Treść lęków u dzieci w młodszym wieku szkolnym

Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest lęk. Jest on określany jako bardzo silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, a jednocześnie bezrad-ności, niepokoju i bezsilności. Lęk jest emocją bezprzedmiotową, co oznacza, że nie uświadamiamy sobie źródła wywołującego stan zagrożenia; jednostka w celu uniknięcia przeżywania lęku uruchamia różnego typu mechanizmy obronne.Strach w odróżnieniu od lęku określa się jako reakcję na rzeczywiste i aktualnie istniejące niebezpieczeństwo. Jednostka odczuwająca strach zna przyczynę, która go wywołuje podczas gdy lęk pojawia się na ogół bez uchwytnych przyczyn i może dotyczyć ewentualnych doznań w przyszłości powstających często w wyobraźni osoby przeżywającej lęk. Różnica między strachem a lękiem polega na tym, że strach jest " reakcją na określone obiektywne bodźce zagrażające, natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia podstawowych wartości osobowości".

W części przypadków lek przejawia się bezpośrednio. Dziecko mówi np. "boję się ciemnego pokoju", "boję się jak jestem sama". Najczęściej jednak lęk nie jest uświadamiany, przejawia się on natomiast pod postacią innych objawów (nerwicowych). Zadaniem ich jest obrona przed sytuacją zbyt trudną (lękotwórczą) wzbudzającą bardzo przykre odczucia, z którymi nie potrafimy poradzić sobie w inny sposób. Zatem w sytuacji, która wzbudza silny lęk, organizm uruchamia cały szereg mechanizmów (tzw. obronnych), które są ochroną przed bezpośrednim przeżywaniem lęku. Taką drogą uniknięcia odczuwania lęku mogą być u dziecka, które boi się pójść do przedszkola, objawy typu: bóle brzucha, wymioty, bóle głowy itp. Tak więc lęk ujawnia się albo bezpośrednio, albo w sposób zastępczy pod postacią sympto mów nerwicowych

Pojęcie lęku

Pojęcie lęku pojawiło się w psychologii razem z psychoanalizą. Jego genezę, treść i uwarunkowanie analizowały wszystkie dotychczasowe koncepcje psychologiczne człowieka. Nie istnieje jedna koncepcja lęku. Współcześni badacze zjawiska wyróżniają ponad osiemset różnych reakcji potocznie uważanych za symptomy lęku. Większość autorów jest zgodna co do tego, że lęk to grupa reakcji emocjonalnych wyzwolonych przez bodźce płynące
częściowo z zewnątrz, a głównie z wnętrza organizmu. Charakterystyczne dlań jest to, że: mają przykre zabarwienie, są uporczywe, trudne do pozbycia się, irracjonalne i niecelowe, rodzą poczucie bezradności oraz wiążą się z wyraźnymi reakcjami fizjologicznymi organizmu. Wyróżnia się dwie funkcje lęku: adaptacyjną i dezadaptacyjną. Pierwszą lęk spełnia wtedy, gdy sygnalizuje rzeczywiste zagrożenia pozorne i wzmaga motywację do obrony przed nimi. Gdy stopień nasilenia lęku przekracza optymalny dla danej jednostki poziom lub sygnalizuje zagrożenia pozorne, spełnia on drugą z wymienionych funkcji. Jest wtedy niekorzystny dla człowieka, dezorganizuje jego zachowanie, obciąża psychikę, blokuje rozwój i zniekształca osobowość.

Możemy wyróżnić dwa rodzaje lęku:

- lęk - cechę;
- lęk - stan;
Lęk - cecha jest dyspozycją organizmu do reagowania lękiem na stres, którego głównymi przyczynami są zagrożenia i niepewność.
Lęk-stan jest negatywną reakcją emocjonalną o charakterze sytuacyjnym i przejściowym.

