Agresja wśród dzieci i młodzieży

1.) Pojęcie agresji

Agresja wśród dzieci i młodzieży stanowi istotny element oceny końca XX i początków XXI wieku. W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji agresji, zwracających uwagę na różne aspekty tego zjawiska. Zawierają one próbę rozstrzygnięcia, co jest, a co nie jest agresją, poprzez wskazanie motywów uruchamiających i sterujących tą czynnością. Niektórzy psychologowie zajmujący się tą problematyką przez agresję rozumieją "każde zamierzone działanie - w formie otwartej lub symbolicznej - mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu".¹

Inni podkreślają występowanie negatywnych emocji, takich jak gniew, złość, niechęć, kierowanych do obiektu agresji. A Frączek przedstawiając różne podejścia do zagadnienia agresji określa ją jako "czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości".²

Pojęcie agresji nie jest łatwe do zdefiniowania. Jak już wspomniałam jest wiele definicji agresji, a wśród nich m.in. taka, która mówi, że agresja to "zachowanie podejmowane z zamiarem sprawienia bólu, cierpienia, szkody, które może mieć postać zachowań fizycznych, słownych, przybierać formy pośrednie i ukryte, a także wyrażać się w czynnościach symbolicznych; może mieć charakter reaktywny, stanowiąc wyładowanie wzbudzonych emocji, złości, gniewu, irytacji, lub instrumentalny - czynności podejmowane w celu uzyskania pożądanych przedmiotów, stanów, rzeczy, wartości".

Prawdopodobieństwo wystąpienia otwartych zachowań agresywnych w sytuacji pobudzenia do agresji zależy m.in. od siły tego pobudzenia i natężenia lęku przed ujawnieniem agresji. W następstwie zahamowania otwartej agresji w stosunku do obiektu będącego źródłem negatywnych emocji często występuje zjawisko zwane przemieszczaniem agresji, tj. ukierunkowanie jej na obiekt zastępczy, mniej lub bardziej podobny do pierwotnego, ale nie zagrażający, czyli tzw. "kozła ofiarnego" (tym m.in. tłumaczy się powstawanie aktów agresji wobec mniejszości etnicznych czy słabszych grup społecznych).

Skłonność do agresywnych zachowań kształtuje się pod wpływem szczególnych doświadczeń, zwłaszcza kumulowania się doświadczeń frustracyjnych, będących źródłem silnych, negatywnych emocji, ale także w wyniku "społecznego treningu" w zakresie zachowań agresywnych i obserwowania agresywnych modeli. O poziomie agresywności decyduje również stopień wykształcenia wewnętrznych mechanizmów kontroli agresji, zaś jej narastaniu, w kontaktach interpersonalnych, sprzyjają takie okoliczności jak znaczne ograniczenia możliwości zaspokajania potrzeb, rozluźnienie norm moralnych oraz moralne przyzwolenie dla agresji czy rozproszenie i przemieszczenie odpowiedzialności.³

2.) Agresja i jej geneza

Nie ma zgodności w rozumieniu pojęcia agresji, podobnie jak nie występuje jedna tylko teoria dotycząca jej genezy. Różnice w rozumieniu pojęcia agresji wiążą się z poglądami na jej genezę i konieczne wydaje się przedstawienie podziału wg tego właśnie kryterium. Podziału takiego dokonali Ch. Coffer i M. H. Applay w 1972 roku ⁴, wyróżniając cztery koncepcje agresji. Według jednej z nich agresja jest instynktem, druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje jako nabyty popęd, a czwarta ujmuje zachowania agresywne jako wyuczone przez wzmocnienie.

Trudno rozstrzygnąć, która z tych koncepcji jest słuszna, nie ma bowiem wystarczająco silnych argumentów przemawiających za którąkolwiek z nich. Można jednak wyróżnić rodzaje agresji, przyjmując jako podstawę rozmaite interpretacje badań nad jej genezą. Takie stanowisko reprezentuje Z. Skorny wyróżniając cztery rodzaje agresji: patologiczną, frustracyjną, naśladowczą i instrumentalną.⁵ Rozstrzygnięcie, który z wymienionych rodzajów agresji jest w konkretnym przypadku dominujący bywa w praktyce bardzo trudne.

