Zachowania dzieci w grupie przedszkolnej

Moralność człowieka kształtuje się pod wpływem wielu indywidualnych doświadczeń wynoszonych z życia w społeczeństwie. Wielokrotne uczestnictwo w sytuacjach bezpośrednich i prostych sytuacjach pośrednich, to jeden z elementów wychowania. Wraz z rozszerzaniem się środowiska zewnętrznego dziecka, rozwojem myślenia abstrakcyjnego i zainteresowań społecznych, kształtują się jego postawy wobec przedmiotów o wartościach społecznych i pozycje społeczne, czyli postawy społeczne. Postawy te wyrażać się będą w postaci stosunku dziecka do ludzi z najbliższego otoczenia (rodziców, nauczycieli, rówieśników), do przedmiotów o wartości społecznej.

Wiek przedszkolny jest okresem, w którym świat uczuć dziecka ulega wzbogaceniu i zróżnicowaniu. Następuje to dzięki rozszerzeniu terenu naturalnej i spontanicznej aktywności. Wśród uczuć wyodrębnia się "afekty", wyrażające się gwałtownym i szybkim przebiegiem - wybuchy radości, gniewu itp. Bardziej "prymitywne" niż afekty są "emocje" np. (przyjemność, gniew, strach).

Zmienność uczuć i emocji dziecka przedszkolnego, ich różnorodność jest wynikiem pojawienia się wielu przeżyć określonych mianem uczuć estetycznych, społecznych i moralnych, czyli występowaniem subtelnych ich jakości, np. współczucia, życzliwości, zaradności, rozżalenia.

Wiek przedszkolny jest tym okresem, w którym zaczyna się pojawiać aktywność motywowana przez cele społeczne. Dziecko stara się uczynić coś pożytecznego nie tylko dla siebie, ale i dla innych osób. Takie działania są możliwe dzięki pojawieniu się w tym okresie specyficznych form współprzeżywania i życzliwości dla innych.

Różne stany emocjonalne towarzyszą pojawianiu się i zaspokajaniu pragnień i potrzeb dziecka. Prawidłowe zaspokajanie potrzeb dziecka jest podstawowym warunkiem przeżywania uczuć dodatnich. Dotyczy to zarówno potrzeb biologicznych jak i społecznych. Aby dziecko mogło zaspokajać swoje potrzeby i przeżywać uczucia dodatnie dorosły powinien być: pogodny, prosty, naturalny, ludzki, serdeczny, bezpośrednio przyjemny i człowieczy. Na takie zachowania dorosłych dzieci reagują żywo i pozytywnie.

Uczucia dzieci przedszkolnych jak i dorosłych można podzielić ma:
1) uczucia przyjemne, pozytywne (np. radość, miłość, współczucie)
2) uczucia przykre, negatywne (gniew, strach, zazdrość).

Uczucia pozytywne przyczyniają się do rozwoju osobowości i konstruktywnego współdziałania społecznego, negatywne utrudniają rozwój i obniżają poziom kontaktów międzyludzkich.

Wiek przedszkolny charakteryzuje też rozwój uczuć społeczno - moralnych. Gotowość i zdolność do dostrzegania potrzeb innych ludzi jest ważną przesłanką zachowań prospołecznych, czyli działań na rzecz interesów cudzych.

Termin "prospołeczne zachowanie" pojawił się w literaturze psychologicznej przed około 25 laty. L. Wispe określa zachowanie prospołeczne jako takie, co do którego można się spodziewać, iż przyczyni się do spowodowania dobra fizycznego lub psychologicznego innej osoby. Zachowanie tego rodzaju zmierza nie tylko do dobra innej osoby, lecz także zakłada gotowość do dzielenia z nią jej celów, a także jej cierpień, frustracji i smutku .

D. Bar - Tel określa zachowanie prospołeczne jako to zachowanie, które jest: dowolne, podejmowane po to, by przynieść korzyść komuś innemu, nie oczekując w zamian nagrody; jest ono podejmowane w dwojakich okolicznościach: jako zachowanie stanowiące cel sam w sobie lub jako akt restytucji czyli odwdzięczenie, zadośćuczynienie.