Lęk towarzyszy wielu ludziom w ich całym życiu i nie ogranicza się do wyjątko-
wych momentów. Ostatnio wiele mówi się o lęku dzieci i młodzieży, o lęku szkolnym,
a jego rozmiary uznawane są za wskaźniki kryzysu instytucji oświatowo-wychowawczych
i systemu edukacji.
Można wyróżnić dwa kierunki poszukiwania uwarunkowań lęku. Pierwszy koncentruje się na roli czynników środowiskowych, drugi kładzie nacisk na genetyczno temperamentalne uwarunkowania tej cechy.


Charakterystyka lęku u dzieci


Emocja lęku u dzieci może wystąpić w trzech różnych postaciach. Są to: niepokój, czyli stały nieokreślony lęk, zwany lękiem bezprzedmiotowym, lęk przedmiotowy oraz nagłe ataki ner wicowe z wyraźnym komponentem fizjologicznym.

Niepokój - występuje wówczas, gdy sytuacje trudne nawarstwiają się lub maja charakter chroniczny. Wywołują go na ogół wymagania społeczne, stale niepowodzenia szkolne, niekorzystny wpływ osobowości matki, traumatyzująca atmosfera rodzinna. Niepokój dziecka może wyrażać się różnorodnie i wywoływać tak różne symptomy wtórne, że niejednokrotnie możliwy jest do wykrycia przy pomocy głębokiej analizy klinicznej. Niekiedy może zostać uprzedmiotowiony, co często spotykane jest u dzieci przejawiających silne dążenie do konkretyzacji. Zabieg ten jest mechanizmem obronnym obniżającym napięcie lękowe.

Lęk przedmiotowy - związany jest z konkretnymi przedmiotami czy sytuacjami. Wiele tego typu lęków nie ma charakteru nerwicowego. Zaliczamy tu np. lęki poznawcze występujące u dzieci mających silną potrzebę poznania świata przerastają ich aktualną możliwość jego zrozumienia, jak również lęki wynikające z wrażliwości dziecka, z jego reaktywności uczuciowej. Lęki przedmiotowe mogą mieć charakter nerwicowy, gdy utrwalaja się na skutek fiksacji. Pojawiają się one w postaci myśli lub czynności, których nie można się wyzbyć. Wyróżnia się trzy postacie tzw. fobii szkolnych.

Są to:

- lęk przed oddzieleniem od matki;
- lęk jako konsekwencja niepowodzeń szkolnych;
- lek przed ośmieszeniem, utratą wysokiej pozycji w grupie koleżeńskiej;
Symptomy bywają różnorodne. Niektórzy uczniowie znajdują się w nieustannym stanie napięcia, mają zaburzony sen, zwężony krąg zainteresowań, zaburzenia wegetatywne.