Agresja - jej siła, częstotliwość występowania, rodzaj manifestowanych zachowań, zależą, tak jak osobowość człowieka, od cech wrodzonych, aktywności własnej, wpływu środowiska oraz wychowania. W każdym przypadku agresji można teoretycznie wyróżnić kilka czynników:

1. czynnik wrodzony - u wszystkich ludzi mniej lub bardziej jednakowy
2. czynnik aktywnościowy - stwarzający różne możliwości w zakresie zdobywania przez dziecko doświadczeń; bardziej aktywne dziecko wcześniej i częściej będzie narażone na przypadkowe konflikty i związane z nimi frustracje, będzie najprawdopodobniej częściej nagradzane i karane, będzie miało większą szansę wyuczenia się agresywnych, ale również nieagresywnych sposobów zachowania
3. czynnik frustracyjny - zależy w dużym stopniu od środowiska i postaw rodzicielskich
4. czynnik naśladowczy - zależy głównie od środowiska
5. czynnik instrumentalny - bardzo zależny od pozostałych czynników, jest też w największym stopniu podatny na wpływy wychowawcze⁶

3). Rodzaje agresji

Mianem agresji określa się "(...) zachowanie występujące w formie ataku skierowanego przeciw określonym osobom lub przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące wskutek tego przedmiotem dezaprobaty społecznej. Subiektywna intencja szkodzenia lub niszczenia, stymulująca funkcja uczucia gniewu, zawiści, nienawiści, stanowią dodatkowe kryterium umożliwiające rozpoznanie agresywnego zachowania się".⁷

Uwzględniając sposób manifestacji wyróżnia się: agresją słowną i fizyczną oraz agresję bezpośrednią i pośrednią. Agresja bezpośrednia polega na ataku skierowanym wprost na określona osobę lub rzecz. Przy agresji pośredniej zachowania powodują szkodę lub przykrość osobie, na którą skierowana jest agresja, nie przybierają jednak formy bezpośredniego ataku na nią. Agresja słowna wyraża się w formie wypowiedzi poniżających, grożenia, wprowadzania w błąd, co pociąga za sobą szkodliwe konsekwencje dla osoby, na którą jest ona skierowana. Może również występować agresja słowna pośrednia, zmierzająca do wytworzenia negatywnych opinii o atakowanej osobie i do obniżania jej wartości w opinii innych osób.
Agresja fizyczna wyraża się natomiast w biciu, gryzieniu, szarpaniu, karaniu, itp.

Szczególną formą agresji jest agresja młodzieży skierowana pod adresem osób starszych. Odbywa się ona często pod maską konfliktu pokoleń, walki o autonomię, samostanowienia, protestów przeciwko skostnieniu poglądów. Mamy tutaj do czynienia z okazywaniem niechęci, celowym zajmowaniem miejsc w środkach komunikacji publicznej, aż do brutalnych napaści na ulicy.

4.) Skutki agresji

Zjawisko agresji niesie za sobą bardzo poważne skutki, zarówno fizyczne jak i psychiczne. Do tych pierwszych należą: drobne uszkodzenia, okaleczenia ciała, jak i ciężkie pobicia, gwałty, a nawet śmierć oraz zniszczenia lub uszkodzenia żywych organizmów, np. roślin, pobicia zwierząt. Do tej grupy zalicza się także szkody materialne, tj. zniszczenie, zdemolowanie mienia, a przykładem mogą być wybite szyby, połamane krzesła.

Psychiczne skutki agresji mogą być bezpośrednie i przejawiają się zależnie od sytuacji i właściwości dziecka - reakcjami typu: płacz, krzyk, ucieczka lub właśnie aktami agresji (np. bicie, plucie, kopanie). Skutki pośrednie to zaburzenia koncentracji uwagi, zaburzenia snu, łkania oraz nocne moczenie się.

