Rola nauczyciela-wychowawcy w zreformowanej szkole

Wielki przyjaciel dzieci, Janusz Korczak, pisał: ..."Lata szkolne są górami, z których rzeka życia bierze swój początek, rozpęd i kierunek. Któż śmie je lekceważyć?...". Najbardziej chyba o słuszności i znaczeniu tego stwierdzenia musi pamiętać każdy nauczyciel. Analizując znaczenia osobo-wości wychowawcy w nauczaniu i wychowaniu S. Nowaczyk uważa, przy-taczając słowa J. H. Pestalozziego, że czynnikiem warunkują-cym powodzenie w pracy wychowawcy jest wiedza i miłość dzie-cka. Nie ma to być miłość sentymentalna, wyrażająca się w zewnętrznych objawach stosunku wychowawcy do dziecka, ale poczucie ogromnej odpowiedzialności za życie dziecka, jego rozwój, naukę: miłość wyrażającą się w świadomości obowiązku ciążącego na wychowawcy. Zagadnienie wpływu osobowości nauczyciela na kształtowanie charakteru wychowanka poprzez pełnienie przez niego ról społecznych i jego stosunku do życia w społeczeństwie było przedmiotem wielu opracowań nau-kowych. Znalazło odbicie w wielu pracach H. Muszyńskiego. Nowoczesny wychowawca, stwierdza autor, musi sprawnie mani-pulować wszystkimi danymi mu elementami sytuacji wychowawczych. Za podstawową czynność wychowawcy H. Muszyński uważa osobiste stymulowanie aktywności wychowanków, a to "wymaga uzyskania przez wychowawcę swoistej pozycji w ich oczach" .

Przy tym należy pamiętać, że dziecko nie jest "przedmiotem" naszego oddziaływania, lecz aktywnym, kształtującym się podmiotem. Rozwój ludzkiej osobowości bowiem jest procesem czynnego przyswajania świata i kultury. Każdy musi sam stać się aktywnym, sam musi coś robić, sam musi wykazać się aktywno-ścią w stosunku do świata i jego dóbr, stosunków społecznych, norm. Dopiero wtedy następuje przyswojenie, które prowadzi do rozwoju osobowości i życia w społeczeństwie ._expndtw-15

W procesie nauczania i wychowania nauczyciel pełni kierowniczą rolę. Nie może jednak polegać ona na dowolnym przekazywaniu uczniom wiadomości przekraczających ich możliwości umysłowe, na narzucaniu im zadań i obowiązków nie dostosowanych do ich sił i aktualnych możliwości. Nauczyciel organizując życie zespołu musi właściwie pojąć sens twierdzenia o kierowniczej roli nauczyciela i przetłumaczyć je na język konkretnych reguł w swojej pracy .

W pracy wychowawczej należy uwzględniać momenty związane z wiekiem rozwojowym uczniów. W niższych klasach szkoły podstawowej wychowawca powinien skoncentrować swą uwagę na wyrabianiu nawyków zgodnego współżycia i zdolności do współ-pracy, umiejętności podporządkowania się regulaminowi. Uwzględnienie czynnika rozwojowego w wychowaniu społecznym łączy się z doborem właściwych zadań i form organizacyjnych. W nauczaniu początkowym zadania realizowane przez zespół klasowy muszą być stosunkowo proste, a wykonanie ich nie może pochłaniać zbyt dużo czasu. Ważną funkcją nauczyciela jest pomaganie zespołowi w doborze odpowiednich prac i zadań. Zadania te powinny umożliwiać uczniom nawiązywanie życzliwej i trwałej współpracy, zaspokajać ich potrzeby i zaintereso-wania i zarysować przed całym zespołem konkretne perspektywy rozwojowe.