Lęk przed szkołą

Większość badaczy podkreśla, że u dzieci w wieku szkolnym najczęstszą postacią jest lęk związany z określonymi aspektami funkcjonowania na terenie szkoły. Może on przybierać każdą ze znanych postaci, a więc niepokoju, lęku bezprzedmiotowego fobii. Każda z tych postaci może mieć różne treści (lęk biologiczny, społeczny, moralny,dezintegracyjny), przy czym wystąpienie jednej nie wyklucza pojawienia się innych. Lęk przed szkołą, występujący w momencie przekraczania progu klasy I u dzieci 6 - 7 letnich, jest jednym z najbardziej naturalnych i najczęstszych lęków separacyjnych. Podjęcie nauki w szkole jest ważnym etapem w procesie stopniowego odrywania się od rodziców, usamodzielniania i uzależniania. Trzeba spędzać długie godziny z dala od rodziców wśród obcych dzieci pod kierunkiem obcej osoby dorosłej, do tego w nowej sytuacji uczenia się. Jeżeli lęk separacyjny przeradza się w paniczną obawę, najprawdopodobniej będziemy mieli do czynienia z lękiem symbolicznym, który nazywamy nieraz fobią szkolną. Wśród symptomów zaburzeń występujących u dzieci w początkowym okresie nauki na plan pierwszy wysuwa się lęk przed odpowiedzią. U dzieci reakcje lęku, obserwowane początkowo tylko w sytuacji odpowiedzi i oceny lub stosunku do określonego nauczyciela przedmiotu, generalizują się na inne sytuacje i innych ludzi. Obejmują coraz szerszy zakres aktywności dziecka powodując utrudnienie kontaktów interpersonalnych, wycofywanie się i izolowanie od rówieśników. Objawom tym często towarzyszą zaburzenia wegetatywne; zaburzenia snu, łaknienia, bóle głowy i brzucha. Geneza lęku przed niepowodzeniem wywodzi się ogólnie rzecz ujmując, z dwojakiego rodzaju sytuacji: gdy stawia się dziecku wymagania przekraczające jego możliwości lub gdy usuwa się wszelkie przeszkody na drodze dziecka, a więc wymagania są zbyt niskie. Druga sytuacja jest znacznie rzadsza niż pierwsza. Jeśli występuje w okresie wczesnego dzieciństwa w rodzinie dziecka, wywołuje bezradność w chwili zetknięcia się z innymi niż rodzicielskie wymagania. Pociąga to za sobą szczególnie bolesne przeżywanie niepowodzeń różnego typu reakcje lękowe. Wymagania przekraczające możliwości dziecka w środowisku szkolnym mają głównie charakter intelektualny. Niedostosowanie programu nauczania, rygory systemu klasowo-lekcyjnego, trudności w realizowaniu przez nauczyciela zasady indywidualizacji są przyczyną niepowodzeń szkolnych rodzących lęk u ucznia.

Uwarunkowania lęku u dziecka w środowisku rodzinnym

Niewłaściwe postawy rodzicielskie są powodem wielu zaburzeń w rozwoju psyhicznym dziecka. I tak: odtrącenie rodzi agresję, nieposłuszeństwo, kłamstwo, lękliwość. Unikanie kontaktu z dzieckiem sprawia, że staje się ono bojaźliwe, mało wytrwałe, niezdolne do koncentracji. Popada często w konflikty ze szkołą, w której czuje się niepotrzebne, podobnie jak w domu. Odtrącanie i unikanie można uznać za dwa warianty postawy odrzucania. Obie cechuje nadmierny dystans wobec dziecka. Przy postawie odtrącania sposób wyrażania tego dystansu jest czynny (stosowanie surowych kar, okazywanie niezadowolenia, grożenie), przy postawie unikania - bierny (brak zainteresowania dzieckiem, jego istotnymi potrzebami, chłód uczuciowy). W przypadku nadmiernego ochraniania każde drobne niepowodzenie dziecka (np. w nauce czy koleżeńskich kontaktach) staje się bardzo poważnym problemem dla rodziców, jest wyolbrzymiane, wywołuje lęk o przyszłość dziecka i tym samym powoduje sprawowanie nad nim wzmożonej kontroli. Takie postępowanie rodziców opóźnia osiągnięcie przez dziecko dojrzałości emocjonalnej i społecznej; tłumi inicjatywę, rodzi nieadekwatną samoocenę. Cechy te są przyczyną złego przystosowania dziecka w środowisku szkolnym. Nadmierne wymagania sprzyjają kształtowaniu u dziecka takich cech, jak: brak wiary we własne siły i zdolności koncentracji, podatność na flustrację, lękliwość. Dla dziecka, które nie może uzyskać tak wysokich wyników, jakich wymaga otoczenie, prawie każde działanie kończy się niepowodzeniem, pogłębionym jeszcze przez negatywną ocenę ze strony najbliższych. Postawy rodzicielskie warunkują styl wychowania w rodzinie. Wpływają na kształtowanie się więzi uczuciowej, między jej członkami oraz atmosfery życia rodzinnego. Atmosfera ta jest zjawiskiem trudnym do zdefiniowania. Składa się na nią wiele czynników, przy czym czynniki wewnętrzne, takie jak właściwości psychiczne rodziców, ich postawy wychowawcze, wzajemne współżycie małżonków, odgrywają na pewno ważniejszą rolę niż składniki formalne, np. wielkość czy status społeczno - ekonomiczny rodziny. Trudno jest mówić o zdecydowanie korzystnej lub niekorzystnej atmosferze życia rodzinnego, łatwiej natomiast o dominującym klimacie "dobrym" bądź "złym". Klimat "dobry" panuje wówczas, gdy członków rodziny łączą pozytywne więzi emocjonalne: miłość, szacunek, wzajemne zaufanie, a stosunki między nimi oparte są na współdziałaniu i wzajemnej pomocy. Klimat "zły" gdy właściwości sprzyjające dodatnim kontaktom interpersonalnym w rodzinie występują w słabym nasileniu, brak ich w ogóle, albo gdy pojawiają się cechy przeciwstawne.