5). Zachowania agresywne dzieci w środowisku szkolnym

Przejawy agresji towarzyszą nam od wczesnych lat życia. Zdaniem A. Popielarskiej ⁸ u małych dzieci nieopanowane, agresywne sposoby zachowywania się, są w znacznym stopniu regułą i normą. U nieco starszych bezpośrednia agresja przejawia się w bójkach, złym traktowaniu innych dzieci, męczeniu zwierząt, niszczeniu przedmiotów.

W środowisku szkolnym najczęściej mamy do czynienia z agresją słowną i fizyczną. Uczniowie różnią się między sobą stopniem przejawiania zachowań agresywnych oraz formami, w jakich one występują.

Częstą, w środowisku uczniów, postacią agresji słownej są wypowiedzi poniżające osobę atakowaną. Wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi połączone z naśladowaniem gestów, mimiki, wyglądu, sposobu zachowania drugiej osoby, nade wszystko złośliwe przezwiska. Dotkliwość agresji słownej bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej, bo rani ona godność osobistą człowieka będącego przedmiotem agresji. Rodzajem agresji słownej jest też rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o danej osobie: obmawianie, szkalowanie, plotkowanie, wydawanie nieprzychylnych i krzywdzących sądów, wprowadzanie w błąd określonej osoby (np. błędne podpowiadanie w czasie lekcji). Specyficzną postacią tego typu zachowań jest skarżenie, charakterystyczne dla środowiska uczniowskiego. Donoszenie o czyimś wykroczeniu wypływające nie z troski o przestrzeganie zasad współżycia społecznego, lecz z chęci zaszkodzenia danej osobie w nadziei sprowadzenia na nią przykrych konsekwencji. Zachowanie agresywne dzieci może przejawiać się także w słownym zachęcaniu innych do agresji, tj. podżeganiu do ataku fizycznego lub słownego wobec innych osób.

Drugi typ zachowań agresywnych wśród uczniów to tzw. agresja fizyczna. "Mogą składać się na nią takie zachowania jak: uderzenia, potrącenia, szarpanie, wyrywanie przedmiotów, ciąganie za różne części ciała, podstawianie nogi, kopanie; reakcje mimiczne: wykrzywianie się, przedrzeźnianie, posługiwanie się w toku agresji przedmiotami martwymi, rzucanie, uderzanie, kłucie. Zachowania te to tzw. agresja fizyczna bezpośrednia dająca często kompleks zachowań przybierających postać bójek."⁹

Przykładem tego rodzaju zachowań agresywnych jest przeszkadzanie komuś w wykonywaniu różnych czynności, dokuczanie poprzez wykonywanie pozornie niewinnych czynności sprawiających przykrość bądź drażniących daną osobę, sporządzanie obraźliwych rysunków. Przejawem agresji fizycznej jest również uszkadzanie lub niszczenie społecznego i prywatnego mienia, dewastacja przyrody, drażnienie, męczeni bądź zabijanie zwierząt.

Jeżeli przyjrzymy się bliżej życiu szkolnemu okaże się, że zachowania agresywne uczniów nie należą do wyjątków, że spotykamy się z nimi na co dzień.

6.) Czynniki sprzyjające powstawaniu agresywnych zachowań u dzieci i młodzieży

Przyczyny zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży są różne. Najogólniej można powiedzieć, że zachowania agresywne są następstwem zablokowania podstawowych potrzeb: bezpieczeństwa i zbliżenia uczuciowego.
Czynniki, które mają wpływ na postawy młodych ludzi to niewątpliwie środowisko rodzinne i szkolne, grupy rówieśnicze oraz środki masowego przekazu.

A. Rodzina

Dla wielu osób dom rodzinny stanowi istotne oparcie w procesie kształtowania się osobowości, świata myśli, dążeń, uczuć, jest ostoją życia psychicznego. Ale też dla wielu dzieciństwo nie jest najpiękniejszym i beztroskim okresem w życiu. Jest okresem paraliżującego strachu i bólu.

