Zaburzenie w zachowaniu - termin określający odchylenie od normy w zachowaniu dziecka; zachowanie niezgodne z normami moralnymi, zasadami postępowania, przyjętymi w danym środowisku.

Przyczyny zaburzeń w zachowaniu mogą być różne. To, jak dzieci zachowują się, zależy od cech osobowości (charakteru), od sposobu wychowania w rodzinie, w szkole; od tego, co dzieci obserwują dookoła siebie, czy i jak naśladują zachowanie innych dzieci, ucząc się w ten sposób pewnych zachowań.

Warto zwrócić uwagę na dwie podstawowe formy zaburzeń w zachowaniu, które dość często występują u dzieci: nadpobudliwość oraz zahamowanie psychoruchowe. Zaburzenia te mogą z różnych powodów wystąpić u każdego dziecka, ale szczególnie podatne są dzieci, u których nieco wolniej rozwija się układ nerwowy. UWAGA - nie oznacza to wcale wolniejszego czy opóźnionego rozwoju umysłowego; tutaj nieco wolniej przebiega rozwój emocjonalny.

Przyczyny słabszego rozwoju układu nerwowego mogą wystąpić już w okresie ciąży, jeżeli matka zażywa zbyt dużo leków przeciwbólowych czy uspokajających, pali papierosy czy pije alkohol. Może to być także cecha przekazywana dziedzicznie.

Osłabienie układu nerwowego może nastąpić w czasie porodu - przy poradzie przedwczesnym, przy złym ułożeniu dziecka (np. poród pośladkowy), przy zbyt długim porodzie i niedotlenieniu dziecka (zamartwica). Inną przyczyną są choroby, np. zapalenie opon mózgowych, urazy głowy.

Dzieci, u których wystąpiły takie sytuacje są bardziej podatne na zaburzenia rozwoju emocjonalnego; łatwiej może dojść u nich do wystąpienia pewnych niewłaściwych zachowań. Jednak najważniejszym źródłem złych wpływów jest rodzina, w której dziecko przebywa od swoich pierwszych dni, rozwija się, uczy, zaspokaja potrzeby - nie tylko te fizyczne, jak sen, jedzenie, ubranie, ale także psychiczne - poczucie bezpieczeństwa, miłości, akceptacji.

Należy podkreślić, iż złe zachowania mogą być wynikiem złego wychowania lub niewłaściwych postaw rodziców (błędy wychowawcze). Jeżeli rodzice nie przekazują dobrych wzorów, zasad współżycia w rodzinie, w grupie rówieśników, nie uczą norm moralnych - dziecko nie wie, jak powinno się zachowywać. Jeśli równocześnie obserwuje złe zachowanie rodziców (kłótnie, bicie) i nie potrafi (a jako dziecko często właśnie nie potrafi) ocenić go krytycznie - uczy się takich samych zachowań. Poza tym nie wystarczy wyłącznie czegoś dziecku zakazać - trzeba wytłumaczyć ten zakaz na tyle, na ile dziecko jest w stanie zrozumieć (np. dlaczego nie wolno kłamać). Same zakazy są dla dziecka bardzo atrakcyjne i często dąży do tego, aby je złamać, przekonać się, co je za to spotka. Kary fizyczne, tak często stosowane w podobnych sytuacjach, wcale nie są w tym przypadku skuteczne. Dziecko może być grzeczne w domu, może nawet odczuwać lęk przed karą, ale narasta w nim poczucie krzywdy (jest w swoim odczuciu słabsze, zależne od rodziców, zostało skrzywdzone i nie może "oddać"). W dziecku narasta pobudliwość, która najczęściej rozładowana zostaje w formie agresji poza domem (agresja w stosunku do innych dzieci, zwierząt lub też niszczenie przedmiotów "niczyich", jak ławki, szyby itp.).

Szkodliwe jest także wychowanie niekonsekwentne, brak zdecydowania, stałego systemu wymagań i praw dziecka, zupełnie różne postawy rodziców (np. surowy ojciec i nadmiernie pobłażliwa matka). Przy braku konsekwencji w wychowaniu dziecko nie wie, co właściwie jest dobre, jak powinno się zachowywać (skoro za to samo raz jest karane, a innym razem nic się nie dzieje), czuje się niepewne, a z czasem zaczyna lekceważyć rodziców. Dlatego podkreśla się, jak bardzo potrzebne są rozmowy z dzieckiem na temat praw i obowiązków, pomoc przy rozwiązywaniu konfliktów, trudności, zdobycie zaufania dziecka.

Istotna jest tutaj uwaga: jeżeli na złe zachowanie dziecka rodzice reagują niewłaściwie (np. nadmierna kara, odrzucenie) i będą utrwalać takie postawy (złość, brak cierpliwości, okazywanie niechęci), to nieprawidłowe formy zachowań u dzieci będą się umacniać, a nawet dalej rozwijać, prowadząc w konsekwencji do pogłębiania trudności wychowawczych ("błędne koło").

