniżej liniatury zeszytu.

Aby pomóc dziecku mającemu trudności w opanowaniu czytania i pisania usprawniać wszystkie analizatory, nie tylko te zaburzone. Ćwiczenia usprawniające powinny mieć charakter polisensoryczny, tzn. powinny być równocześnie zaangażowane wszystkie receptory: słuchu, wzroku, dotyku, a nawet smaku.

Przygotowując dziecko do nauki pisania należy rozpocząć od ćwiczeń ogólnej sprawności ruchowej.

Mogą to być ćwiczenia:
- równowagi (chodzenie po narysowanej linii, krawężniku),
- ćwiczenia orientacji kierunkowej (np. zabawa w chowanego, skąd dochodzi głos, gdzie ptak śpiewa itp.),
- zabawy ruchowe (toczenie, rzucanie i chwytanie różnych przedmiotów),
- zabawy zręcznościowe (bierki, pchełki, gry planszowe)

Kolejnym etapem powinny być ćwiczenia sprawności manualnej. Na początek stosujemy tzw. ćwiczenia rozmachowe:
- zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn przy wykorzystaniu pędzla, waty oraz samych palców,
- zamalowywanie przestrzeni ograniczonej konturem,
- malowanie dużych form falistych i szlaków,
- malowanie dużych form kolistych (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, gdyż ma to ogromne znaczenie przy nauce prawidłowego zapisu litery "o").

Inną formą ćwiczeń są ćwiczenia manualne, usprawniające ruch dłoni, nadgarstka i palców:
- montowanie konstrukcji z gotowych elementów (klocków, krążków itp.),
- układanki płaskie (puzzle, klocki) w/g wzoru i bez wzoru,
- modelowanie (modelina, plastelina),
- nawlekanie koralików,
- wycinanie z papieru,
- stemplowanie.

Ćwiczenia graficzne:
- pogrubianie konturów,
- rysowanie za pomocą szablonów,
- kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną (Ćwiczenia grafomotoryczne M. Bogdanowicz, Ćwiczenia M.Frostig),
- zamalowywanie kredkami małych przestrzeni np. obrazków z książeczek do malowania,
- rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze (od dużych rozmiarów przechodzimy do wymiarów liniatury zeszytu),
- rysunki dowolne kredkami.

Bardzo ważne są również ćwiczenia usprawniające funkcje wzrokowe i orientację przestrzenną. Przykładami takich ćwiczeń może być:
- dobierania par jednakowych obrazków (np. domino obrazkowe),
- rozpoznawanie zmian ilościowych i jakościowych-zabawa "Co tu się zmieniło?",
- układanie obrazków w/g instrukcji słownej (ułóż po prawej, po lewej, u góry itp.),
- układanie obrazków z części,
- dobieranie części obrazka do całości (uzupełnianie obrazkowe),
- układanie figur geometrycznych,
- uzupełnianie niedokończonych rysunków,
- wyszukiwanie różnic między obrazkami,
- wyszukiwanie i dobieranie par jednakowych liter.

Tego rodzaju ćwiczenia znajdują się w wielu dziecięcych czasopismach.

Kolejnym rodzajem ćwiczeń usprawniających naukę czytania i pisania są ćwiczenia funkcji słuchowej.

Ćwiczenia tych umiejętności nie powinny trwać zbyt długo, ponieważ dla dzieci z zaburzeniem analizatora słuchowego są bardzo męczące (ok. 10-15 min).
Bardzo istotne są ćwiczenia wrażliwości słuchowej:
- wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia (szmery, stuknięcia, odgłosy kroków, pojazdów itp.),
- rozpoznawanie głosów przyrody (ptaków, zwierząt domowych),
- zabawy ruchowe ze śpiewem.

Kolejnym etapem ćwiczeń słuchowych jest ćwiczenie analizy i syntezy słuchowej przy wykorzystaniu obrazków i przedmiotów (jeszcze bez liter):
- podział nazwy obrazka lub przedmiotu na sylaby (z użyciem klaskania w ręce),
- liczenie sylab w wyrazach,
- tworzenie wyrazów rozpoczynających się określoną sylabą (np. utwórz jak najwięcej wyrazów rozpoczynających się sylabą "ta"), zakończonych określoną sylabą lub głoską,
- rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek (np. pokaż obrazek, który rozpoczyna się na "a"),
- przekształcanie wyrazów przez zmianę sylaby lub głoski w wyrazie (np. jaki wyraz powstanie, gdy w wyrazie "dom" zamienimy "d" na "t"?),
- dokonywanie syntezy i analizy głoskowej wyrazów (np. powiedz jaki to wyraz: l-o-k-o-m-o-t-y-w-a itp.).

