Wyzwalanie aktywności u dzieci w młodszym wieku szkolnym

Aktywność można rozpatrywać w wielu płaszczyznach. Najprostsze rozróżnienie to aktywność biologiczna, związana z zaspokajaniem potrzeb życiowych człowieka, oraz aktywność społeczna, która przejawia się w pracy wytwórczej, działalności społeczno-kulturalnej, w sporcie i w zabawie.

W literaturze pedagogicznej analizuje się szczegółowe kategorie aktywności, związane z funkcjonowaniem człowieka. R. Więckowski wyodrębnia, ze względu na różne koncepcje osobowości człowieka, aktywność zewnętrznie sterowaną, aktywność własną (motywowaną wewnętrznie), aktywność twórczą i transgresyjną2.

Inni autorzy wymieniają aktywność myślową, naukową, artystyczną, społeczną, towarzyską albo badawczą, poznawczą, ekspresywną i twórczą. W. Okoń odwołuje się do trzech podstawowych funkcji osobowości człowieka, mówi o aktywności intelektualnej (funkcja poznawania siebie i świata), o aktywności emocjonalnej (przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości) i aktywności praktycznej, odtwórczej i twórczej (zmienianie świata)3.

Wszelkie przejawy aktywności stymulują rozwój człowieka, są bezpośrednią przyczyną tego rozwoju, a także jego rezultatem. Progresywny charakter aktywności człowieka polega na tym, że w ciągu życia poszerzają się dziedziny jego działania, usprawniają rozmaite wykonywane przez niego czynności. Na skutek rosnących i zmieniających się potrzeb w coraz bardziej złożonym środowisku zmienia się zasób czynności i działań, ich forma i rodzaje. W taki sposób jednostka uzyskuje optymalną regulację stosunków ze światem zewnętrznym4.

Zdolność do wykształcania i przekształcania czynności jest największa we wczesnych stadiach rozwojowych-w dzieciństwie. Jest to okres najbardziej dynamicznego rozwoju czynności, najszybszego tempa ilościowych i jakościowych zmian w tej dziedzinie5.

Anna Brzezińska wyjaśnia, iż dziecko jest w pełni aktywne, gdy nie tylko rusza się czy mówi, ale gdy tym widocznym na zewnątrz działaniom towarzyszy praca jego umysłu, gdy pojawiają się w nim różnorodne odczucia i emocje. Dziecko jest też aktywne, gdy to, co robi, robi naprawdę, gdy jego wysiłek jest zauważany i doceniany, a także szanowany przez otoczenie, szczególnie przez ważne dla niego osoby. Dziecko jest aktywne w pełni, gdy jest aktywne w sposób różnorodny. Gdy jego działania mają charakter manipulacyjno-eksploracyjny, i gdy w sposób standardowy używa różnych przedmiotów, także jako narzędzi w swych działaniach, wreszcie gdy samo tworzy i produkuje coś dla siebie nowego, czego przedtem nie znało. Wreszcie dziecko jest aktywne w pełni wtedy, gdy rzeczywiście korzysta ze wszystkich swoich zasobów wewnętrznych i gdy potrafi korzystać z zasobów zewnętrznych-tkwiących w innych ludziach i w otoczeniu fizycznym, gdy aktywnie szuka pomocy6.

Dziecko może być w pełni aktywne tylko wtedy, gdy działa z poczuciem bezpieczeństwa, ma poczucie sensu tego, co robi oraz doświadcza powiązania między własnym wysiłkiem wkładanym w działania a uzyskiwanym efektem.

Zarysowana sylwetka w pełni aktywnego dziecka dotyczy aktywności sterowanej od wewnątrz ciekawością, chęcią poznania czegoś, dążeniem do rozwiązania problemu, samodzielnego pokonywania pojawiających się w działaniu przeszkód. Pytanie zatem o rolę nauczyciela jest w istocie pytaniem, jak ma on postępować , aby u dziecka: kształtowały się różne kompetencje (by zwiększała się jego wiedza i różne umiejętności) i jednocześnie adekwatne poczucie własnej kompetencji, rozwijało się i wzmacniało poczucie własnej wartości, opartej na realistycznej ocenie własnych możliwości, rozwijało się poczucie sprawstwa, przekonanie, iż poprzez własne działanie można wpłynąć na to co się dzieje w otoczeniu. A także wzmacniał się tendencja do uczenia się metodą kolejnych prób i poszukiwań oraz poprawiania własnych błędów, a słabła tendencja do przypadkowego uczenia się metodą prób i błędów, zanikała orientacja radarowa, tendencja do odgadywania oczekiwań nauczyciela, a w jej miejsce pojawiała się coraz silniejsza tendencja do samodzielnego podejmowania wcześniej zaplanowanego działania. Należy też zastanowić się co ma on zrobić, aby słabła u dziecka tendencja do oczekiwania na ocenę zewnętrzną, a wzmacniała tendencja do samooceniania się , a także rozwijała się u dziecka potrzeba współdziałania z innymi osobami, korzystania z ich pomocy, gdy trzeba7.

