Rozważania nad kontrolą i oceną wyników nauczania.

Kontrola i ocena wyników nauczania to jedno z ogniw procesu dydaktycznego. W literaturze pedagogicznej wyróżnia się trzy rodzaje uzasadnień dla kontroli wyników nauczania, a mianowicie: społeczne, psychologiczne i pedagogiczne uzasadnienie.

Problem kontroli i oceny jest kwestią w dydaktyce ciągle dyskutowaną i nierzadko spotyka się stanowiska negujące wartość psychopedagogiczną kontroli. Jednocześnie zaś z praktyki nauczycieli, oraz badań psychologicznych nad procesem uczenia się i przepisów prawa wynika, iż kontrolowanie jest niezbędnym składnikiem procesu nauczania. Siłę ujemnych napięć emocjonalnych może zmniejszyć nauczyciel stosując odpowiednie zabiegi. Należy tu pamiętać, iż uczeń w życiu dorosłym będzie również poddawany kontroli i ocenie, i dlatego można przyjąć, że czynności teraz omawiane są pewnego rodzaju przysposabianiem ucznia do tego, co go czeka w przyszłości. Trudno sobie wyobrazić prawidłowy przebieg procesu dydaktyczno -wychowawczego bez sprawdzania stanu wiedzy uczniów, bez stwierdzania czy proces przebiega zgodnie z założeniami programu nauczania. Przy czym należy pamiętać, iż kontrola wiedzy i nabytych umiejętności ucznia de facto jest sprawdzianem skuteczności zabiegów nauczyciela, szczególnie w nauczaniu początkowym, gdzie dopiero zaczyna się proces edukacyjny, a mózg dziecka zawiera niewiele jeszcze informacji i doświadczeń w postaci połączeń neuronowych.

Zdaniem R. Arends'a kontrola odnosi się zwykle do wszelkich czynności nauczyciela, gromadzenia i scalania informacji o uczniach i klasie . Natomiast według W. Okonia pod terminem kontroli ujmuje ogół zabiegów nauczycieli mających na celu:
1. obserwację, analizę i ocenę postępów w nauce i zachowaniu zarówno pojedynczych uczniów, jak klas i szkół oraz wykorzystanie danych do dolnej optymalizacji pracy dydaktyczno - wychowawczej
2. obserwację i ocenę czynności samokontrolnych uczniów, klasy jak też kształcenie osobowości,
3. informowanie uczniów i rodziców o postępach uczniów poprzez rzeczowe oceny, stopnie i świadectwa.

Za kontrolę możemy również uznać zorganizowane czynności polegające na: badaniu aktualnego i wcześniejszego stanu rzeczy, konfrontowaniu stanu ustalonego w czynności badania z założonym planem i wynikiem końcowym wskazaniu sposobów usprawnienia działania . Zatem kontrola powinna być: adekwatna, obiektywna i wyczerpująca. W nauczaniu wyróżnić możemy dwa podstawowe sposoby kontroli wiadomości: bezpośredni (rozmowy, prace pisemne, testy) i pośredni (głównie zadania teoretyczne lub praktyczne). Natomiast biorąc pod uwagę czas kontrolowania wiadomości możemy wyróżnić kontrolę roczną, okresową i bieżącą mającą na celu to likwidację lub ograniczenie braków i luk w wiadomościach.

Zdaniem K. Kuligowskiej możemy kontrolę podzielić na: wstępną, kształtującą (korektywną) i podsumowującą . Natomiast Cz. Nosal i K. Obara w celu określenia swoistego przyrostu wiedzy u uczniów, wyróżniają kontrolę: wstępną, bieżącą, końcową i dystansową (trwałość wiedzy) . Najpospolitsze z nich sprawdzanie bieżące opiera się na stałym obserwowaniu przez nauczyciela pracy całej klasy i poszczególnych uczniów, przy czym jego często spotykanym brakiem jest koncentrowanie uwagi na jednostkach z trudno-ściami w nauce z powodu posiadanych przez nich deficytów. Uczniom średnim i dobrym nauczyciele poświęcają znacznie mniej uwagi, gdyż nie zakłócają oni realizacji programu nauczania. Sprawdzanie sporadyczne i końcowe zwane często łącznie kontrolą okresową, występuje na ogół w powiązaniu ze sprawdzaniem bieżącym, w praktyce jednak niekiedy całkowicie je zastępuje. Sprawdzanie sporadyczne pojawiające się po zakończeniu jakiegoś działu ma na celu przekonanie się o stopniu opanowania wiedzy z tegoż działu oraz ujawnienie ewentualnych braków. Sprawdzanie końcowe stosuje się zwykle przed promowaniem do następnej klasy. Jego celem jest przekonanie się, czy uczeń da sobie radę na następnym szczeblu nauki.

