Propozycje przemian prawnych dotyczących dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej jako uchodźcy

Wstęp

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy oraz inne akty normatywne obowiązujące w naszym kraju, powinny w pełni zabezpieczać prawa dzieci, chronić je przed nieprzewidzianymi zdarzeniami, rozłąką z rodziną i negatywnymi wpływami osób dorosłych. Prawo to powinno być również dostosowane do standardów międzynarodowych w tym zakresie.

Nie chciałbym w mojej pracy opisywać istniejących już i wprowadzanych aktów prawnych KRiO oraz Konwencji Praw Dziecka, ale ustosunkować się do zagadnień, które w polskim prawie nie mają jeszcze rozwiązania.

Ostatnio swoją uwagę zwróciłem na prawa dzieci uchodźców przebywających na terenie Polski, zwłaszcza tych przebywających bez zgody naszych władz. Dzisiaj nikogo już ni wzrusza los dzieci rumuńskich Romów żebrzących na ulicach. Być może w tej chwili nie jest to jeszcze palący problem, ale gdy nasz kraj uzyska unijne członkostwo, należy liczyć się z masowym napływem nielegalnych emigrantów i uciekinierów z państw Bliskiego Wschodu oraz państw zakaukaskich byłych republik ZSRR.

Oczywiście można stwierdzić, że w naszym kraju mimo istniejących praw wiele dzieci doświadcza nędzy i łamania praw, a liczne rodziny patologiczne nie są objęte jakąkolwiek formą pomocy. Dlaczego mamy się zajmować problemami dzieci,,obcych"? Jednak jest to najbardziej odpowiedni czas aby przygotować takie rozwiązania w trosce o ochronę praw dzieci oraz ich rodzin. W praktyce przykładem może być historia chłopca umieszczonego w jednej z kłodzkich placówek opiekuńczo-wychowawczych, którego rodzice pozostawili na terenie Polski, kontakt z nim został całkowicie przez nich zerwany. Dziecko nie mogło mieć swojego opiekuna prawnego, nikt nie mógł być jego reprezentantem. Co gorsze, gdy ukończył 18 lat nie mógł otrzymać dowodu osobistego ponieważ nie był obywatelem naszego państwa.

Proponuję, aby tematem mojej pracy były "Propozycje przemian prawnych dotyczących pozbawionych opieki rodzicielskiej jako uchodźcy". Problem ten był poruszany na konferencji "Reformy prawne w sprawach dzieci wobec standartów międzynarodowych", która odbyła się w marcu bieżącego roku w Krzyżowej koło Świdnicy. W pracy swojej będę się posługiwał dokumentami o charakterze międzynarodowym, wiele z nich zostało już ratyfikowane w naszym kraju. Moja praca będzie złożona z dwóch części. Pierwsza część to moje przedstawienie problemu "Dzieci pozbawionych opieki jako uchodźcy". Część druga to materiały prezentowane na konferencji w Krzyżowej oraz informacje dotyczące problemu zawarte na stronach internetowych. Mam nadzieję, że moja krótka praca zwróci uwagę na problem niechcianych dzieci obcych.

DZIECI POZBAWIONE OPIEKI JAKO UCHODŹCY

Dzieci które w obcym kraju pozbawione są rodziców lub opiekunów znajdują się w szczególnie dramatycznej sytuacji życiowej. Właściwe procedury i opieka nad nimi uwzględniająca także potrzebę ochrony jako uchodźcy to bardzo trudne wyzwanie dla ustawodawcy, sądów, urzędów i wszystkich instytucji mających kontakt z takim dzieckiem.