Główna przyczyna agresywnego zachowywania dzieci tkwi w dezorganizacji życia rodzinnego. Pogoń współczesnych rodziców za dobrami materialnymi sprawia, że dziecko w przytłaczającej masie przedmiotów żyje osamotnione, pozostawione same ze swoimi problemami. Rodzice w wirze codziennych zajęć oddalają się od siebie i swoich dzieci, coraz mniej dostrzegają i rozumieją ich rzeczywiste potrzeby. W związku z tym trudne staje się zaspokojenie podstawowej potrzeby emocjonalnej - potrzeby miłości. To, że rodzice z dzieckiem za mało rozmawiają, że nie słuchają o jego problemach, że ignorują jego radości i kłopoty, że często mają mu tylko do zakomunikowania to, aby było grzeczne, nie przeszkadzało, a najlepiej dało im spokój, powoduje, że zostaje niezaspokojona kolejna potrzeba emocjonalna - potrzeba bezpieczeństwa. "Prawidłowo zaspokojona potrzeba akceptacji i uznania tworzy w świadomości dziecka trwałą podstawę do poczucia własnej wartości."¹⁰

Często jednak zdarza się tak, że ci najbliżsi, a więc rodzice, bezmyślnie upokarzają dziecko, ostro wytykają błędy. Staje się to źródłem bólu, żalu, poczucia odrzucenia. Dziecko niedoceniane czuję się samotne i nieszczęśliwe. Wiadomo, że "deprywacja emocjonalna jest silnym czynnikiem frustracyjnym. Wywołana w ten sposób agresja dziecka utrudnia kontakt pomiędzy nim a rodzicami, prowadząc do reakcji krytycznych i negatywnego modelowania. Permisywność zaś uodparnia dziecko na kary i zachowania agresywne".¹¹

Posiadanie odrzucających rodziców, częste frustracje, niekonsekwencja wychowawcza, okazje do manifestowania gniewu, obserwowanie zachowań agresywnych u rodziców oraz korzyści uzyskiwane w wyniku agresji, przez jej akceptację, sprzyjają znacząco rozwojowi agresji. Również codzienne trudności, bezrobocie, bieda, niepewna perspektywa na przyszłość, brak poczucia stabilizacji, stanowią ogromne obciążenie dla psychiki dziecka. W dobie przemian społecznych i obyczajowych rodzinie towarzyszą ogromne lęki, przeważnie o utrzymanie pracy i godziwego statusu materialnego. Dzieci nasiąkają tą atmosferą niepokoju i przenoszą ja do szkoły, szukając nieraz możliwości odreagowania swojej frustracji. Wiadomo też, że niekorzystny wpływ wywiera zarówno nadmierna surowość, znaczny rygoryzm, stosowanie licznych kar, zakazów i nakazów, jak też wychowanie zbyt tolerancyjne, pobłażanie wybrykom dziecka, przesadna opieka i troskliwość połączona z ograniczaniem jego samodzielności.

Dziecko, którego domowe życie jest zamknięte w sztywne ramy autorytetu rodziców, które w domu nie ma żadnych praw, tylko jeden podstawowy obowiązek - bez żadnego sprzeciwu ustępować, będzie nagromadzony gniew i złość wyzwalało natychmiast, gdy tylko wyrwie się z paraliżujących ram życia domowego i nie będzie odczuwało nad sobą bezpośredniego ciężaru grożącej mu kary. Nie należy więc zapominać o tym, że dziecko nie żyje w próżni, że jego osobowość kształtuje się pod wpływem rodziny.

Kirwil uważa, iż w rodzinie dziecka maltretowanego występuje wiele czynników warunkujących kształtowanie się agresji również u samego dziecka. "Rodzina stosująca nacisk i przemoc produkuje ze swoich dzieci przyszłe agresywne matki i przyszłych agresywnych ojców."¹² Stres i agresywne zachowania rodziców są przenoszone poprzez proces modelowania do dziecięcych zabaw i zachowań wobec rówieśników. Szczególnymi przypadkami są rodziny patologiczne. Dzieci w nich wychowywane bardzo często reagują agresywnie, a w szkole starają się zaimponować swoją siłą i bezwzględnością wobec innych - często stają się przywódcami grup nieformalnych.