Wyróżnia się następujące rodzaje traumatyzującej, lękotwórczej atmosfery rodzinnej;

- napiętą, którą cechuje wzajemna nieufność, niedomówienia, poczucie zagrożenia;
- hałaśliwą, w rodzinach w których stale dochodzi do kłótni i awantur;
- obojętną, gdy brak więzi uczuciowej rodziców z dzieckiem;
- nadmiaru emocji i problemów, gdy dziecko otoczone jest nadmierną czułością i zbyt absorbowane sprawami rodziny.
Lęk dziecka kształtować się może w rodzinie na skutek deprywacji określonych potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, samodzielności, niezależności. Formowanie się osobowości lękowej wiąże się z reakcjami miedzy dzieckiem i rodzicami, a szczególnie z sytuacjami karania we wczesnym dzieciństwie. Jest konsekwencją określonych postaw wychowawczych rodziców, tj. nadmiernego ochraniania bądź nadmiernych wymagań i niewłaściwego klimatu emocjonalnego rodziny,

Dziecięce lęki i zagrożenia

Musimy zdać sobie sprawę, że na dziecko nie tylko w domu, na podwórku i na ulicy, lecz także na łące i w lesie czyha wiele niebezpieczeństw. Ale znaczna liczba prawidłowo rozwijających się dzieci od pierwszych lat życia ujawnia różnorodne lęki. Najwcześniej, bo już około pierwszego roku życia, pojawia się lęk przed rozłąką z matką lub ojcem. Prawdopodobnie w tym czasie jest ono zdolne uświadomić sobie, że poczucie bezpieczeństwa zapewnia mu bliskość matki, natychmiast do niej wraca. W miarę zdobywania różnorodnych doświadczeń lek przed rozstaniem zdecydowanie maleje. Dziecko w wieku przedszkolnym nie boi się już okresowej rozłąki z rodzicami. Boi się jednak i to bardzo utraty miłości rodziców, zwłaszcza jeśli nawet drobnych przewinieniach rodzice mówią: "nie kocham cię", "nie będę cię kochać". W tym wieku ujawniają się także i inne lęki. Możliwości w tym zakresie są tak wielkie, że praktycznie każde dziecko może się bać czegoś innego. Najczęściej jednak dzieci boją się ciemności, zamknięcia w małym pomieszczeniu, różnych zwierząt i owadów, zwłaszcza psa, myszy, żaby, pająka, osy. Boją się też duchów, diabła, baby-jagi, zbójców, Cyganów, policjantów, piorunów, a także choroby i śmierci osób najbliższych, hałasu tłoku itp. Przyczyny lęków są różnorodne. Najczęściej lęki ujawniają dzieci, które mają powody domniemywać, że nie są dostatecznie kochane przez najbliższych. Dziecko bardzo poważnie traktuje to, co mówią dorośli i naprawdę boi się, że rodzice przestaną je kochać, tylko z tego powodu, że nie ma apetytu lub nie dość szybko zasypia. Ponadto dzieci wyczuwają postawy lękowe rodziców. Jeśli matka ma zachwiane poczucie bezpieczeństwa, "zaraża" tym dziecko. Zaczyna ono bać się tego samego, co matka, tylko znacznie silniej. Szczególnie często boją się dzieci, które straszą dorośli, rodzeństwo, bądź rówieśnicy. Poważnym źródłem strachu może być telewizja. Dziecko może ujawniać lęki po obejrzeniu filmu nasyconego przemocą czy horrorem. Wiele dzieci nie może nie tylko oglądać, ale nawet słuchać opowie dań i bajek z elementami agresji i grozy. Pamiętać należy, iż dziecko w wieku przedszkolnym ma bardzo wybujałą wyobraźnię, a jednocześnie z trudem rozróżnia fikcję od rzeczywistości. Dlatego wyimaginowana pod wpływem bajki postać baby-jagi czy czarownika może być przez nie odczuwana tak samo jak realne zagrożenie.
Wydaje się że okres jesienno - zimowy sprzyja nasilaniu się lęków u dzieci. Spowodowane to jest przede wszystkim skróceniem dnia. Dziecko budzi się i zasypia, gdy jest ciemno. Ponadto w okresie jesienno - zimowym dłużej niż latem przebywa w domu. Stąd większe prawdopodobieństwo obejrzenia niestosownego programu telewizyjnego.