Podstawy prawne

Konwencję praw dziecka z 1989 roku Polska podpisała 7 lipca 1991 roku. Polska konstytucja w artykule 72 stanowi, że Rzeczpospolita Polaka zapewnia ochronę praw dziecka. Zgodnie z tym, każde dziecko pozbawione opieki rodziców ma prawo do opieki i wsparcia ze strony władz publicznych. Praw dziecka ma za zadanie strzec Rzecznik Praw Dziecka- jego kompetencje i sposób wyboru określa ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z dnia 6 stycznia 2000 roku. Szczegółowe regulacje krajowe dotyczące dzieci określa przede wszystkim kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 roku. Zasady postępowania zawiera rozdział dotyczący procedur sądów rodzinnych i opiekuńczych w kodeksie postępowania cywilnego z roku 1964 oraz w ustawie o postępowaniu w sądach dla nieletnich z 1982 r. Także przepisy dotyczące rejestru urodzin, małżeństw i zgonów z 1986 r. zawierają istotne fragmenty dotyczące dzieci Ustawa o obywatelstwie z 1962 z uzupełnieniami określa zasady przyznawania polskiego obywatelstwa dzieciom. Ważne przepisy prawa rodzinnego w perspektywie opieki nad dziećmi zawiera ponadto ustawa o międzynarodowym prawie prywatnym z 1965 oraz konwencja haska z 1961 roku. Kwestie stosowania właściwego prawa określającego status osobowy uchodźcy reguluje artykuł 12 konwencji dotyczącej uchodźców z 1951 roku. Dzieci bez opieki powinny uzyskać prawnego opiekuna. Kodeks postępowania administracyjnego określa, że urzędy administracji zobowiązane są do informowania sądów rodzinnych o osobach pozbawionych pełnej zdolności prawnej i nie mających odpowiedniego przedstawiciela.

Status prawny dzieci bez opieki

Zgodnie z kodeksem postępowania administracyjnego, który reguluje postępowanie w prawach uchodźczych, zdolność do czynności prawnych należy definiować zgodnie z postawieniami prawa cywilnego, o ile nie ma regulacji szczegółowych. Ustawa o międzynarodowym prawie prywatnym stwierdza w artykule 9, że zdolność do działań prawnych określana jest przez prawo ojczyste cudzoziemca, Ustawa o cudzoziemcach nie zawiera żadnych przepisów podważających tę zasadę, Toteż ubiegający się o status uchodźcy, który zgodnie ze swoim prawem ojczystym jest pełnoletni, choćby nie ukończył 18 lat, powinien być dopuszczony do postępowania statusowego w Polsce. W praktyce jednak kwestię zdolności do czynności prawnej dzieci cudzoziemców bez opieki i innych spraw rozstrzyga się na podstawie prawa polskiego.

Zgodnie z artykułem 12 konwencji genewskiej, status osobowy cudzoziemca uznanego za uchodźcę określa prawo jego stałego zamieszkania lub prawo kraju, w którym przebywa. Pojęcie "status osobowy" nie jest ściśle zdefiniowane, bowiem jego zakres nieco różni się w poszczególnych systemach prawnych. Zasadą jest jednak, że pod pojęciem tym rozumie się m.in. zdolność do czynności prawnych, kwestie kurateli i opieki. Zakres pojęcia dotyka także innych zagadnień prawa rodzinnego jak adopcji i przysposobienia, zawarcia związku małżeńskiego, spraw rozwodowych i alimentacyjnych. Przepis konwencji umożliwia uniknięcia trudności w wyborze prawa właściwego poprzez zastosowanie wprost prawa polskiego w odniesieniu do cudzoziemców posiadających status uchodźcy w Polsce.

Opieka czy kuratela

Polskie prawo opieki nie przewiduje opiekuna w sytuacjach gdy małoletni pozbawiony jest opieki rodziców tylko na skutek ich pobytu w innym kraju. Wyznaczenie opiekuna może mieć miejsce tylko w sytuacji, gdy rodzice dziecka są nieznani, nie żyją, są pozbawieni zdolności prawnej lub ich władza rodzicielska została zawieszona.