Dużym problemem jest także brak przygotowania pedagogicznego większości rodziców. Najczęściej sięgają po potoczne zasady wychowania zasłyszane u znajomych czy wyczytane z gazet lub wychowują tak "jak czynili to dziadowie". Tradycyjny model wychowania - a więc model autorytarny połączony z karami cielesnymi - jest wciąż popularny. Rodzice, którzy stosują kary fizyczne wobec agresywnie zachowujących się dzieci, modelują i kształtują właśnie te wzory zachowań, które pragną wyeliminować.

Do często popełnianych błędów należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń w rodzaju: "bądź mężczyzną", "pamiętaj, że masz łokcie", "jak cię szturchają oddaj". Rodzice w ten sposób pochwalają przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalenia tego negatywnego wzoru zachowania.

B. Szkoła

Wpływ na poziom agresji u młodzieży ma także szkoła. Nauka w szkole przestaje być powodem satysfakcji, za to coraz częściej jest źródłem ogromnej frustracji. Szkolne porażki łatwo rodzą poczucie upokorzenia. Stąd już blisko do stwierdzenia, że szkoła nie jest przyjazna uczniom. "Szkoła jest źródłem zaburzeń w zachowaniu uczniów. Sytuacje szkolne są dla uczniów sytuacjami trudnymi, odczuwają wtedy stan wewnętrznego napięcia, które muszą odpowiednio rozładować, często zachowaniem agresywnym".¹³

Nieatrakcyjność szkoły wyraża się coraz mniejszym zaspokojeniem potrzeb uczniów - potrzeby aktywności poznawczej i twórczej, przeżyć, przygody, rozrywki, uznania społecznego oraz szacunku. Humanistyczne oblicze szkoły zaznacza się przede wszystkim w tym, że "kontakt dziecka ze szkołą jest dla niego źródłem negatywnych stanów emocjonalnych - stresów, lęków, uczucia zagrożenia".¹⁴

W odczuciu uczniów najczęstszym źródłem przemocy w szkole są nauczyciele. Wykazują bowiem nieumiejętność tworzenia dobrej i życzliwej atmosfery w szkole, nawiązania kontaktów z uczniem brak kompetencji i zdolności dydaktycznych a zwłaszcza przekazywania wiedzy i kierowania zespołem. Często stosują usztywniony system kar poniżając godność nie tylko uczniów, ale i swoją.

Źródłem przemocy w szkole są też sami uczniowie. W obu społecznościach mamy do czynienia z agresją słowną. Nauczyciele wyśmiewają uczniów, zaś ci podchwytują kpiny i kontynuują wyśmiewanie kolegów z powodu wyglądu, nazwiska lub słabszych wyników w nauce. Podobnie jak nauczyciela niejednokrotnie nie żenuje stosowanie rękoczynu wobec wychowanków, tak i wychowanków nie żenuje używanie przemocy wobec słabszych i młodszych. Niepokojącym zjawiskiem w obecnej szkole jest coraz większa liczba dzieci przejawiających zaburzenia zachowania, dzieci agresywnych, nadmiernie aktywnych lub biernych społecznie, nerwowych, z którymi nauczyciele nie mogą sobie poradzić. Uczniowie zachowujący się agresywnie są jednocześnie drażliwi, wybuchowi, impulsywni. Manifestuje się to jawnie w formie aroganckich zachowań wobec nauczycieli, lekceważeniem obowiązków szkolnych oraz pod postacią aspołecznych wybryków.

Do czynników, które sprawiają, że szkoła może stać się pierwotną przyczyną zaburzeń nerwowych człowieka Czeredrecka zalicza: nieprawidłowe warunki życia szkolnego (przeludnienie klas, złe warunki lokalowe, braki w wyposażeniu), niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań i nieprawidłowy sposób ich realizacji, niekorzystne dla procesu dydaktyczno - wychowawczego cechy nauczyciela. Wiadomo też, że na terenie szkoły prowadzi się głównie nauczanie a pomija wychowanie.