Zachowania, postawy prospołeczne, uwarunkowane są czynnościami prospołecznymi. Biorąc pod uwagę relację między tym, co w wyniku czynności osiąga sam podmiot, a co osiągają inni, można dokonać następującej klasyfikacji:
1) czynności altruistyczne - korzyść osiąga inna osoba
2) czynności pomocnicze - korzyść odnosi inna osoba, podmiot ponosi jedynie naturalne koszty czynności (poświęca czas)
3) czynności kooperacyjne - podmiot oraz inni odnoszą korzyści lub nie ponoszą strat
4) czynności adaptacyjne - podmiot odnosi korzyści
5) czynności egocentryczne - podmiot odnosi korzyści - korzyści i straty innych są skutkiem ubocznym
6) czynności eksploatatorskie - podmiot odnosi korzyści kosztem innych
7) czynności zorganizowane tak, aby ktoś inny poniósł szkodę niezależnie od kosztów poniesionych przez podmiot.

Mówiąc o zachowaniach prospołecznych będziemy postawy prospołeczne rozpatrywać jako czynności altruistyczne, pomocnicze i kooperacyjne.
Postawy prospołeczne charakteryzują się trzema komponentami:
1) poznawczy - poglądy i zachowania prospołeczne - uznanie cudzego dobra za wartość
2) emocjonalny - uczucia prospołeczne - dobro innych jest źródłem pozytywnych przeżyć emocjonalnych, szkoda zaś wywołuje uczucia negatywne
3) behawioralny - skłonność do podejmowania takich działań, które mają na celu dobro innych (wyrozumiałość, uczciwość).

Czynności wykonywane na rzecz określonych osób oparte są w znacznej mierze na zjawisku empatii, a więc zdolności wczuwania się w stany psychiczne innych ludzi, rozumienia innych i współodczuwania z nimi.

Ponadto działania w stosunku do innych ludzi mogą dotyczyć różnych sfer drugiej jednostki, a więc :
- sfery cielesnej (umożliwić odpoczynek, uratować życie)
- sfery materialnej (wspomóc, ofiarować niezbędny przedmiot)
- sfery moralnej (bronić dobrego imienia, chronić przed lekceważeniem)
- sfery praktycznej (dopomóc w wykonywaniu czynności, w przezwyciężaniu trudności i przeszkód)
- sfery orientacyjnej (wyjaśnić, poinformować)
- sfery emocjonalnej (pocieszyć, uspokoić).

Podstawowym warunkiem przejawiania zachowań prospołecznych jest zdolność do dostrzegania potrzeb, oczekiwań, życzeń czy sytuacji innych ludzi gdzie zasadniczą rolę odgrywa sfera postrzegania. Spostrzeganie ludzi, poznawanie ich pragnień, myśli, chwilowych nastrojów i stanów jest potrzebne do działania na ich rzecz. Trafne spostrzeganie innych osób wymaga od podmiotów pewnych wiadomości oraz gotowości (potrzeby, chęci) rozumienia innych, a więc osiągnięcia przez dziecko określonego poziomu rozwoju poznawczego, przede wszystkim ukształtowania systemu terminów i pojęć psychologicznych.

Wprowadzając dzieci w świat norm, ocen i wartości moralnych realizujemy zadania wychowawczo - dydaktyczne związane z trzema kierunkami:
- oddziaływanie na świadomość moralną
- kształtowanie określonych ustosunkowań do zjawisk społeczno - moralnych
- budzenie gotowości i umiejętności działania społecznego.

Należy pamiętać, aby prezentować dzieciom alternatywne wzory zachowania wraz z pozytywnymi i negatywnymi jego przejawami. Rozwój społeczno - moralny polega nie tylko na biernym przystosowaniu się jednostki do wymagań i oczekiwań otoczenia, ale także na aktywnym wyborze wzorów zachowania. Trzeba pamiętać, że wychowanie społeczno - moralne wymaga wieloetapowego, systematycznego oddziaływania, przy czym oczekiwanie na wyniki tych oddziaływań bywa o wiele dłuższe niż w innych sferach rozwoju dzieci.

Należałoby zaznaczyć, że w wieku przedszkolnym występuje również dziecięca agresja.

Terminu "agresja" używa się do opisu bardzo różnorodnych zachowań. Za agresywne uznaje się dziecko, wywołuje konflikt, bije inne dzieci czy skarży się na nie, przezywa, przedrzeźnia lub wyśmiewa; mianem "agresja" określa się niszczenie lub uszkodzenie przedmiotów, męczenie zwierząt.
Dziecko określa się jako agresywne, jeżeli jest aroganckie w stosunku do dorosłych i rówieśników, brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie lub formy zabawy, w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, zjawisk i przedmiotów.