Zwykle dzieciom - cudzoziemca bez opieki można jedynie wyznaczyć kuratora. Ma on mniejsze uprawnienia niż opiekun. Może być on wyznaczony na podstawie artykułu k.p.a. (określony jest tam jako przedstawiciel) do postępowania dotyczącego przyznania statusu uchodźcy lub deportacji. Taki kurator (przedstawiciel) nie ma uprawnień do występowania w imieniu dziecka w innych sprawach. W praktyce nie on utrzymuje żadnej więzi osobistej z dzieckiem, a jego wyznaczenie władze traktują wyłącznie jako sposób usprawnienia procedury i wypełnienia formalnego proceduralnego obowiązku, Z zasady dzieci bez opieki nie są przesłuchiwane przez są, a wyznaczenie kuratora nie musi odbywać się w obecności dziecka na sali sądowej. W komentarzu adresowanym do prof. Marii Łopatkowej Przewodniczącej Senackiej Komisji Nauki i Edukacji poprzedniej kadencji, w związku z pracami nad ustawą o cudzoziemcach w 1997 r., Biuro UNHCR w Warszawie wyraziło opinię, że: "zgodnie ze standardami międzynarodowymi dotyczącymi reprezentacji lub opieki prawnej, opiekun powinien być wyznaczony natychmiast, tak by interes dziecka bez opieki, które wnioskuje o status uchodźcy był w pełni zabezpieczony. W wielu krajach także w Polsce, wyznaczenie kuratorów nie przebiega sprawnie. Zdarza się na przykład, że wyznaczanie przedstawiciela prawnego trwa zbyt długo, nawet kilka miesięcy lub, że przedstawiciel nie ma czasu albo umiejętności niezbędnych do najlepszego zabezpieczenia interesu dziecka. UNHCR zna także przypadki, kiedy właściwe organy państwa nie wszczęły natychmiastowego postępowania w sądzie rodzinnym".

Diagnoza ta znajduje potwierdzenia w decyzjach Rad ds. Uchodźców, która stwierdzała nieważność czynności dokonywanych przez osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych, gdy rozpatrywany wniosek o nadanie statusu dla małoletniego pozbawionego opieki. Rada podkreśla, że to organ uprawniający do przyjęcia wniosku zobowiązany jest wystąpić do sądu o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego Postępowanie o nadanie statutu uchodźcy

Z zasady to Centralny Ośrodek Recepcyjny w Dębaku zapewnia miejsce i pełną opiekę podczas postępowania uchodźczego. Może się ono rozpocząć, kiedy tylko właściwy sąd rodzinny wyznaczy opiekuna prawnego. Zanim to nastąpi, dziecko poniżej 13-tego roku życia powinno przebywać w ośrodku opiekuńczo- wychowawczym, a dziecko powyżej 13-tego roku życia w ośrodku dla osób ubiegających się o status uchodźcy. Umieszczenie dziecka w instytucji opiekuńczo-wychowawczej nie wymaga decyzji; przewidywana jest w ¤11 i 18 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 21 lutego 1994 roku dotyczącego typu organizacji i zasad działania publicznych instytucji opiekuńczo - wychowawczych. Wedle szczegółowych przepisów dotyczących instytucji opieki nad dzieckiem, pobyt w schronisku nie powinien przekraczać 3 miesiące. W wyniku problemów związanych ze statusem prawnym dzieci cudzoziemskich bez opieki, pozostają tam one znacznie dłużej, w sytuacji prawnej próżni, a z powodu trudności proceduralnych, nie można rozwiązać ich problemu.