C. Grupy rówieśnicze

Rodzina i szkoła bardzo często nie spełnia swych naturalnych funkcji. Młodzież poszukując zasad, norm czy reguł postępowania, nie znajdując ich ani w szkole ani w domu - sama wyznacza sobie te cele i zasady. Szuka akceptacji członków grupy, nawet za cenę przekroczenia prawa. Tak rodzą się warunki do pojawienia się przemocy. Grupa nieformalna (np. przestępcza) jako środowisko, w którym przebiega socjalizacja uczy, iż agresja jest trwałym sposobem radzenia sobie w świecie, wpaja przekonanie o skuteczności posługiwania się agresją jako emocją i postawą.

Najbardziej kult siły fizycznej widoczny jest w środowisku skinhedów. W grupach tych często brutalność, agresja, wulgarność są najbardziej pożądanymi i stale doskonalonymi cechami. Agresja przedstawiona jako wzór zachowania przenosi się wówczas z porachunków między grupami na stosunek do każdego, kto czymkolwiek się różni.

D. Środki masowej komunikacji (telewizja, video, komputer)

Niewłaściwe oddziaływanie środków masowego przekazu w potocznym przekonaniu ma znaczny wpływ na przestępczość, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci i młodzieży, którzy są bardziej podatni na sugestię niż osoby dorosłe. Wśród przyczyn, które rodzą akty przemocy i lekceważenia ludzkiego życia należy wymienić oddziaływanie telewizji, zdominowanej w dużym stopniu przez filmy, w których przemoc, spryt, okrucieństwo, agresja są na porządku dziennym. Niektóre z nich dostarczają wręcz gotowe scenariusze zbrodni do powielania. Są emitowane w godzinach największej oglądalności, a więc dostępne dla dzieci i młodzieży. Również duże zagrożenie stwarzają często filmy przeznaczone dla najmłodszej widowni, głównie animowane, pełne brutalnych scen ukazujących w realistyczny, a nawet wynaturzony sposób, bijatyki przepojone okrucieństwem i szeroką gamą wszelkich innych wynaturzeń. Przynoszą je programy emitowane nie tylko na kanałach telewizji satelitarnej, ale także polskiej. I nic nie znaczy tu bariera językowa, gdyż sam język jest problemem drugorzędnym. Najważniejsze w tych filmach nie jest słowo, lecz dobrze wymierzony cios lub strzał po którym ekran zalewa plama krwi. Taką samą rolę spełniają filmy na kasetach wideo i gazety tzw. "brukowce" - ogólnie dostępne, propagujące wzorce życia na luzie, swobodę seksualną, epatujące tanią sensacją i horrorem, lansujące człowieka bez skrupułów, posiadającego pieniądze i drogie samochody.

Inne, dostępne dla dzieci źródło, które przepełnione jest przemocą to gry komputerowe. Coraz częściej rodzice w nagrodę, lub po prostu z braku czasu dla dziecka, kupują mu komputer, a producenci gier komputerowych, tzw. "nawalanek", których doskonałość mierzona jest w skali ilości razów i pociągnięć za spust przypadających na minutę, dostarczają mu emocji. Jeżeli dziecko roztrzaskuje komuś czaszkę lub wyrywa serce, to chociaż dzieje się to tylko na monitorze, pozostawia ślad w jeszcze nie ukształtowanej psychice młodego człowieka. Gry te angażują emocjonalnie dziecko w przeżywaniu przemocy w większym stopniu niż demoralizujące filmy telewizyjne. Dziecko utożsamia się bowiem z bohaterami gier i aby przetrwać musi jak najdotkliwiej pobić, jak najskuteczniej zranić bądź zabić swojego przeciwnika, bo tylko w ten sposób może zebrać premię w postaci kolejnego "życia" oraz przejść do następnego poziomu.