Mając na celu podnoszenie zwartości zespołu i oddziaływanie na życie zbiorowe wychowawca nie może zaniedbywać indywidualnego oddziaływania na uczniów. Indywidualizacja pracy wychowawczej kompensuje braki wychowania zespołowego. Równocześnie indywidualizacja sprzyja realizacji zadań wychowania zespołowego, gdyż zapewnienie każdemu uczniowi właściwego miejsca w zespole, zaspokojenie potrzeb i zainte-resowań ucznia ułatwia identyfikację z zespołem, a tym samym przyczynia się do jego sprawnego funkcjonowania i rozwoju. Największą rolę w aktywizowaniu wychowawczym ucznia, w przygotowaniu go do życia i działalności w społeczeństwie spełnia osobiste zaangażowanie nauczyciela w wykonywaną pracę. Wdrażanie dziecka do pełnienia roli społecznej jest ważnym czynnikiem w uspołecznianiu młodego pokolenia, ponieważ "sprzyja przyswojeniu sobie przez jednostkę tych nastawień działaniowych czy uczuciowych, przekonań i opinii, a w konsekwencji postaw, które są z rolą tą związane i która w spo-łecznym odczuciu wyrażone są w fakcie jej pełnienia". Fakt, że człowiek jedne role przyjmuje i uwewnętrznia, a inne odrzuca zależy od wielu czynników, które można pogrupować w dwie kategorie. Otóż rola zostaje odrzucona wtedy, gdy:
- jednostka jest nieprzygotowana do pełnienia roli, a więc np. nie zna dostatecznie wzorów danej roli lub też gdy wzory, z którymi się stykała, ujawniały jej tylko negatywne strony danej roli, bądź nakazy roli wydawały się skomplikowane i trudne, niejasne, sprzeczne ze sobą;
- jednostka z pełnienia danej roli wynosi przykre doświadczenia, np. podjęcie roli wywołuje rozdźwięk z jakimś dotychczasowym trwałym i ogólnym nastawieniem, nie przynosi sukcesu, pozbawia aprobaty ze strony tych grup lub środowisk społecznych, z którymi jednostka odczuwa więź itp.

Aktywność wychowanka sprowadzona do pełnienia ról społecznych powinna więc doprowadzić do tego, by zarówno zrozumiał on wy-magania i istotę danej roli, nabył umiejętności niezbędne do jej pełnienia, a także posiadł motywację do jej podejmowania. Jak z tego wynika, nauczyciel który wprowadza i wdraża wychowanka do pełnienia określonych ról społecznych, musi pamiętać o tym, iż dla kształtowania postaw i przekonań tylko taka sytuacja dydaktyczno-wychowawcza będzie efektywna, która poda informacje o przepisach danej roli. Zapozna ucznia z wyobrażeniem o tym, jak powinien zachować się on jako nosiciel określonej roli. Nauczyciel powinien sprawić, iż uczeń będzie żywił własne wyobrażenie o tym, jakie zachowania powinien przejawiać, a także pozwolić mu pełnić rolę w sposób zgodny z ujednoliconym wyobrażeniem wymaganych zachowań bez względu na stopień nacisku zewnętrznego.

Aby pełnienie roli nie dawało jednostce poczucia narzucania jej, musi być nagradzające lub nagradzane. Sukces odniesiony w pełnieniu roli, wzmocniony zachętą, prowadzi do utrwalenia uczuciowego stosunku do czynności, zainteresowania się nimi i gotowości do powtarzania ich. Nauczyciel, który pragnie umocnić uczniów w danej roli społecznej, powi-nien dawać wychowankom zadania o charakterze poznawczym, artystyczno-twórczym i społecznym o odpowiednim stopniu trudności, interesować się ewentualnymi trudnościami w realizacji zadań, a także udzielać niezbędnej pomocy. Powinien dostrzegać i akceptować wysiłki włożone w realizację zadania, jeśli nie zostało ono w pełni zakończone powodzeniem, wyrażać aprobatę o stopniu proporcjonalnym do rezultatów wykonanego zadania.

Z punktu widzenia celów wychowania istotne jest umie-jętne wprowadzenie ucznia w cały system ról społecznych. Prawidłowy więc i wszechstronny rozwój osobowości wychowanka może odbywać się jedynie w warunkach podejmowania przez niego systemu ról. Należy podkreślić, że oddzielne omawianie poszczególnych ról społecznych nie oznaczało ich izolacji względem siebie w praktyce. Wręcz przeciwnie, role te zwykle zazębiają się o siebie i mogą być pełnione łącznie.

Współczesna teoria wychowania reprezentuje stanowisko takiego przygotowania wychowanka do życia i działalności w społeczeństwie, by o dobro ogólne starał się w takim samym stopniu, w jakim troszczy się o dobro osobiste. Wówczas gra-nica między tym co dalekie i dotyczy innych, a tym co bliskie i dotyczy interesów osobistych zostaje tutaj zatarta, jak słusznie stwierdza H. Muszyński.

Opracowanie: Danuta Olejnik

Wyświetleń: 1166