Pogotowie opiekuńcze to ośrodek przejściowy, zapewnia opiekę i schronienie polskim dzieciom w wieku od 3 do 18 lat, które znalazły się w kryzysowej sytuacji rodzinnej. Między nimi są także nieletni oczekujący przeniesienia do odpowiednich zakładów poprawczych. Cudzoziemskie dzieci bez opieki z zasady muszą mieszkać razem z nimi w warunkach izolacji. Pracownicy warszawskiego schroniska twierdza jednak, że nie zapobiega to ucieczką z ośrodka, w tym także ucieczką dzieci - cudzoziemców. Warto przypomnieć, że od stycznia 1999 roku także dzieci podlegają postępowaniu zmierzającemu bezpośrednio do ich deportacji. Schronisko tylko dwukrotnie kontaktowało się z Departamentem ds. Uchodźców w sprawie wniosku o statut uchodźcy pochodzącego od dziecka pozostającego pod opieką ośrodka. Ograniczenia finansowe powodują ponadto, że w placówce nie przestrzega się religijnych nakazów diety co dotyka zwłaszcza dzieci muzułmańskich. Pro - dziecięce lobby parlamentarne podniosło w 1997 roku kwestię ustanowienia specjalnych ośrodków lub miejsc przeznaczonych dla dzieci, które dawałyby im poczucie bezpieczeństwa i nie stawiały wobec bariery językowej. UNHCR popiera to stanowisko. Podkreślano także, że wywiad statusowy może stanowić dla dziecka traumatyzyjące przeżycie. UNHCR zgodził się też prof. Łopatkową, że schroniska należy przygotować dzieciom pozbawionym opieki. Zgodnie z tym stanowiskiem władze państwowe powołały taki ośrodek w ramach Centralnego Ośrodka w Dębaku, Ale żadna rzeczywista struktura - regularnie działająca instytucja, jeszcze nie powstała. Liczba dzieci bez opieki powyżej 13-go roku życia, którym pomaga się w Dębaku jest niska, ponieważ większość dzieci zarejestrowanych ubiegające się o status uchodźcy na granicy polsko - niemieckiej nie dociera na własną rękę do tego ośrodka.

Readmisja dzieci bez opieki

Od sierpnia 1999 roku obowiązuje dwustronne porozumienie regulujące status dzieci zatrzymanych w Niemczech i zawróconych do Polski. Odtąd maja one występować o azyl w Polsce. W celu ochrony praw takich osób strona niemiecka zobowiązała się do informowania polskiej straży granicznej o fakcie złożenia przez taką osobę wniosku w Niemczech, a wnioskodawca, który podlega readmisji, informowany jest o prawie do wystąpienia o status uchodźcy w Polsce. Obie strony zgodziły się, że o każdej readmisji nieletniego bez opieki należy informować odpowiednie instytucje opieki nad dziećmi. Przedstawiciele tych instytucji z obu krajów mogą monitorować postępowanie na granicy. Strona polska wskazała partnerom niemieckim, że za przyjęcie wszystkich nieletnich cudzoziemców bez opieki potrzebujących pomocy na terytorium Polski odpowiada warszawskie pogotowie opiekuńcze na ul. Bonifacego 81. Po wnikliwej obserwacji aktualnego stanu prawnego i praktyki UNHCR zaleciło w grudniu 1999 roku, aby kraje przekazujące dzieci do Polski w ramach umów o readmisji wstrzymały takie działanie do czasu poprawy w omawianym zakresie sytuacji prawnej i faktycznej w Polsce.