Przemoc telewizyjna coraz szerszą falą wylewa się poza ekran. Sposób w jaki młodzi ludzie odnoszą się do siebie oraz ludzi starszych, z pewnością w dużym stopniu, wynika z telewizyjnych wzorców. Widzowie uczą się zachowań poprzez ich obserwację na ekranie. Odbiór programów telewizyjnych, w połączeniu z innymi jeszcze czynnikami, może wywołać agresję lub stany lękowe u widza - jest bowiem katalizatorem wyzwalającym tego typu zachowania. K. Warchoł wskazuje na wyraźny związek między odbiorem agresji prezentowanej w telewizji, a zachowaniami agresywnymi dzieci i młodzieży. "Obcowanie ze scenami przemocy, na co się często zwraca uwagę, powoduje zobojętnienie na te bodźce; stają się one źródłem modelowania zachowań antyspołecznych."¹⁵

Wprawdzie nie ma pewności, że każde dziecko uczestnicząc w ekranowej przemocy będzie naśladować i przenosić swoje doświadczenia z rzeczywistości filmowo - komputerowej do realnie istniejącej, to jednak niekwestionowany jest pogląd, że pozostają one w pamięci dziecka i mogą prędzej czy później dać o sobie znać.

E. Kara

Konwencjonalnym sposobem eliminowania przejawianej agresji jest karcenie za agresywne zachowanie. Tymczasem badania psychologiczne dowiodły, że karanie wyzwala u osoby ukaranej zachowania agresywne. "Osobnicy szczególnie agresywni to tacy, którzy w przeszłości byli często karani i im częściej spotykali się z karami fizycznymi to tym bardziej agresywni."¹⁶

Kara nie likwiduje lecz utrwala agresywne zachowanie. Im więcej kar, tym większa frustracja, a frustracja rodzi agresję. Karanie, zwłaszcza fizyczne, stosowane w gniewie, złości, wyrażone drwiną, czy ośmieszenie, stanowi wzór agresywnego zachowania, który również prowokuje do agresji. Karanie zachowań agresywnych przynosi często pozorne i krótkotrwałe efekty. "Karami i groźbami agresji się nie wyeliminuje, a jedynie stłumi, a przy sprzyjających okolicznościach może się ona objawić ze zdwojoną siłą."¹⁷

Karanie zachowań agresywnych może prowadzić do przemieszczania agresji w obecności osoby karzącej i w stosunku do obiektów, wobec których nie wolno mu reagować agresywnie.

7). Społeczne uwarunkowania agresji

Agresja z jaką spotykamy się ze strony młodzieży czy też dzieci, która przejawia się w rozmaitych agresywnych zachowaniach wobec osób młodszych, rówieśników i ludzi starszych oraz formy tej agresji i jej wzrastająca częstotliwość nie tylko przeraża, ale skłania do refleksji nad przyczynami tego niepożądanego zjawiska. Z przerażeniem patrzymy na przejawy agresji ludzi młodych, która jest nacechowana samowolą, bezmyślnością, zuchwałością i bezsilnym stosunkiem wobec tych, na których jest ukierunkowana.

Może zdumiewać także to, że osoby przejawiające agresję i ich ofiary spotykają się często przypadkowo, nie żywiąc wobec siebie żadnych urazów lub niechęci, a pomimo owej przypadkowości spotkań, zaznacza się w nich przerażająca bezwzględność i okrucieństwo. Młodociani, stosujący agresję, starają się nie tylko wyżywać czy wyszumieć, ale również zademonstrować swoją bezwzględność i przewagę fizyczną wobec ofiary. Być może w ten sposób chcą się utwierdzić we własnym mniemaniu o swojej wyższości wobec słabszego, odnośnie swojej wartości, która jeśli nawet jest uznawana tylko w obrębie jakiegoś wąskiego kręgu osób im podobnych, to i tak im to nie wystarczy dla osiągnięcia zadowolenia z siebie.

Agresja młodocianych jest określona warunkami społecznymi, jakie kształtowały danych ludzi. Młodzi ludzie stają się agresywni, jeżeli wzrastali w warunkach niesprzyjających ich rozwojowi społecznemu. Skłonność do agresji dzieci i młodzieży bierze swój początek w domu rodzinnym. Nasilenie tej skłonności wzrasta jednak w miarę dorastania, pod wpływem rozmaitych frustracji spowodowanych niepowodzeniami życiowymi i wynikającymi z tego powodu obciążeniami psychicznymi.