Frączek Adam zaznacza, że agresja to czynności mające na celu wyrządzenie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego.

Aronson Eliot nazywa agresją zachowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości. Odróżnia zatem zamierzone szkodzenie od niezamierzonego, które nie jest zachowaniem agresywnym.
W psychologii społecznej jako inną nazwę dla agresji często stosuje się wyrażenie: stosowanie przemocy w ustosunkowaniach personalnych.

Zbigniew Skorny rozróżnia agresję bezpośrednią i agresję pośrednią. Agresja bezpośrednia polega na jawnym ataku skierowanym na przedmiot będącym powodem frustracji, aktem możliwym tylko w obecności tego przedmiotu.

Agresja pośrednia to akt skierowany na obiekty zastępcze, czyli na osoby nie będące właściwym przedmiotem zachowania agresywnego. Już u niektórych kilkuletnich dzieci występują przejawy silnej agresji.

Zbigniew Skorny podzielił agresję na fizyczną i słowną.

Agresja fizyczna może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich zachowań napastliwych lub destrukcyjnych. Zachowania napastliwe to zachowania polegające na ataku skierowanym na określoną osobę lub grupę osób, mające na celu zadanie bólu, wywołanie strachu lub wyrządzenie przykrości. Proste zachowania napastliwe przybierają formy rozmaitych trwających dość krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk, nóg, mięśnie twarzy (bicie ręką, poszturchiwanie, popychanie, podstawianie nogi, szarpanie, wyrywanie, zabieranie siłą przedmiotów, kopanie, szczypanie, gryzienie, kłucie, plucie itp.).

Agresja może również mieć formę złożonych zachowań napastliwych. Składa się na nie szereg prostych zachowań napastliwych, uczestniczą w nich różne części ciała, trwają one dłużej niż zachowania proste. Motorycznym formom tych zachowań towarzyszą niejednokrotnie również wypowiedzi napastliwe. Do złożonych zachowań napastliwych należą bójki, pobicie, przestraszenie i niesprawiedliwe traktowanie.

Zachowania destrukcyjne mają za przedmiot rzeczy, które w skutek ataku ulegają uszkodzeniu lub zniszczeniu. Zachowania destrukcyjne mogą mieć charakter zarówno agresji bezpośredniej, jak też agresji pośredniej. Do bezpośrednich zachowań destrukcyjnych należy: darcie, bazgranie rysunków, zeszytów, książek należących do innego dziecka, rzucanie, uderzanie przedmiotami itp.

Pośrednie zachowania destrukcyjne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji np.: psucie, darcie, brudzenie itp.

Oprócz agresji fizycznej wyróżnić można agresję werbalną - słowną. Również w zakresie agresji słownej wyróżniamy agresję bezpośrednią i pośrednią.

Bezpośrednia agresja słowna przybiera formę wypowiedzi napastliwych, szkodzących lub poniżających skierowanych do osoby będącej przedmiotem agresji i występujących w jej obecności np.: przezywanie, obrażanie, grożenie biciem, odpędzanie, wykłócanie się podniesionym głosem, krytykowanie, wyśmiewanie fizycznych ułomności.

Pośrednia forma agresji słownej to: zachęcanie do agresji, złośliwe skargi do nauczycieli (z intencją spowodowania ukarania innego dziecka), wypowiedzi "poza plecami", przezywanie osoby nieobecnej.

Szczególną formą agresji jest agresja skierowana pod adresem osób starszych, słabszych i chorych. Mamy tutaj do czynienia z okazywaniem niechęci, celowym zajmowaniu miejsc w środkach komunikacji, aż do bardzo brutalnych napaści na ulicy połączonych z biciem, kopaniem itp.

Najwięcej sytuacji agresywnych w grupach przedszkolnych pojawia się podczas zabaw. Zabawka i przestrzeń do zabawy - to najczęstszy przedmiot sporu wśród przedszkolaków.

Opracowanie: Barbara Wysocka
Przedszkole Publiczne w Klonowej
oddział w Kuźnicy Błońskiej

Wyświetleń: 2754