Samodzielna indywidualna i zespołowa praca uczniów szkoły podstawowej na zajęciach edukacyjnych

Polska szkoła od lat tradycyjnie nastawiona była na przekazywanie wiadomości i ich utrwalanie. Wiedza ucznia była więc dość bogata, ale najczęściej nie miała charakteru operacyjnego - uczeń nie potrafił z niej korzystać, zwłaszcza, gdy zalazł się w nowej dla siebie sytuacji - co było m.in. konsekwencją sposobu, w jaki została zdobywana. Intencją reformy systemu edukacji i wynikających z niej nowych podstaw programowych jest położenie większego nacisku na procesy wiążące się ze zdobywaniem wiedzy, na rozwój umiejętności, kształtowanie postaw, a zmniejszenie nacisku na posiadanie przez ucznia obszernej wiedzy encyklopedycznej i jej pamięciowe odtwarzanie. Narzędziem służącym do poprawy tej sytuacji są zadania ogólne i szczegółowe, stawiane przed współczesną szkołą.

Efektem realizacji przez szkołę zadań ogólnych, powinien być m.in. rozwój ucznia w zakresie tzw. umiejętności kluczowych czyli uczenia się, myślenia, poszukiwania, działania, doskonalenia się, komunikowania się oraz współpracy. Umiejętności kluczowe powinny być rozwijane we wszystkich obszarach działania szkoły, wychodzą one naprzeciw potrzebom współczesnego rynku pracy - zdobycie ich przez ucznia jest bardzo istotne z punktu widzenia jego dalszej kariery życiowej, wpływają na jego atrakcyjność na rynku pracy. Rozwijanie umiejętności kluczowych jest jednak trudnym i skomplikowanym procesem.

Zadania szczegółowe dotyczą poszczególnych przedmiotów oraz etapów kształcenia. Zrealizowanie zarówno zadań ogólnych jak i szczegółowych wymaga nieco odmiennego spojrzenia na proces edukacyjny i innych, bardziej aktywizujących metod pracy niż te, które dotychczas uczeń spotykał w szkole.

Do metod aktywizujących zaliczamy zajęcia edukacyjne przeprowadzone w formie pracy samodzielnej, może być ona indywidualna lub zespołowa. Ta postać nauczania kładzie mniejszy nacisk na poznawanie formalne, a większy akcent na nauczanie sytuacyjne oraz wyrabia umiejętność rozwiązywania problemów. Młodzież bardzo angażuje się w lekcje samodzielnej pracy, lecz ze względu na to, że wymagają one od dzieci dużego wysiłku myślowego, praca dydaktyczna nie powinna ograniczać się tylko do tej formy. W każdej takiej lekcji nauczyciel musi być bardzo aktywny, powinien czujnie śledzić tok prac, odpowiednio nimi kierując. Zajęcia oparte na samodzielnej, indywidualnej pracy ucznia powinny mieć następujący ogólny plan:

Zorganizowanie zespołu klasowego do zajęć, kontrola pracy domowej, powtórzenie materiału z poprzednich zajęć lekcyjnych (8 minut).

Przygotowanie do zajęć: podanie tematu, zapoznanie się z celem i formą lekcji, która będzie odmienna od zwykłej, bez pytań i odpowiedzi, natomiast oparta na samodzielnej pracy uczniów. Udzielenie wyjaśnień dotyczących wykonania zadań naukowych i wykorzystania pomocy naukowych (6 - 8 minut).

Samodzielna, cicha praca uczniów. Każdy korzysta z własnych lub otrzymanych pomocy, nie przeszkadza innym, niczego nie pożycza (18 - 20 minut).

Skontrolowanie wykonanej pracy przez nauczyciela, sprawdzenie i weryfikacja wyników (8 - 10 minut).

Podanie i wyjaśnienie pracy domowej (3 - 5 minut).