Następny etap to utrwalenie znajomości liter alfabetu. Bardzo pomocne jest tworzenie albumu literowego. Dziecko może wycinać różnej wielkości i kształtu litry z czasopism, a następnie wklejać do albumu dołączając obrazki, których nazwa rozpoczyna się na daną literę. Na podstawie znanych dziecku liter, wykorzystując ruchomy alfabet, klocki literowe, można zacząć tworzyć sylaby dwuliterowe (np. "do", "ma", "la" itp.) nakłaniając dziecko do ich przeczytania. Celem tych ćwiczeń jest nauczenie łącznego czytania, bez użycia głoskowania, które utrudnia automatyzację procesu syntezy. Każdemu czytaniu tych sylab powinno towarzyszyć ich zapisywanie.

Kiedy dziecko opanuje czytanie i pisanie sylab dwuliterowych, można przejść do wyrazów dwusylabowych (np. "do-mek", "ta-ma"), a dopiero później do wyrazów jednosylabowych trzyliterowych (np. "kot", "dom" itp.) i wyrazów wielosylabowych. Bardzo pomocne w tym etapie nauki są loteryjki, domino literowe, krzyżówki.

Po opanowaniu tworzenia wyrazów, dzieci mogą układać z nich zdania, a następnie zdania łączyć w teksty, w formie podpisów do obrazków.

Istotna jest umiejętność czytania-nie tylko technika, ale i tempo. Ćwiczenia w tym zakresie powinny przybierać formy:
- czytania całościowego sylab i wyrazów,
- czytania naprzemiennego sylab, wyrazów, zdań,
- czytanie z przesłoną (tzw. okienko, które odsłania tylko fragment wyrazu-sylabę),
- czytanie głośne i ciche.

W chwili, gdy dziecko podejmuje naukę czytania nie należy zaprzestawać czytania dziecku na głos, które powinno przerodzić się we wspólne czytanie. Nadają się tu książki z dużym drukiem, krótkimi tekstami, obrazkami dobrze ilustrującymi ich treść. Dziecko czyta na głos kilka linijek tekstu, a dorosły w nagrodę czyta mu 2-3 razy tyle. Z czasem proporcje tekstu czytanego przez dziecko i dorosłego zmieniają się (1:1, 2:1), aż wreszcie dziecko samo przechodzi do samodzielnego czytania. Podczas czytania zadajemy dziecku pytania o treść, prowokując do streszczenia przeczytanego tekstu.

Podobne jak czytanie, tak również pisanie nie powinno być dla dziecka zajęciem zbyt monotonnym. Należy zwracać uwagę na prawidłowy kształt liter, sposób ich łączenia. Jeżeli dziecko ma z tym kłopoty, może pisać litery np. za pomocą szablonu, kreślić je na wzorze po kalce technicznej.

Aby podnieść poziom umiejętności pisania u dziecka można zaproponować mu zabawę w dyktando-dziecko dyktuje treść dorosłemu, sprawdza poprawność zapisu i odwrotnie. Należy unikać zadawania dziecku długich tekstów do przepisywania, gdyż to jedynie zniechęca do nauki pisania.

W pracy z dzieckiem mającym trudności w nauce czytania i pisania bardzo ważna jest przyjazna atmosfera-zrozumienie i miłość. Trzeba dziecko pozytywnie wzmacniać, okazywać mu zainteresowanie i zapewniać, że z pomocą dorosłego na pewno sobie poradzi.

W przypadku nasilonych trudności należy poddać dziecko diagnozie w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, a następnie w razie potrzeby skierować na terapię pedagogiczną w ramach której stosuje się zajęcia korekcyjno-kompensacyjne.

Pomoce dydaktyczne:
M. Bogdanowicz Ćwiczenia w rysowaniu
M. Pietniuń Zabawy grafomotoryczne
Z. Saduś Uczymy się czytać i pisać
J. Mickiewicz Ćwiczenia ułatwiające naukę czytania i pisania dla
uczniów klas młodszych

Gry dydaktyczne:
Mini-pus
Mam
Od słowa do słowa
Loteryjki obrazkowo-wyrazowe
Paleta
Karty dydaktyczne do poznawania liter

Opracowanie: Beata Połomska-Formella
Nauczyciel mianowany
Szkoła Podstawowa nr 6
w Rumi

Wyświetleń: 600