Patomechanizmy zaburzeń emocjonalnych młodzieży

I. Czynniki kształtujące psychikę człowieka - okres dojrzewania

1. Wpływ sytuacji rodzinnej (zachowania patologiczne ukształtowane w dzieciństwie i wczesnym okresie szkolnym).
a/ rola matki w kształtowaniu niewłaściwych postaw emocjonalnych
b/ rola ojca
c/ wzajemne relacje rodziców
d/ niewłaściwe metody wychowawcze rodziców

2. Wpływ szkoły
a/ przejście do wyższego typu szkoły - szkoła średnia
b/ środowisko kolegów
c/ postawa nauczycieli
d/ fizjologiczne przyczyny nadwrażliwości emocjonalnej w okresie szkolnym

II. Objawy nerwicowych zachowań w szkole

Dziecko przychodzi na świat z wielkimi i różnorodnymi możliwościami przystosowania się do warunków życia, a w miarę dojrzewania możliwości te stale jeszcze poszerzają się, gdyż nadal rozwija się ono i przeobraża się pod względem fizycznym i psychicznym. Procesy psychiczne odgrywają bardzo ważną rolę w rozwoju i działaniu człowieka, a na ich ukształtowanie wpływają w dużym stopniu warunki środowiskowe. W warunkach korzystnych dzięki pozytywnym wpływom środowiska dziecko staje się w pełni dojrzałym człowiekiem. Jeśli jednak środowisko, w którym przebywa jest nieprawidłowe, niewłaściwe dla człowieka, może się zdarzyć, że pod jego wpływem dziecko nie będzie się rozwijało normalnie. Rozwój funkcji ruchowych, sprawności manualnych, a zwłaszcza rozwój funkcji psychicznych jest czynnikiem stałego i systematycznego wpływu otoczenia na dziecko. Każdy kolejny okres rozwojowy przynosi dziecku inne, nowe zainteresowania i potrzeby psychiczne, ale także ma ono inne obowiązki i inne stawia się mu wymagania.

Środowisko, w którym dziecko przebywa musi je do tych zmian dostatecznie wcześnie
i prawidłowo przygotować. Jeśli w odpowiednim czasie to nie nastąpi, powstają reakcje patologiczne, które utrwalając się wpływają na nieprawidłowy rozwój osobowości dziecka.

Ze względu na wielką chłonność dziecka w pierwszych okresach jego życia, zdolność
utrwalania się nawyków i pojęć , zdobytych w tym okresie, a przede wszystkim ze względu na intensywny rozwój emocjonalny w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym - pierwsze miesiące i pierwsze lata życia mają dla psychicznego rozwoju człowieka zasadnicze znaczenie. Już wkrótce po urodzeniu niemowlę ujawnia reakcje uczuciowe, które w miarę jego rozwoju różnicują się i udoskonalają. To, czy uczucia będą wpływać hamująco, czy pobudzająco na rozwój dziecka zależy zarówno od ich intensywności , jak i od ich rodzaju.

