Rola ojca oraz jej wpływ na powstawanie zaburzeń i trudności wychowawczych

Wychowanie dziecka rozpoczyna się już w łonie matki. Już wtedy na psychikę dziecka wpływają stany emocjonalne, przeżywane przez nią stresy, kłopoty czy radości. Po urodzeniu się dziecka, wpływa na jego osobowość wszystko co je otacza. Aby mogło się prawidłowo rozwijać, powinno rosnąć w atmosferze życzliwości, spokoju, bezpieczeństwa i miłości. Jest wiele rodzin które przez niewłaściwe funkcjonowanie pozbawia swe dziecko tych niezbędnych i podstawowych wymogów.

Przeprowadzono szereg badań empirycznych, w wyniku których potwierdzono tezę, iż większość zaburzeń w zachowaniu się dzieci, jest rezultatem nieprawidłowych kontaktów między rodzicami a dziećmi. Mniej natomiast jest danych na temat wpływu niewłaściwie pełnionej roli ojca na zaburzenia w zachowaniu się dzieci. Tłumaczyć to można tym, iż stosunkowo niedawno dostrzeżono ojca i jego rolę w wychowywaniu dzieci.

Najbardziej znamienne i odzwierciedlające ważność roli ojca były badania nad ujemnymi skutkami niedoboru opieki ojcowskiej dla rozwoju i kształtowania się osobowości dzieci, a szczególnie chłopców. S. Kozak stwierdza, że liczne badania pedagogiczno-socjologiczne potwierdzają przypuszczenia, że dzieci których ojcowie są często poza domem, sprawiają dużo więcej trudności wychowawczych niż dzieci ojców aktywnie uczestniczących w ich wychowaniu. Większe kłopoty sprawiają chłopcy, ponieważ nie mają wzoru do naśladowania, a proces identyfikacji z osobą tej samej płci jest zaburzony. Poza tym czasowa nieobecność ojca lub nie branie udziału w wychowywaniu dziecka, wywołują duży dystans uczuciowy między nim a dzieckiem. Badania nad problemem wpływu nieobecności ojca na zachowanie się dzieci, były przeprowadzone przez L. Stela(2). Dotyczyły one dzieci urodzonych w czasie wojny, których ojcowie w chwili ich urodzin i pierwszych lat życia przebywali poza domem. Dzieci te były bardzo lękliwe, bardziej zależne od dorosłych, częściej znajdowały się w sytuacjach konfliktowych poza rodziną oraz cechowało je wrogie nastawienie do rówieśników. Chłopcy wykazywali w swym zachowaniu mniej cech męskich niż dzieci wychowywane przez oboje rodziców.

Badania przeprowadzone nad wpływem nieobecności ojca marynarza i rybaka na osobowość dziecka dowiodły, że:
- chłopcy wykazywali dużo cech niewieścich, w swym zachowaniu stawali się podobni do dziewczynek,
- dzieci idealizowały obraz ojca, chłopcy wyobrażali sobie ojca jako bardzo uprzejmego, miłego, czułego, a czasem agresywnego,
- dzieci nie były właściwie przystosowane do życia, były bardziej uparte, agresywne, bojaźliwe i mniej odważne w stosunku do dzieci wychowywanych w rodzinach pełnych.

W Polsce podobne badania przeprowadził J. Rembowski(3), które zdają się potwierdzać powyższe tezy. Badania wykazały również, że chłopcy wychowywani tylko przez kobiety, są bardziej agresywni i szybciej się wykolejają. Podobne cech mogą wykazywać chłopcy wychowujący się w rodzinie pełnej, ale wówczas, gdy stosunek ojciec - syn uległ rozkładowi(4).

S. Gerstmann(5) przeprowadzając badania nad wpływem wadliwych oddziaływań w rodzinie na powstanie reakcji lękowych u dzieci stwierdza, że surowe oddziaływanie rodziców warunkuje powstanie sytuacji lękowych. Szczególnie jednak mocnym bodźcem napięć lękowych u dzieci jest surowy, gwałtowny, nieopanowany i wybuchowy ojciec. W konsekwencji prowadzi to do poważnych zaburzeń nerwicowych i zaburzeń w zachowaniu się.