Młodzież - podobnie jak dorośli - odwołuje się do przemocy czy agresji zarówno wtedy, gdy atakuje słabszego, działając według zasady: "mnie bije silniejszy, więc ja biję słabszego", jak i wówczas, gdy atakuje tego, któremu się powiodło i wiedzie lepiej niż sfrustrowanemu osobnikowi.¹⁸

Szczególnym przykładem stosowania agresji wobec innych, prze młodzież, są działania podejmowane dla tzw. "zabicia wolnego czasu", czyli z nudy. Młody człowiek za pośrednictwem reklamy spotyka się z bogatymi ofertami atrakcyjnego spędzenia wolnego czasu, doświadczając równocześnie braku pieniędzy i możliwości ich zarobienia Wywołuje to frustrację i skłonności do zachowań utożsamianych z wandalizmem.

Przemoc i agresja może być również stymulowana strukturalnymi uwarunkowaniami, np. istniejącymi nierównościami społecznymi wynikającymi z różnic płci, wieku, pochodzenia społecznego, przynależności etnicznej itp., z którymi wiążą się rozmaite dyskryminacje. Ludzie, którzy są coraz bardziej świadomi tego, że ich życie jest następstwem przeróżnych nierówności społecznych i wynikających stąd upośledzeń w dostępie do dóbr materialnych i pozamaterialnych, skłonni są do odwoływania się do radykalnych koncepcji społeczno - politycznych, w których przemoc i agresję postuluje się jako środek skuteczny dla przezwyciężenia danych nierówności i ich skutków.¹⁹

Agresywność przejawiana w różnym nasileniu i formie coraz częściej wszechobecna w codziennej rzeczywistości, to niewątpliwy problem społeczny. W badaniach opinii publicznej ²⁰ 60 - 70 proc. Polaków za najważniejszy problem społeczny uważa zwiększenie bezpieczeństwa i zapewnienie spokoju. Z policyjnych raportów wynika, że następuje nie tylko ilościowy wzrost czynników agresywnych, ale przede wszystkim zwiększa się okrucieństwo i obniża wiek sprawców.

¹ J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1980
² A. Frączek, Agresja wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne
³ Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1997
⁴ J. Grochulska, Agresja u dzieci, Warszawa 1993
⁵ Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968
⁶ J. Grochulska, Agresja u dzieci, Warszawa 1993
⁷ Z. Skory, Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania, PWN Warszawa 1989
⁸ A. Popielarska, Psychiatria wieku rozwojowego, Warszawa 1989
⁹ Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968
¹⁰ M. Kątna, Problemy wychowawcze z dziećmi, [w:] "SOS-DZIECKO materiały informacyjne KOPD V", red. E. Czyż, Warszawa 1995
¹¹ L. Kirwil, O formowaniu się agresywności u dziecka, [w:] J. Bieńczycka, Prawa dziecka - deklaracje i rzeczywistość, Kraków 1993
¹² L. Kirwil, O formowaniu się agresywności u dziecka, [w:] J. Bieńczycka, Prawa dziecka - deklaracje i rzeczywistość, Kraków 1993
¹³ B. Czeredrecka, Szkoła jako źródło zabużeń uczniów", Warszawa 1993
¹⁴ M. Muszyński, System wychowania opieki w szkole oraz poza szkołą", Warszawa 1990
¹⁵ K. Warchoł, Przemoc w środowisku masowego oddziaływania i metody badań, [w:] "Przekazy i opinie", Nr 1, 1982
¹⁶ A. Frączek, Wychowanie a agresja, [w:] "Psychologia Wychowawcza", Nr 2, 1978
¹⁷ J. Więckowska, Warunki uczenia się agresji przez dzieci a kara i nagroda, [w:] "Psychologia Wychowawcza", Nr 2, 1978
¹⁸ J. Papież, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzieży, Toruń 1998
¹⁹ J. Papież, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzież, Toruń 1998
²⁰ B. Urban, Przemoc wśród młodzieży, [w:] "Wychowawca", Nr 5/98

Opracowanie:
Krystyna Mucińska
nauczyciel ZS Nr 1
w Goworowie

Wyświetleń: 6960