Takie uczucia, jak miłość, radość, szczęście, określone jako uczucia przyjemne pomagają w prawidłowym, normalnym rozwoju dziecka. Natomiast uczucia określane jako przykre, a więc strach, złość, zazdrość zdecydowanie ten rozwój hamują.
Najbliższym kręgiem środowiskowym dziecka jest jego środowisko naturalne, z którym jest ono najsilniej zrośnięte, w którym od urodzenia żyje i przebywa, który ma na nie największy i najistotniejszy wpływ - to dom rodzinny. Dominująca rola rodziny jako instytucji społecznej i wychowawczej jest ogólnie uznana i niezaprzeczalna.
- Najważniejszym jednak stanem, który wynika z potrzeby zaspokajania kontaktu emocjonalnego i decyduje nieraz o całokształcie rozwoju psychicznego dziecka jest poczucie więzi. Dzieci pozbawione miłości, nie obdarzone, nią, a więc nie mające możliwości przeżywania tego uczucia rozwijają się gorzej nie tylko psychicznie, ale przeważnie także fizycznie.
- Bliskie współżycie z rodzicami i rodzeństwem, włączenie w krąg codziennych życiowych spraw rodzi w dziecku więź z najbliższymi ludźmi, miłość do nich i przywiązanie. Od środowiska rodzinnego, a od rodziców przede wszystkim zależy, jakim człowiekiem będzie ich dziecko gdy osiągnie dojrzałość, jak będzie przygotowane do dorosłego życia, jak będzie umiało sobie w nim radzić i jakie warunki rozwojowe stworzy własnym dzieciom.
Jeżeli rodzice są sami niezrównoważeni psychicznie i źle przystosowani społecznie, to dziecko w toku ich procesu wychowawczego staje się do nich podobne. Jeżeli matka jest lękliwa i pełna niepokoju, to dziecko przyjmuje bezwiednie jej postawę i boi się wszystkiego co obce i nowe. Ma trudności z przystosowaniem się do życia w szkole.
- Zaburzone uczuciowo są także dzieci matek samotnych. Matki te otaczają dzieci nadmierną, pełną lęku miłością. Nie umieją przeciwstawić się żądaniom i kaprysom dziecka. Nie widzą jego wad i ujemnych cech charakteru. Nadmiernie rozpieszczane - w szkole żąda wyłączności uczuć, nie dając niczego w zamian, co prowadzić może do napięć emocjonalnych. Podobnie reaguje dziecko w rodzinie, w której jest ono stale pomijane, a wyróżniani są brat lub siostra. Atmosferę pełną napięcia i niepokoju, jaka panuje w domu przy niezgodzie rodziców, dziecko wyczuwa jako stałe poczucie zagrożenia, prowadzące do lęku i zachowań nerwicowych.
- Rozwód rodziców - wytwarza w dziecku stan napięcia emocjonalnego, uczucie lęku przed nieznaną przyszłością i brakiem stabilizacji prowadzące do reakcji obronnych tj. objawów nerwicowych. Stwierdzono, że chłopcy zawsze lepiej identyfikują się z silnym i dobrym ojcem niż z ojcem rygorystycznym i zbyt surowym lub chwiejnym, biernym i słabym psychicznie, folgującym swoim nałogom (np. nadużywanie alkoholu).
- Niewłaściwe metody wychowawcze rodziców prowadzą także do nadwrażliwości emocjonalnej dzieci i młodzieży. Można je ująć w trzy grupy:
1/ Wychowanie rygorystyczne, z nadmierną surowością i karami, z przesadnym ograniczaniem swobody i zbyt wygórowanymi żądaniami w stosunku do jego rzeczywistych możliwości i uzdolnień.
2/ Wychowanie liberalistyczne, z przesadnym pobłażaniem dziecku, nadmiernym ochranianiem lub niewłaściwym usamodzielnianiem.
3/ Wychowanie niekonsekwentne - cechujące się niejednolitą postawą rodziców wobec dziecka.