Kontrola obejmuje wiadomości; umiejętności i zaangażowanie w pracy. Systematyczna kontrola uczniów klas I-III odbywa się przede wszystkim na drodze obserwacji na lekcji i udziału uczniów, ich wytworów i zachowań. Powinna ona spełniać przede wszystkim funkcję sterującą
i korygującą proces uczenia się. K. Kuligowska podaje takie funkcje kontroli jak:
1. diagnostyczna, która zdaniem autorki wymaga od nauczyciela: obustronności diagnozy (tj., uczeń, nauczyciel), życzliwości, różnorodności sposobów kontroli, stosowania jednakowego dla wszystkich wzorca;
2. motywacyjno - regulacyjna;
3. selekcyjno - społeczna .

Według Cz. Nosola i M. Obary funkcje kontroli stanowią cztery wzajemnie dopełniające się pary. Są to funkcje: poznawcza i sterująca; dydaktyczna i metodyczna; selekcyjna i wychowawcza; aktywizująca i motywująca .

Poznawcza funkcja kontroli polega na uzyskiwaniu informacji o stanie procesu nauczania
w określonej chwili lub przedziale czasu. Informacje te są podstawą do planowania
i programowania. Sterująca funkcja kontroli stanowi dopełnienie funkcji poznawczej. Poznajemy przecież po to, by usuwać niepożądane błędy, skutecznie działać i przewidywać.

Dydaktyczna funkcja kontroli wynika z faktu, że każdy zabieg kontrolny jest integralnym składnikiem procesu nauczania. Po wykonaniu zabiegu kontrolnego nauczyciel uzyskuje rozkład błędów i poprawnych wyników dla całej grupy. Szczegółowa analiza błędów stanowi źródło szeregu usprawnień, zmian w sposobie nauczania Stąd wynika istotna metodyczna funkcja kontroli.

Selekcyjna funkcja kontroli łączy się z istnieniem dodatkowych kryteriów kwalifikowania uczniów w zależności od wyników nauczania. Jeśli spełnione są wszystkie podstawowe postulaty teorii kontroli i jeśli są one dobrze znane oraz akceptowane przez uczniów to selekcyjna funkcja kontroli pełni zarazem funkcję wychowawczą. Warunkiem jest tu obiektywny charakter oceny.

Natomiast aktywizująca funkcja kontroli wynika natomiast z tego, że oceny rezultatów nauczania można uważać za formę warunkowego wzmocnienia. Charakter aktywizacji będzie zależał od częstości stosowania ocen skrajnych (negatywne, pozytywne). W czasie nauczania zmierzać powinniśmy do wytworzenia trwałych dyspozycji motywacyjnych jako podstawy samooceny. Tylko poprzez umiejętne kształtowanie postaw uczących się można maksymalizować motywacyjne funkcje kontroli. Poruszony problem pozostaje w ścisłym związku z charakterem kryteriów kontroli. Muszą być one dobrane tak, aby w równym stopniu uwzględniały użyteczność oraz subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu. Każda z wymienio-nych motywacji musi być uwzględniona przez kontrolującego.

K. Kruszewski formułuje funkcje, które powinna spełniać kontrola i zalicza do nich:
1. funkcję wychowawczą, której elementy stanowią: motyw uczenia się, zmiany wychowawcze pod wpływem przystosowania się do wyobrażeń o osobie sprawdzającej wiedzę,
2. funkcję dydaktyczną, obejmującą: prostowanie błędnych odpowiedzi, porządkowanie wiedzy, uczenie nowej wiedzy, dostarczenie kontaktu bezpośredniego z dojrzałym przedstawicielem dyscypliny naukowej,
3. funkcję diagnostyczną określającą: diagnozę umiejętności praktycznych, diagnozę umiejętności teoretycznych, diagnozę umiejętności rozwiązywania problemów z danej dziedziny,
4. funkcję selekcyjną sprowadzającą się do klasyfikowania populacji zdających według określonej kategorii,
5. funkcję metodyczną dotyczącą usprawnienia procesu nauczania .

Konwencjonalne formy kontroli opierają się na: rozmowie, pracach pisemnych, rzadziej książce i pracach praktycznych. Bardzo ważną rolę spełnia tu obserwacja uczniów przez nauczyciela. Tak rozumiana kontrola może odbywać się poprzez:
1. ustne sprawdzanie wiadomości
2. prace pisemne (domowe, klasowe)
3. posługiwanie się książką
4. wykonywanie prac praktycznych
5. obserwację uczniów w toku ich pracy .