Zatrzymanie dzieci

Zatrzymanie dzieci budzi wielka troskę UNHCR. Napotkano dzieci bez opieki podczas rutynowych wizyt w ośrodkach deportacyjnych. W większości przypadków nieletni podróżujące w większej grupie migrantów mechanicznie są przypisywani do dorosłych przedstawicieli tej samej narodowości, by stworzyć domniemane więzi rodzinne. Organy państwowe argumentowały, że praktyka taka często korzystna jest dla dziecka, gdyż dzięki temu przebywa ono z rodakami. Wskazywały także, że ośrodki opiekuńczo --wychowawcze nie zawsze radzą sobie z takimi sytuacjami. Ta praktyka jednak niezgodna jest z prawnym obowiązkiem powiadamiania sądu rodzinnego o podobnych sprawach. W celu upowszechnienia wśród straży granicznej i policji zasad postępowania z dziećmi, rozproszonych w kodeksie postępowania administracyjnego w kodeksie rodzinnym oraz cywilnym, wydano rozporządzenie o szczególnych zasadach, procedurach i wzorach dokumentów w sprawach dotyczących cudzoziemców, które określa te normy w szczegółowych przepisach wykonawczych. Władze polskie nie stosują obecnie "naukowych metod" określania wieku dziecka. Istnieje poważne ryzyko, ż e nowe przepisy regulujące status cudzoziemca w Polsce przyjmą kontrowersyjne metody ustalania wieku cudzoziemca np. radiologiczne badanie kości nadgarstka. W opinii praktyki cudzoziemcy często starają się zaniżać swój właściwy wiek, aby uniknąć traktowania na prawach dorosłych, a w efekcie na deportacji. Wątpliwości dotyczące wieku rzadko są jednak rozstrzygane na korzyść danej osoby. Na wskutek tego dzieci poszukujące azylu są niekiedy zatrzymywane lub grozi się im aresztem z powodu ich (lub ich rodziców) nielegalnego przekroczenia granicy. Zdaniem UNHCR zatrzymanie może być bardzo niebezpieczne dla dziecka - uchodźcy, toteż powinno być "stosowane tylko jako środek ostateczny i najbardziej krótszy czas".

Łączenie rodzin

Podczas dyskusji o ustawie o cudzoziemcach w 1997 roku, prof. Łopatkowa zaproponowała utworzenie specjalnego rejestru cudzoziemskich dzieci bez opieki przebywających na terytorium Polski. Propozycję tę poparł UNHCR: "Rejestr nazwisk cudzoziemskich dzieci bez opieki przebywających na terytorium Polski lub przybyłych do Polski z krajów sąsiednich w wyniku readmisji może stanowić użyteczny instrument przywracania dzieciom bez opieki normalnego życia. Standardy międzynarodowe stanowią, że poszukiwanie rodziców powinno rozpocząć się natychmiast. Kiedy miejsce pobytu krewnych lub rodziców zostanie określone. Dzieci potrzebują pomocy w podtrzymywaniu kontaktu z nimi, aż do czasu połączenia. Wszystkie działania należy podejmować mając za cel połączenie rodziny".

W związku z powstaniem nowego modelu systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w Polsce należy dążyć do ograniczenia czasu pobytu dziecka uchodźcy w pogotowiu opiekuńczym i innych instytucjach tego typu. Powstające zawodowe rodziny zastępcze powinny być także przygotowane do przyjmowania pieczy nad dziećmi uchodźcami w sytuacji, gdy maja one prawnych opiekunów. Możliwość odwołania się do prawa polskiego na podstawie cytowanego artykułu 12 konwencji genewskiej pozwala na umieszczenie takiego dziecka w rodzinie zastępczej do czasu decyzji o adopcji.

Edukacja

Wszystkie dzieci zarówno wnioskujące o statut, jak uznani uchodźcy, mają prawo do bezpłatnej edukacji na podstawowym poziomie. Dalsza edukacja jest płatna, ale można ubiegać się o częściowe lub całkowite zwolnienie z opłat. W większości ośrodków dla uchodźców dzieci wnioskujących o azyl mogły chodzić do lokalnych szkół, niekiedy tworzono specjalne klasy dla dorosłych i dzieci. jednak z powodu częstych przenosin miedzy ośrodkami, przeszkód administracyjnych oraz ograniczeń finansowych, nie wszystkie dzieci w wieku szkolnym uczęszczają na zajęcia.

Materiały z konferencji w Krzyżowej
oraz
informacje UNHCR dotyczące problemu zawartego na stronach
internetowych

Opracowanie:
Piotr Samoraj

Wyświetleń: 1118