Po zapoznaniu uczniów z tematem lekcji, prowadzący objaśnia i daje wskazówki, jak należy wykonać powierzone zadanie, określa metody pracy, wyjaśnia niektóre pojęcia, odpowiada na pytania, rozstrzyga wątpliwości. W czasie wykonywania pracy udziela pomocy i instrukcji poszczególnym uczniom, kierując lekcją, choć pozornie uczniowie pracują samodzielnie. Praca samodzielna ucznia nie musi wypełniać całej lekcji, może stanowić jedno z jej ogniw. Dobre wyniki daje także praca w zespołach (2 osoby) lub w grupach (5 - 6 osób). Dzięki niej uczniowie stają się bardziej aktywni, przedsiębiorczy i samodzielnie rozwiązują nawet trudne zagadnienia. Bardzo ważne jest w tym przypadku wybranie właściwego problemu, takiego, aby jego rozwiązanie pasjonowało młodzież, uczyło dociekania, wyrabiało bardzo cenną postawę badawczą. Celem zasadniczym tej formy jest przekonanie podopiecznych, że w grupie istnieje możliwość nie tylko zabawy, ale również efektywnej i twórczej pracy.

Zespół klasowy można podzielić na grupy już na początku roku szkolnego, które ustalone będą na stałe lub zmieniać się co pewien okres czasu. Trwały skład współpracujących ze sobą uczniów powoduje szybsze i sprawniejsze osiągnięcie rozwiązania problemu, bowiem poprawia się komunikacja pomiędzy członkami grupy, którzy już wcześniej pracowali razem, zatem znają swoje mocne i słabe strony oraz potrafią się uzupełniać. Zmiana składu zespołów natomiast bardziej integruje całą klasę.

Dobierając zespół należy pamiętać o uczniu z problemami dydaktycznymi i umieścić tak, aby czuł się potrzebny, miał szanse wnieść własne spostrzeżenia do efektów pracy grupy. Klasa musi być tak podzielona, aby uwzględniać różnice i wyrównać szanse dzieci. Każdy uczeń musi mieć okazję do zrobienia czegoś twórczego na miarę jego aktualnych możliwości.

Należy pamiętać, że najlepsze efekty osiąga się, gdy w zespołach znajdują się różni uczniowie, zarówno pod względem wiedzy jak i osobowości. Taka sytuacja jest korzystna dla wszystkich ponieważ:

uczniom nieśmiałym jest łatwiej wypowiadać się przed trójka kolegów niż przed całą, kilkudziesięcioosobową klasą,

uczniowie o osobowości przywódcy uczą się słuchać innych i brać pod uwagę zdanie całego zespołu,

uczniowie z mający problemy dydaktyczne mogą, bez obaw o ośmieszenie lub ocena nauczyciela zadawać wiele pytań i pracować we własnym tempie,

uczniowie bardziej uzdolnieni mogą zabierać głos bez lęku, że koledzy zarzucą im popisywanie się wiedzą, dodatkowym zyskiem dla nich będzie możliwość przekazania swoich wiadomości innym członkom grupy w myśl zasady - najlepszym sposobem na dokładne, wielostronne zrozumienie każdego zagadnienia jest nauczenie go kogoś innego.

Przed przystąpieniem do zajęć w grupie 5 - 6 osobowej można odpowiednio ustawić ławki, by stworzyć dobre warunki do pracy. Zmiana "klasowej przestrzeni" wzmacnia ważność pracy grupowej. Takich działań nie wymagają czynności parami w ławkach lub czwórkami.

Przebieg zajęć opartych na pracy grupowej lub zespołowej powinien być następujący:

Powtórzenie ostatniej lekcji (5 minut).

Zapoznanie z tematem, postawienie problemów, objaśnienie sposobu pracy oraz przydzielanie poleceń, pomocy dydaktycznych materiałów, określenie formy prezentacji rozwiązania zagadnienia (5 minut).

Samodzielna praca zespołów, rozwiązywanie problemów (15 minut).

Zreferowanie opracowanych zagadnień (10 minut).

Zebranie materiału, podsumowanie, wyciągniecie wniosków, wykonanie notatek oraz podanie i omówienie pracy domowej (10 minut).