Następnym po rodzinie kręgiem środowiskowym, do którego przechodzi dziecko jest dla niektórych żłobek, później dla wielu - przedszkole, a wreszcie dla wszystkich - szkoła. Nawet dla zdrowych i społecznie dobrze przygotowanych dzieci szkoła jest silnym przeżyciem. Środowisko szkolne ma bardzo silny wpływ na rozwój psychiczny dziecka.
- Analogicznie do środowiska rodzinnego - prawidłowy rozwój psychiczny młodzieży uzależniony jest od właściwych układów interpersonalnych, czyli od pozytywnych kontaktów ucznia z nauczycielami i kolegami, od stopnia zaangażowania w praxccę wychowawczą zarówno nauczycieli, jak i uczniów, od aktualnego poziomu dziecka, ale też od fachowego przygotowania wykładowców. Również ogólne wpływy środowiskowe, bytowe, klimatyczne, kulturowe kształtują dojrzałość psychiczną dziecka i mają poważny udział w rozwoju cech jego osobowości. Nie tylko pierwsze lata nauki szkolnej mogą zaważyć na rozwoju neurotycznej postawy dziecka. Ostatnie dwa lata pobytu w szkole podstawowej i pierwszy rok nauki w szkole średniej mogą stać się przyczyną urazów psychicznych dziecka. Jeżeli obiektywne trudności dziecka w nauce nie zostaną w porę ujawnione i odpowiednio skorygowane i jeśli zamiast właściwej pomocy są one nadal zwalczane w sposób niedopuszczalny, tzn. przez ciągłe napomnienia, uwagi w dzienniczku i rozmaite kary, to dochodzi z czasem do pogłębienia uczucia lęku i nerwicowej postawy dziecka, która usposabia w przyszłości do wyzwolenia się objawów nerwicowych tj. nawykowych reakcji obronnych przed narastającym lękiem. Nerwicogenne sytuacje szkolne dziecka pogłębiają bowiem niejednokrotnie sami rodzice przez niewłaściwe ustosunkowanie się do jego niepowodzeń w nauce i brak zrozumienia obiektywnych trudności szkolnych. Zamiast podjąć próbę wyjaśniania przyczyn niepowodzeń dziecka w nauce, zbyt pochopnie podzielają opinię nauczyciela, że dziecko jest leniwe i za mało czasu pracuje w domu, nie szczędzą mu upomnień, wymówek a nawet kar cielesnych. Zmuszają je przy tym do wielokrotnego czytania na głos lub przepisywania zeszytów - co daje niewiele. W konsekwencji prowadzi to do pogłębienia u dziecka stałego uczucia przykrości, przymusu i żalu do rodziców oraz coraz głębszej niechęci do szkoły.
- Niekiedy rodzice przekonani o wysokiej inteligencji swego dziecka nie dopuszczają do siebie myśli, że może mieć ono jakieś ukryte braki w podstawowych funkcjach poznawczych, utrudniając mu opanowanie materiału nauczania. Uważają, że niepowodzenia syna lub córki wynikają jedynie z uprzedzeń, czy nieudolności nauczyciela. W ten sposób umacniają w dziecku poczucie krzywdy i wrogie nastawienie do szkoły.

Uczucie lęku powstaje przede wszystkim u dzieci ambitnych, odpowiedzialnych i dobrze uczących się, gdyż każda gorsza ocena stanowi dla nich dodatkowe zagrożenie ich własnej wartości. Lęk ten , wraz z rozmaitymi objawami wegetatywnymi i somatycznymi, nasila się przede wszystkim w czasie odpowiedzi ustnych przed całą klasą lub też w czasie zadań klasowych, utrudniając koncentrację. Z czasem uczucie lęku towarzyszy dziecku na każdej lekcji. W konsekwencji uczeń musi coraz więcej czasu poświęcać w domu na opanowanie materiału szkolnego jeśli chce sprostać swoim ambicjom i opinii dobrego ucznia. W sumie pracuje on bardzo długo, kosztem czasu przeznaczonego na odpoczynek, rozrywki, sen, czy swoje zainteresowania. Jest przy tym w stałym napięciu i lęku, że nie zdąży nauczyć się dobrze tego, co zadane, zasypia i z trudem sypia - powierzchownie. Narasta u niego przemęczenie. Powstaje w ten sposób "błędne koło" prowadzące w krótszym lub dłuższym czasie do objawów nerwicowych.
- Niewłaściwy wybór szkoły średniej a potem studiów wyższych może stać się następnym etapem pogłębiania się lęku i zaburzeń nerwicowych. Ma to miejsce przede wszystkim u uczniów uzdolnionych ściśle w jednym kierunku, na przykład uczeń mający zdolności techniczne zostaje umieszczony w liceum ogólnokształcącym lub odwrotnie.
- Do powstania zaburzeń emocjonalnych u młodzieży rozpoczynającej naukę w szkole średniej mogą przyczynić się również wadliwe sposoby uczenia się. Przy zwiększonych i zupełnie innych wymaganiach nowych nauczycieli uczniowie ci nie umiejąc systematycznie pracować, gubią się szybciej w obszernym materiale szkoły średniej, w której nie wystarczy tylko błyskotliwość i same zdolności. Gromadzą się zaległości a wraz z nimi pojawiają się oceny mierne i niedostateczne, jakich nigdy wcześniej nie mieli. Wkrótce pojawiają się:
- poczucie krzywdy
- stan zagrożenia i lęku
- gorsza samoocena
- brak wiary w swe uzdolnienia co staje się często przyczyną "ucieczki w chorobę" , opuszczania zajęć lekcyjnych. Uczniowie o przeciętnych zdolnościach niejednokrotnie nie radzą sobie w liceum "wykuwając" wiele wiadomości na pamięć, nie umieją poradzić sobie z materiałem szkolnym.