Trzeba pamiętać, że złe zachowania dzieci mogą być sygnałem, że coś się z nimi dzieje, a nie potrafią tego inaczej okazać. Zaburzenia w zachowaniu mogą być wynikiem złych przeżyć dziecka, niepowodzeń, trudności w przystosowaniu się do nowych warunków i wymagań (np. urodzenie się młodszego rodzeństwa, pójście do szkoły, kłopoty w nauce, ciężka choroba, pierwsza miłość - nieszczęśliwa, choroba czy śmierć kogoś bliskiego, konflikty w rodzinie, rozwód rodziców). Wtedy złe zachowanie jest wyrazem bezradności dziecka, protestem wobec zbyt trudnej dla niego sytuacji. Zachowania te mają na celu zwrócenie uwagi na siebie, swoje problemy; są wołaniem o pomoc. Dorośli jednak nie zawsze dobrze rozumieją taką formę poszukiwania pomocy, przypisując dziecku jednoznacznie złe intencje.

Przyczyny i symptomy zaburzeń zachowania u dzieci:

1. Zachowania nadpobudliwe:

- niekonsekwentne wychowanie w rodzinie,
- stosowanie kar fizycznych - dotkliwych i w odczuciu dziecka niesprawiedliwych,
- poczucie odrzucenia przez rodziców,
- celem jest rozładowanie przykrego napięcia przez zachowania agresywne.
Zachowania takie występują u dzieci, które z natury mają tendencję do większej pobudliwości emocjonalnej. Cechy takich dzieci to:

- duża ruchliwość, trudności w usiedzeniu na miejscu, wiercenie się,
- trudności z koncentracją uwagi, wytrwałością w nauce, pracy,
- często najpierw coś zrobi, a potem pomyśli; działanie nagłe, impulsywne, bywa, że nieostrożne (dziecko robi coś, co zagraża jego bezpieczeństwu i nie bierze pod uwagę ewentualnych zagrożeń),
- dziecko konfliktowe, kłótliwe, łatwo obraża się, może być też płaczliwe, kapryśne.

Rodzice często nie rozumieją przyczyn takich zachowań. Uważają, że dziecko zachowuje się tak celowo, na przekór rodzicom. Jeżeli nadpobudliwość nie jest leczona (terapia zaburzeń emocjonalnych lub ew. leki) może prowadzić do rozwijania się objawów nerwicowych (zaburzenia snu, lęki nocne, moczenie się, tiki) albo też zachowań agresywnych (wybuchowość, niszczenie przedmiotów, bicie, wrogość; postawa pełna buntu, arogancji; kłamstwo, kradzieże, ucieczki; zachowania prowokujące; pogłębianie się kłopotów szkolnych). Prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych jest szczególnie duże, gdy istnieje zła sytuacja w rodzinie, wystąpią nagłe trudności, stresy.

2. Zachowania zahamowane:

- niezaspokojona potrzeba miłości, bezpieczeństwa,
- poczucie odrzucenia,
- przeżycie ostrej krytyki i ośmieszenia,
- doświadczenie ostrych gróźb, kar fizycznych,
- nieopanowane zachowania emocjonalne rodziców, kłótnie, krytyki itp.
- prowadzą do poszukiwania samotności, wycofywania się, nadmiernej lękliwości, unikania aktywności czy kontaktów z innymi.

Niektóre dzieci z natury mają tendencje do zahamowania emocjonalnego. Ujawniają one charakterystyczne cechy:

- mało aktywne, wolą samotność, niechętnie nawiązują kontakty z innymi, są nieśmiałe, ciche,
- nieufne, ostrożne; brak im pewności siebie, czują się zagrożone,
- bardzo wrażliwe; przeżywają wszelkie kłopoty,
- nie mówią o swoich problemach - gromadzą je w sobie.

Zahamowanie prowadzić może do stanów nerwicowych, szczególnie gdy lękowa postawa czy wycofywanie stają się trwałym sposobem zachowania. W przypadku występowania sytuacji pełnych napięć, zagrożenia, stanu ciągłego niepokoju, istnieje niebezpieczeństwo gromadzenia się tych złych emocji. W sytuacji silnego stresu może u takich dzieci dojść do nagłego, niekontrolowanego wybuchu irytacji, złości i agresji (nawet silniejszej niż u dzieci pobudliwych: tam jest nagła, impulsywna, tu może być nawet bardzo okrutna, z premedytacją).

Zarówno nadpobudliwość, jak i zahamowanie psychoruchowe, wymagają wnikliwej obserwacji ze strony nauczyciela i ich potwierdzenia np. poprzez wywiad z rodzicami, diagnozę pedagogiczną czy psychologiczną. Dzieci wykazujące symptomy takich reakcji wymagają bowiem odpowiedniego podejścia pedagogicznego, szeroko pojętej indywidualizacji działań dydaktycznych i wychowawczych. Właściwa organizacja pracy, odpowiednio do możliwości dziecka, może w istotnym stopniu wpłynąć na przebieg i efekty socjalizacji oraz warunkować powodzenie szkolne uczniów, wykazujących zaburzenia w zachowaniu. Niezbędnym elementem jest również ścisła współpraca z pedagogiem czy psychologiem (np. w poradni psychologiczno - pedagogicznej), realizacja zaleceń do pracy z dzieckiem oraz stała i konsekwentna współpraca z domem rodzinnym dziecka.

Literatura:

1. M.Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991
2. C.Lee, Wzrastanie i rozwój dziecka, Warszawa 1997
3. H.Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1973

Opracowanie:Hanna Kamińska - Drąg
II LO w Wejherowie

Wyświetleń: 967