Brutalne zachowanie wobec dziecka rodzi bunt i wyzwala agresję. Napięta atmosfera w rodzinie jest częstym powodem powstawania luk w wiadomościach i narastania u dziecka trudności w nauce6. Ciekawie na temat ojców mówi A. Pluta(7), prezentując ojca surowego, odtrącającego i ukrytego. Wszystkie te typy ojców wywierają niekorzystny wpływ na prawidłowy rozwój dzieci i wywołują zaburzenia w ich zachowaniu się, a szczególnie w zachowaniu się synów.

Ojcowie surowi odtrącają dziecko, ograniczają jego swobody i nie uznają jego praw. Dziecko nie mogąc porozumieć się z najbliższą osobą szuka kontaktu tam, gdzie będzie zaakceptowane takie, jakie jest, często postępuje wbrew życzeniom surowego ojca, popada w konflikty z nim, a nawet dojść może do całkowitego zerwania więzi emocjonalnej.

Postawa chłodna i odtrącająca może wywołać u chłopców opory w uznaniu męskich cech za godne do naśladowania, może również przyczynić się do nieadekwatnej samooceny u dorastających dzieci. Z surowością ojców wiąże się tendencja do podporządkowywania sobie dziecka. Wywołują one dużo konfliktów, napięć i stanów frustracyjnych. Często powtarzające się i długo trwające stany frustracyjne prowadzą do buntu, sprzeciwu, oporu i agresji skierowanej przeciwko ojcu lub do apatii, załamania i nadmiernej uległości. Ojciec ukryty, to ojciec który jest w rodzinie, ale nie uczestniczy w jej życiu, nie interesuje się sprawami dziecka, nie bierze udziału w jego wychowywaniu, obowiązki swoje wobec rodziny dzieci traktuje bardzo "powierzchownie". Ojciec taki nie ma kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, a stosunek jego do dziecka oparty jest na pozornej "izolacji".

Skutki - podobne jak w przypadku nieobecności ojca w rodzinie. Wyjątkowo niekorzystne warunki wychowawcze mają dzieci z rodzin, gdzie ojciec (czasem oboje rodziców) jest alkoholikiem. Alkoholizm ojca stwarza krańcowo złe warunki rozwoju dziecka. Gdy rodzice są trzeźwi, dziecko chce ich kochać, bo czasem dbają o nie, są mili czy przynoszą prezenty. Pijani, budzą wstręt, odrazę i lęk. Konflikt ten prowadzi do różnego rodzaju zaburzeń, szczególnie życie uczuciowego dziecka, ponadto dziecko żyje w stanie stałego zagrożenia, jego poczucie bezpieczeństwa jest mocno zachwiane(8).

Przykład ojca ma decydujący wpływ na stosunek chłopca do alkoholu. Chłopiec widząc w ojcu wzór męstwa i siły, pije za jego przykładem(9). Często się zdarza, że przyczynę niewłaściwie pełnionej roli ojca jest zbytnie zaabsorbowanie pracą zawodową, częste i długie wyjazdy na delegację. Kontrola zachowania dzieci jest wówczas niewielka, doraźne interwencje i stosowanie kar fizycznych nie przynoszą korzyści, a mogą być przyczyną powstawania postaw agresyjnych, anarchicznych, czasem prowadzących do reakcji przestępczych.

Dzieci te nie maja wyrobionych poczuć moralnych, niedostatecznie jest rozwinięty mechanizm kontroli i sumienia.

Są też ojcowie odznaczający się małą pewnością siebie i chwiejni w swych decyzjach. I oni nie mogą zaspokoić dzieciom potrzeby bezpieczeństwa, dać im oparcie i wzmocnić samooceny. W wyniku tej sytuacji dziecko nabywa postaw lękowych, staje się nieśmiałe i bierne(10). Ojcowie wykazujący niezbyt dojrzałą postawę nie są w stanie tak wpłynąć na synów, aby odczuli potrzebę zdobycia miłości ojcowskiej, co w konsekwencji powoduje, że sami pozostają ludźmi społecznie niedojrzałymi(11).