Do konfliktów wewnętrznych dziecka dołączają się konflikty z nauczycielami nielubianej szkoły i starcia z rodzicami na skutek niezadowalających postępów dziecka w nauce.

Zaburzenia w rozwoju somatycznym:
Do tej kategorii zaliczamy przede wszystkim dzieci wykazujące zbyt niski lub nadmierny wzrost oraz z wyraźnymi zaburzeniami w odżywianiu.
Częstym problemem w środowiskach miejskich jest występująca u dzieci otyłość.
- Otyłość w wieku dziecięcym jest prawie z reguły wynikiem nieprawidłowego odżywiania i przekarmiania dziecka. Walka z otyłością jest bardzo istotna, bowiem przebieg dojrzewania u otyłych jest często nieprawidłowy, znacznie częściej występują u nich różne schorzenia.
- Do zaburzeń w rozwoju somatycznym zaliczamy także zaburzenia hormonalne. Zaburzenia ze strony układu hormonalnego dotyczą przebiegu dojrzewania płciowego. Do stosunkowo częstych należą zaburzenia ze strony tarczycy.
Kolejna grupa specjalnej troski to uczniowie chorzy na gruźlicę, ozdrowieńcy, jak i
młodzież z kontaktu.
Schorzenia układu krążenia i choroba reumatyczna - to następna znacząca grupa chorób występujących u młodzieży
Uczniowie ci muszą być otoczeni nie tylko troskliwą opieką lekarza, ale i nauczycieli, a to z powodu stale grożącego zaostrzenia procesu chorobowego.
Wady wzroku, mowy i słuchu często ulegają samoistnej poprawie, ale niekiedy wymagają działań korekcyjnych.
Wady budowy i postawy często występują obecnie u młodzieży. Płaskostopie, czy wady w ukształtowaniu kręgosłupa polegają na zmianach fizjologicznych. Za częstą przyczynę bocznych skrzywień kręgosłupa (skolioz) uważa się nieprawidłową postawę przyjmowaną w niewłaściwej ławce szkolnej, nierównomierne obciążenie, noszenie w jednej ręce zbyt ciężkich teczek.
Wady budowy i postawy podlegają korektywie przez gimnastykę wyrównawczą.

Przyczyny zaburzeń emocjonalnych młodzieży można ująć następująco:
1/ Czynniki środowiskowe
2/ Frustracje, konflikty, silne przeżycia emocjonalne
3/ Przeżywane tragedie rodzinne, brutalne nieporozumienia między rodzicami
4/ Nasilone błędy wychowawcze
5/ Nadmierna surowość rodziców
6/ Wyróżnianie pozostałego rodzeństwa
7/ Stosowanie niewłaściwych kar itp.
8/ Niezrównoważenie rodziców
9/ Niepokój i napięcie w domu
10/ Brak stabilizacji życia rodzinnego
11/ Niezrównoważeni nerwowo rodzice
12/ Alkoholizm w domu
13/ Nadmiernie rozpieszczone dzieci
14/ Podwórko, ulica