Leki mogą wywoływać różne niepożądane zachowania i reakcje oraz zakłócać rozwój dziecka - należy im zapobiegać. W tym celu przede wszystkim należy okazywać dziecku swoją miłość do niego. Zwiększymy w ten sposób poczucie jego bezpie czeństwa. W żadnym wypadku nie możemy straszyć dziecka ani też zamykać go za karę w łazience, a nawet w pokoju. Nie powinniśmy też okazywać własnego lęku, niepokoju, niepewności. Nie należy także raptownie gasić światła w pomieszczeniu, w którym znajduje się dziecko. Dlatego np. gdy ma ono zasnąć w swoim pokoju, można zostawić mu zapaloną lampkę i uchylone drzwi. Należy także unikać filmów i programów telewizyjnych zawierających grozę oraz okrutnych bajek. Do problemów choroby, śmierci, pogrzebu należy podchodzić w sposób
naturalny, nie okazywać trwogi czy niechęci. Na pytanie dziecka dotyczące tych kwestii udzielać należy krótkiej, rzeczowej odpowiedzi typu: wszyscy ludzie kiedyś kończą życie, przestają żyć. Ponieważ lęki mogą być spowodowane brakiem wiedzy o istocie różnych zjawisk - należy je cierpliwie wyjaśniać dziecku. Jeżeli dziecko mówi mam o swoich lękach - nie należy śmiać się z niego, ani też nie okazywać mu swego zniecierpliwienia czy dezaprobaty. Przeciwnie, należy go wysłuchać co chce nam powiedzieć i okazać mu nasze zrozumienie. Jednocześnie należy zapewnić mu, że nie stanie mu się nic złego. Trzeba dodać mu otuchy, okazać mu większą niż zazwyczaj czułość oraz gotowość do ochrony i pomocy w razie rzeczywistego niebezpieczeństwa. Na koniec przytoczę jeden przykład lęku: Niedawno zgłosiła się do mnie mama dziecka. Skarżyła się, że chłopiec zaczął źle spać, w nocy budzi się z płaczem, potem długo nie może zasnąć. Zmieniło się także jego zachowanie podczas dnia. Stał się płaczliwy, boi się zostać sam w domu; nawet gdy matka wychodzi do pobliskiego sklepu - Piotruś woli przerwać zabawę i wyjść z nią. Niechętnie bawi się z dziećmi na podwórku - przedtem nie można było go zmusić do powrotu z hałaśliwych zabaw, ale od pewnego czasu nie chce wychodzić na podwórko. "Trzyma się mnie stale, jak rzep psiego ogona - mówi ze złością mama chłopca - ja bez tego mam wiele kłopotów, jest mi trudno być cierpliwą, pani wie - rozchodzę się z mężem. " Podczas dalszej rozmowy okazało się, że pożycie między rodzicami dziecka od roku już układa bardzo źle. Oboje mają do siebie dużo pretensji, wzajemnych żalów. Nie chcąc aby dziecko było świadkiem wielu konfliktów, wysłali chłopca na kilka miesięcy do dziadków.