Po zapoznaniu z tematem, ustaleniu zasadniczych problemów, przydzieleniu zadań i materiałów poszczególnym grupom oraz objaśnieniu metody pracy uczniowie samodzielnie wykorzystują otrzymane pomoce dyskutując cicho miedzy sobą. Nauczyciel przechodzi od jednego zespołu do drugiego, udzielając wyjaśnień, bliższych wskazówek, pomagając, weryfikując i odpowiadając na pytania. Obok samodzielnej pracy najważniejszą częścią zajęć jest referowanie opracowanego materiału i na to ogniwo zajęć należy przeznaczyć najwięcej czasu. Wyniki pracy zespołu może przekazać wyznaczony wcześniej lider lub sprawozdawca. Nie jest jednak konieczne uprzednie wskazanie osoby prezentującej rozwiązania, gdyż wtedy wypowiedzi uczniów będą bardziej spontaniczne. Po sprawozdaniach nauczyciel dokonuje podsumowania, uczniowie mogą zaproponować sami treści, które należy zanotować. Poprawności sformułowania notatek sprzyja odpowiednio skonstruowana karta pracy, gdzie pewne uogólnienia i wnioski są zapisywane już na etapie pracy grupowej.

Zajęcia prowadzone metodami pracy zespołowej są trudne, wymagają starannego przygotowania, sprawnej organizacji oraz zdyscyplinowania klasy. Pierwsze lekcje przeprowadzone tą metodą mogą nauczycielowi nie przynieść oczekiwanej satysfakcji, lecz dalsze próby poprzez zdobyte doświadczenie będą już pomyślne.

Wielkim walorem tej formy pracy jest aktywizacja uczniów, która silnie wiąże się z osobistymi przeżyciami dziecka.

Na aktywną postawę ucznia wpływa kilka elementów:

Zainteresowanie i zapał do działania i poszukiwań własnych; pasja poszukiwań.

Umiejętność wiązania samodzielnych odkryć z wiedzą już posiadaną i sformułowanie praktycznych wniosków.

Stały stan "niepokoju i niedosytu" intelektualnego, którego wyrazem jest stwierdzenie: "wciąż wiem za mało".

Praca w zespole.

Z punktu widzenia przyszłego, dorosłego życia ucznia praca w grupie ma tak ukształtować jego postawę by:

umiał on współpracować i współdziałać z innymi,

potrafił nie tylko mądrze mówić, ale uważnie słuchać,

potrafił słuchać innych, ale także słuchać tego co on sam mówi,

umiał rozmawiać, dyskutować i argumentować,

potrafił przekonać i umiał docenić wagę padających argumentów nawet wtedy, gdy przeczą one jego własnym poglądom.

Nabywanie umiejętności planowania i organizowania wspólnej pracy jest procesem długotrwałym i wymagającym ciągłego wsparcia ze strony nauczyciela. Podobnie jest z gotowością przyjmowania odpowiedzialności za pełnione w grupie role. Ważnym elementem wspierającym rozwój kompetencji współpracy może być jasny i jawny system oceniania ucznia za rozwój na tym polu, obejmujący zarówno element samooceny, jak i oceny zewnętrznej, dokonywanej przez nauczyciela. Warto też zachęcać uczniów do rozmów o ich mocnych oraz słabych stronach współpracy w grupie i co warto w związku z tym zmienić, w czym są dobrzy, a czego muszą się jeszcze nauczyć. W tym celu można opracować arkusz samooceny ucznia. Nie mniej ważna jest ocena dokonywana przez nauczyciela. Powinna być ona regularnie dokonywana i uwzględniać różne aspekty pracy zespołowej. Bardzo dobrym pomysłem jest opracowanie - najlepiej wspólnie z innymi pedagogami - karty obserwacji pracy w grupie. Może ona ogromnie ułatwić śledzenie rozwoju ucznia.

Działanie w grupie nie musi ograniczać się tylko do zajęć edukacyjnych, może mieć charakter trwały, przejawiający się w pracy różnych zespołów na rzecz kształtowania określonych umiejętności i kompetencji. Nierzadko wtedy wybrana lub przydzielona tematyka staje się dla danej grupy ośrodkiem zainteresowań, rodzajem "hobby". Poszczególne zespoły lub jednostki gromadzą różnymi drogami wiadomości z danego zakresu, by w oczach kolegów i ocenie nauczyciela być naprawdę dobrymi specjalistami w danym kierunku i zadziwiać wszystkich szeroką wiedzą i umiejętnościami. Rozbudzone i pielęgnowane w ten sposób zainteresowania stają się niejednokrotnie pasją całego późniejszego życia.

Opracowanie:
mgr Aleksandra Gulbinowicz

Wyświetleń: 1652