Dłużej trwające patologiczne czynniki i zachowania utrwalają się prowadząc do objawów
nerwicowych dzieci i młodzieży.
1/ Nadpobudliwość psychoruchowa - dziecko ma trudności w przystosowaniu się do
regulaminu szkoły, nowe wymagania i zmiana trybu życia stwarzają dodatkowe
urazy psychiczne wpływające wybitnie pobudzająco.
2/ Tiki:
- liczne mimowolne, niecelowe i powtarzające się skurcze mięśni lub grup
mięśniowych
- częste mruganie, zaciskanie powiek, grymasy
- przechylanie głowy na boki, skręty, unoszenie ramion do góry
3/ Fobia szkolna - dziecko odmawia pójścia do szkoły, płacz, opór, protest.
W powstawaniu fobii szkolnej u dorastającej młodzieży znaczącą rolę odgrywa dom
rodzinny, a przede wszystkim nadkompensacyjna opiekuńczość rodziców. Chłopiec,
czy dziewczyna jest mało samodzielna, silnie związana z domem, boi się trudności
szkolnych i krytycznej oceny kolegów, często ma wpojone przez rodziców zawyżone
mniemanie o sobie.
4/ U młodzieży w okresie dojrzewania lęk i niepokój przeobrażają się w nerwicę
natręctw. Występują wielokrotnie powtarzane czynności np. owijanie, liczenie,
dotykanie lub powracające myśli o treści niezgodnej z jej moralnymi lub estetycznymi
uczuciami.
5/ Jąkanie - przerwa w toku mowy, powtarzanie sylab po kilka razy. Nasila się wybitnie
w stanach napięć emocjonalnych (np. przy odpowiedziach w klasie, w kontaktach z
rówieśnikami i obcymi osobami)
6/ Nerwica histeryczna - napady drgawek, omdlenia, ruchy pląsawicze, tiki, rozmaite
bóle w obrębie jamy brzusznej, bóle głowy, bezgłos.
Przyczyny - niekonsekwentne postawy rodziców, ich błędy wychowawcze oraz
zawyżone ambicje w stosunku do możliwości.
7/ Nerwica hipochondryczna - inne stany lękowe oraz niepokój i i lęk o stan swego
zdrowia.
Liczne skargi na drobne dolegliwości, np. bóle brzucha, ucisk w klatce piersiowej,
duszność, strzykanie w kolanach itd, a badanie lekarskie i pomocnicze nie wykazują
żadnych odchyleń od stanu prawidłowego. Dziecko odwiedza gabinety lekarskie.
Przyczyna - błędy wychowawcze nadopiekuńczej matki lękającej się nieustannie o
zdrowie dziecka lub przeciwnie - 0bojętna postawa emocjonalna rodziców wobec
dziecka.
- Objawy nerwicowe u młodzieży mają skłonność do mniejszej niż u dorosłych
przewlekłości i trwałości objawów, łatwiej też poddają się leczeniu i łatwiej znikają
bez trwałych zaburzeń osobowości, jeśli w porę uchwyci się ich pierwsze symptomy.
- W odniesieniu do dzieci z objawami zaburzeń powinna obowiązywać zasada, że
trzeba im jak najwcześniej i jak najskuteczniej udzielić pomocy. Nie wolno
potęgować zaburzeń już istniejących. Zasada ta odnosi się tak do rodziców, jak i
nauczycieli.
- Czynniki powodujące drastyczne naruszenie norm współżycia społecznego występują łącznie i dlatego niezwykle trudno jest ustalić jest w jakich warunkach i w jakich okolicznościach dziecko wkracza na drogę przestępstwa.
- Często też naruszenie tych norm przyczynia się do tak głębokiej deprawacji dziecka czy młodocianego, że trzeba go izolować od społeczeństwa.

Leczenie - profilaktyka:
1/ Lekarze, pedagodzy, psychologowie, walka z alkoholizmem
2/ Podnoszenie ogólnej wiedzy psychologicznej
3/ Pedagogizacja rodziców
4/ Psychoterapia:
- usunięcie objawów nerwicy
- zwiększenie odporności dziecka na stresy życia codziennego
- nauczenie go radzenia sobie w trudnych sytuacjach
- rozwiązywanie konfliktów własnych i z otoczeniem
- nauczenie go unikania bodźców przekraczających granice wydolności układu nerwowego


Literatura:
1/ "Psychologia rozwojowa dzieci i młodziezy" - M. Żebrowska
2/ Rozwój i zdrowie ucznia - A. Jaczewski, Z. Korcczak, A. Popielarska
3/ Psychologia wychowawcza - Maria Przetacznikowa, Ziemowit Włodarski 1986 r
4/ Rodzicielskie troski - Jozefa, Anna Pielkowa - 1988

Opracowanie: Maria Teresa Pudełkiewicz

Wyświetleń: 1449