Niekorzystny wpływ na wychowanie dziecka ma dominująca pozycja ojca w istniejących rodzinach patriarchalnych. Wszyscy się ojca boją, ulegają mu. Ojciec z reguły jest surowy i autokratyczny, blokuje często różne dążenia dziecka. Wywołuje u dziecka złość i agresję. Dziecko boi się ojca, unika represji z jego strony, ale jednocześnie orientuje się, że może wyładowywać się wobec matki (matka najczęściej prezentuje postawę pokorną i lękliwą), bo matka nie naskarży ojcu, nie narazi dziecka na kary ze strony ojca, a także nie narazi siebie na gorzkie i złośliwe wyrzuty. Dziecko przyzwyczaja się więc do agresywności wobec osób słabszych czy wobec osób, ze strony których nie musi obawiać się surowej kary.

Autokratyczny ojciec często też lekceważy matkę. Bywa wtedy że ojciec taki budzi niechęć dziecka, ale bywa i tak, że naśladuje ojca i też lekceważy matkę, jest nieposłuszne i nie liczy się z jej zdaniem(12).

K. Pospieszyl(13) w obszerny sposób przeprowadził badania nad wpływem zupełnego lub częściowego braku opieki ojcowskiej na różnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu się dziecka, a w szczególności na niedostosowanie społeczne, powstawanie postaw lękowych oraz na powstawanie agresji i przestępczych form zachowania się. Niektóre z tych badań już omówiono. Nie wspomniano o niekorzystnym wpływie nieobecności ojca na zachowanie się córek. Jest on daleko mniejszy niż w stosunku do synów, dziewczynki nie zdradzają takiego obniżenia umiejętności przystosowawczych jak chłopcy.

Przejawiają one jednak mniej samodzielności niż dziewczynki wychowywane przez oboje rodziców. Córki rybaków i marynarzy również były mniej samodzielne i bardziej skłonne do podporządkowywania się.

Niemożność regularnego i częstego kontaktowania się dzieci z ojcem, powoduje różnego rodzaju objawy nieprzystosowania społecznego, co ma z kolei wpływ na negatywną ocenę przez rówieśników i niską pozycję w grupach rówieśniczych, a zdarza się, że są również odtrącane. Negatywny stosunek otoczenia i grupy rówieśniczej wpływa na nieadekwatną samoocenę, a ta jest podstawowym mechanizmem niedostosowania społecznego. a zaburzenia w zakresie samooceny największy wpływ ma brak ojca we wczesnym dzieciństwie.


1. S. Kozak - "Wpływ braku rodziców na rozwój osobowości dziecka" - "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze" 1980, nr 10.
2. M. Ziemska - "Rodzina a osobowość", Warszawa 1979, s.138
3. J. Rembowski - "Z badań nad wpływem czasowej nieobecności ojca marynarza floty transportowej na dzieci", "Studia Psychologiczne" t. XXV, Wrocław 1975.
4. K. Popspieszyl, E. Żabczyńska - "Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie", Warszawa 1981, s.90
5. S. Gerstmann - "Wpływ rodziców na zaburzenia emocjonalności uczniów", Toruń 1966, s.159
6. M. Tyszkowa - "Czynniki determinujące ...", s. 110
7. A. Pluta - "Młodzież a dom ...", s. 79
8. A. Kozłowska - "Zaburzenia nerwicowe u dzieci w wieku szkolnym", Warszawa 1980, s.37
9. K. Pospieszyl, E. Żabczyńska - "Psychologia dziecka ...", s.95
10. Z. Zborowski - "Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza", Warszawa 1980, s. 34-35
11. J. Rembowski - "Rodzina w świetle ...", s. 177
12. Cz. Czapów - "Rodzina a wychowanie", Warszawa 1968, s. 223-224
13. K. Pospieszyl - "Ojciec a rozwój dziecka", Warszawa 1980, s. 155

Opracowanie: mgr Jolanta Nowińska
psycholog Domu Dziecka w Kaliszu

Wyświetleń: 1637