Ustne sprawdzanie wiadomości bądź umiejętności uczniów polega na rozmowie. Nauczyciel formułuje pytania i polecenia, a uczeń daje odpowiedzi. Prace pisemne sprawdzające wiadomości
i sprawności uczniów to: prace domowe, pisemne prace klasowe (warunek: umiejętne zapobieganie przez nauczyciela korzystania z cudzej pomocy co wpływa na zmniejszenie stopnia obiektywności ocen). Posługiwanie się książką - sprawdza się dzięki niemu umiejętność czytania
w różnych technikach, streszczania utworu, układania planu, wynajdywania różnych form gramatycznych bądź semantycznych, tłumaczenia w wypadku języków obcych. Wykonywanie prac praktycznych - to wartościowy lecz ciągle rzadko praktykowany sposób sprawdzania osiągnięć szkolnych. W dzisiejszym systemie szkolnictwa stosowany głównie - jeśli nie wyłącznie na zajęciach techniki. Obserwacja uczniów w toku ich pracy dostarcza dodatkowych danych o ich umiejętnościach zorganizowania sobie stanowiska pracy, ich sposobie zabierania się do pracy, ich pracowitości i samodzielności. Tę metodę prawdziwy nauczyciel powinien prowadzić stale mając na uwadze indywidualne różnice między uczniami związane z ich płcią, temperamentem oraz stopniem zainteresowania nauką i stosunkiem do osiągnięć własnych.

Powyższe sposoby znajdują powszechne zastosowanie, jednak należy je stale unowocześniać, doskonalić i dostosowywać nie tylko do wymogów dydaktycznych, ale także do wymogów stawianych przez środowisko, cywilizację i technikę, tak aby były rzetelne i atrakcyjne w formie dla dzieci. Powyższe sposoby mają pewne zalety, nie są jednak wolne od wad.

Największe braki to:
o duża doza subiektywizmu i intuicji w sprawdzeniu i ocenie osiągnięć,
o ograniczenie możliwości dokonywania pomiaru osiągnięć szkolnych.

Mimo tych braków metody konwencjonalne, może z wyjątkiem metody prac praktycznych, znajdują powszechne zastosowanie. Przemawia za tym wieloletnie doświadczenie nauczycielskie, związana z tym tradycja oraz względna łatwość ich stosowania w codziennej praktyce. Ponieważ będą one nadal w użyciu, niezbędne jest ich stałe unowocześnienie. Zarówno poprzez doskonalenie tj. dostosowywanie do nowoczesnych wymogów dydaktycznych jak i wzbogacanie ich przez metody testowe i gier dydaktycznych.
Aby nastąpiło doskonalenie metod konwencjonalnych musi być spełnione kilka warunków. Pierwszym z nich jest wprowadzenie harmonii między metodami a przyjętą hierarchię celów kształcenia, o czym pisałam wcześniej. Sprawdzanie osiągnięć szkolnych jest bowiem weryfikacją jakości procesu dydaktycznego. Ma ono stale dostarczać nauczycielowi i uczniom informacji o stopniu osiągnięcia celów kształcenia. Ponieważ zakres celów został obecnie znacznie rozszerzony, do czego metody konwencjonalne - jako nastawione głównie na wiadomości - nie były dostosowane, zadaniem obecnym staje się rozszerzenie zakresu tych metod.

Nie mniej ważny jest kierunek modernizacji metod sprawdzania osiągnięć, który staje się konsekwencją realizacji nauczania problemowego. O ile metody konwencjonalne sprawdzały głównie opanowanie wiedzy biernej, o tyle nowsze metody, w nie mniejszym zakresie uwzględniają samodzielność dzieci w formuło-waniu i rozwiązywaniu problemów teoretycznych i praktycznych.

Krąg tych nowych zastosowań metod konwencjonalnych rozszerza się również na sprawy wartościowania i oceniania..

W zakresie edukacji polonistycznej głównym celem dydaktycznym jest opanowanie przez uczniów techniki czytania, czytania ze zrozumieniem oraz poprawne ortograficznie pisanie. Uważam, że najważniejszą umiejętnością jaką powinno posiąść dziecko jest czytanie ze zrozumieniem, które jest niezbędne w dalszej edukacji, dlatego też staram się jak najczęściej dokonywać kontroli tej kompetencji .

Najczęściej stosowane przeze mnie narzędzia kontroli to:
1. wypowiedzi ustne,
2. prace pisemne,
3. ilustracje z komentarzem,
4. teksty do uzupełnienia (z lukami, z pytaniami otwartymi),
5. krzyżówki,
6. zagadki,
7. rebusy,
8. swobodne teksty, (listy, zaproszenia, życzenia, opowiadania),
9. wycieczki,
10. konkursy i inscenizacje.

W ten sposób zebrane informacje o postępach ucznia, bądź o jego brakach pozwalają mi stosować odpowiednie ćwiczenia dla poszczególnych uczniów (dla jednych uzupełniające, a dla innych utrwalające i wprowadzające nowe treści).

Opracowanie: mgr Bogdan Szrejner

Wyświetleń: 5155