Obecnie chłopiec jest z powrotem z nimi ponieważ babcia zachorowała i nie mogła opiekować się wnukiem. Ale niedługo chłopiec znowu do niej pójdzie, babcia już czuje się lepiej. Opowiadanie mamy dziecka wyjaśniło mi, dlaczego chłopiec zaczął w swoim zachowaniu przejawiać reakcje lękowe. Każde dziecko dla zapewnienia mu prawidłowego rozwoju potrzebuje zaspokojenia nie tylko potrzeb biologicznych, ale także psychicznych. Do nich należą m. in. potrzeba miłości, potrzeba bezpieczeństwa i ciepłego, serdecznego kontaktu z osobami najbliższymi: matką i ojcem. Te właśnie najważniejsze dla prawidłowego rozwoju dziecka potrzeby psychiczne nie były u chłopca zaspokojone. Matka i ojciec zajęci swoimi sprawami odesłali dziecko do dziadków, zerwali z nim kontakt uczuciowy. Dziecko wyczuwając napiętą atmosferę domową, aczkolwiek nie rozumiało jej przyczyn, żyło w stanie ciągłego niepokoju. Odsuniecie go od domu nie mogło poprawić - wręcz przeciwnie, niepokój przeżywany z dala od mamy był tym groźniejszy, że nie wyjaśniony. Niepokój ten ujawnił się w reakcjach lękowych występujących pod postacią zaburzeń snu i niechęci do pozostawania samotnie w domu. Przedstawiony wyżej przypadek zmiany zachowania dziecka pod wpływem lęku, wynikającego z niepewności i napięcia w kontaktach z rodzicami, jest tylko jednym z możliwych. Dzieci często przeżywają lęk wówczas, gdy pomiędzy rodzicami istnieją niesaski jawne lub ukryte konflikty, drobne lub poważne nieporozumienia. Lęk związany jest bowiem w bezpośredni sposób z niezaspokajaniem poczucia bezpieczeństwa, a poczucie to zależy z reguły od postawy rodziców. Zawsze ilekroć zostaje naruszona lub zerwana emocjonalna więź pomiędzy rodzicami czy pomiędzy rodzicami a dzieckiem, można spodziewać się wystąpienia u dziecka lęku, który przejawia się bezpośrednio (dziecko wyraźnie mówi, że boi się być samo, z lękiem budzi się w nocy itp.), bądź pośrednio pod postacią innych objawów, tzw. nerwicowych, które zawsze są symptomami istniejącego lęku. Częstymi objawami nerwicowymi, świadczącymi o tym, że dziecko przeżywa lęk, są: mimowolne moczenie nocne (bez ograniczonego podłoża), jąkanie, bóle głowy czy brzucha, wymioty i wiele innych.

Szukając przyczyn występowania reakcji lękowych u dzieci, z reguły stwierdzamy, że w ich rodzinnym domu istnieją nieprawidłowości różnego typu: od poważnych wyrażających się w głośnych awanturach, nie ukrywanym robieniu sobie na złość, podburzaniu dzieci wzajemnie przeciwko sobie do bardziej stonowanych: ukrytych konflikttów, pretensji, nieujawnionych żali itp.Takich domach dziecko nie czuje się pewne miłości swoich najbliższych, nie ma poczucia bezpieczeństwa, wyraża się to lękiem, który zmienia zachowanie dziecka.

Opracowanie: Agata Kołacz

Wyświetleń: 4470