Jeśli potraktować to co wskazano wyżej, jako listę bardzo ogólnie określonych obszarów działalności nauczyciela, to poszukiwać należy odpowiedzi na pytanie o metody, które zastosuje on w organizowanym procesie edukacyjnym.

Aktywne doświadczanie i przeżywanie tego, co jest tematem zajęć, a następnie podsumowanie i opracowanie zdobytych doświadczeń może on realizować prowadząc zajęcia metodami aktywnymi8.

Zajęcia prowadzone tymi metodami zachęcają uczestników do brania aktywnego udziału w ćwiczeniach, do samodzielnego myślenia, do opierania się na wiedzy i doświadczeniach.

Stosowane metody nauczyciel powinien dostosowywać do zainteresowania tematem, umiejętności radzenia sobie z przedstawionymi problemami i poziomu aktywności uczniów.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym nie zawsze potrafią mówić o swoich uczuciach, stąd też wykorzystać należy inne sposoby wyrażania emocji, takie jak: zabawa, malowanie i rysowanie, lepienie z modeliny i plasteliny, śpiewanie piosenek, scenki teatralne. Są one niezwykle ważne. Bawiąc się, rysując, przedstawiając pantomimę, dziecko potrafi nieraz wyrzucić z siebie dręczące je niepokoje.

Prowadzą zajęcia nauczyciel może swoimi uwagami i komentarzami (szczególnie, jeżeli potrafi wczuć się w emocje dzieci) doskonalić rozumienie i pomagać dzieciom rozwijać umiejętności wglądu w samych siebie. Interweniując od czasu do czasu w "zabawy na niby" może też pomagać im rozumieć emocje, które dochodzą do głosu i nadawać im odpowiedni kierunek. W takim działaniu dzieci poszerzają krąg własnych doświadczeń i uczą się o wiele więcej niż przez upominanie i udzielanie wskazówek przez dorosłych9.

Do metod aktywizujących ks. P. Duska zalicza: metodę mataplanu, metodę zestawień, rozsypankę wyrazową, kolaż, dyskusję zespołową, dyskusję wieloraką, panele, metodę trybunału, burzę mózgów, metodę pytań i odpowiedzi, konferencję prasową, antytemat oraz metodę "Sherlock Holmes"10.

Anna Brzezińska określa styl działania nauczyciela w klasie, który sprzyja aktywnemu uczestnictwu dziecka w klasie. Wymieniona autorka stwierdza, iż "styl sprzyjający kształtowaniu się dziecka w pełni aktywnego określić można jako styl podmiotowy, którego główną cechą jest orientacja jednocześnie na dziecko, na jego rozwój, jak i na dorosłego i jego rozwój. Jest to taki styl wzajemnego kontaktowania się, który respektuje potrzeby obojga partnerów-dziecka i dorosłego, który zakłada i wspólne działanie, i oddzielne realizowanie swoich specyficznych zadań"11.

Przeplatanie się momentów współdziałania, z momentami całkowicie samodzielnego działania, stwarza obu partnerom bezpieczną okazję do efektywnego uczenia się, do gromadzenia doświadczeń i ich przepracowywania, oceniania i bycia ocenianym, pomagania i korzystania z pomocy. Nauczyciel występuje tu w różnych rolach, nie jest zawsze tylko nauczycielem, ma okazję do uczenia się podporządkowania, korzystania z pomocy, a nie tylko pomagania słuchania wyjaśnień, a nie tylko wyjaśniania, bycia sprawdzanym, a nie tylko sprawdzania12.

Projektując okazje edukacyjne, nauczyciel musi zadbać o to, aby u dziecka kształtowały się różne kompetencje w zakresie wiedzy i umiejętności, rozwijało się i wzmacniało poczucie własnej wartości oraz poczucie sprawstwa, wzmacniała się tendencja do uczenia się metodą prób i poszukiwań, poprawiania własnych błędów13.

LITERATURA
1) W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996.
2) R. Więckowski, Źródła aktywności edukacyjnej dziecka, "Życie Szkoły" 1993/6.
3) W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej; Warszawa 1995.
4) B. Dudzińska, Sterować czy aktywizować?, "Edukacja i dialog" 1998/9.
5) Tamże.
6) A. Brzezińska, Edukacja przez aktywne uczestnictwo, "Edukacja i dialog" 1994/9.
7) Tamże.
8) A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska, T. Kołodziejczyk, Spójrz inaczej, Skarżysko-Kamienna 1999.
9) Tamże.
10) Ks. P. Duska, Metody katechetyczne, Olsztyn 1998.
11) A. Brzezińska, Edukacja przez aktywne uczestnictwo, "Edukacja I Dialog" 1994/9 s.25.
12) Tamże.
13) K. Ernest, Wyzwalanie aktywności u dzieci, "Edukacja i Dialog" 1996/9.

Opracowanie: Ewa Miętka

Wyświetleń: 2163