Stres przed maturą

Pojęcie "stresu" po raz pierwszy zostało użyte w latach trzydziestych przez kanadyjskiego profesora Hansa Sellyego, który na podstawie badań nad funkcjonowaniem człowieka w warunkach dla niego niekorzystnych stwierdził, że organizm ludzki reaguje na nie pewnym swoistym zespołem zmian, reakcjami wzmożonego napięcia nerwowego i pobudzenia emocjonalnego.

J. Reykowski zdefiniował stres jako wszelkie czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie dla jednostki.

Inne definicje stresu:
Sytuacja postrzegana jako udaremniająca realizację jakiegoś zadania, problemu (R. Lazarus, R. Baker);
Stan, który charakteryzowany jest przez silne stany emocjonalne i sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne (J. Strelau).
Stres w języku potocznym kojarzy się z nieprzyjemnym stresem emocjonalnym związanym z przykrymi przeżyciami i trudnościami życia codziennego.
Gdy serce bije szybciej, na szyi pojawiają się czerwone plamy, ręce drżą i pocą się, w gardle mamy kulę, w ustach suchość, naprężone mięśnie, boleśnie skurczony żołądek - to stres, stan przeciwny spokoju i odprężenia, stan wzmożonego napięcia, reakcji organizmu na trudy i przeciwieństwa losu, na nieoczekiwane sytuacje.

W przebiegu reakcji stresowej można wyróżnić 3 etapy (wg H. Sellyego):
mobilizacji (alarmu) - stan zakłócenia pracy organizmu przez czynnik stresowy. Uruchamia się wówczas reakcja alarmowa w przysadce mózgowej, która wydziela hormony pobudzające korę nadnerczy do wydzielania zwiększonej ilości adrenaliny.
To powoduje różne zmiany fizjologiczne w działaniu układu nerwowego: przyśpieszenie pracy serca, wzrost ciśnienia tętniczego, brak oddechu, zwiększenie napięcia mięśniowego, wzrost poziomu cukru we krwi, kurcze woreczka żółciowego, zaburzenia trawienne, pocenie się, wypieki lub bladość twarzy.
Psychika natomiast reaguje pobudzeniem emocjonalnym, uczuciem strachu, zagrożenia, rozpaczy, natrętnym uruchomieniem przykrych myśli.
adaptacji (przystosowania) – organizm próbuje przystosować się do działającego bodźca stresowego, stara się go zwalczyć.
destrukcji (wyczerpania) - etap wyniszczenia organizmu.
Dochodzi do niego wówczas, gdy chwilowy kryzys zmienia się w przewlekły. Długotrwały stres jest bardzo obciążający dla psychiki. Powoduje bezsenność, zaburzenia pamięci, koncentracji oraz depresję.
Wyczerpanie stresem prowadzi do palpitacji serca, a nawet zawału.
Słabnie też system immunologiczny, odpowiedzialny za mobilizowanie sił obronnych organizmu. W efekcie prowadzi to do wrzodów żołądka i dwunastnicy. Pojawiają się choroby skóry: egzema, łuszczyca, trądzik.
Nie można dopuścić do tego etapu. Trzeba pomóc likwidować pierwsze oznaki stresu.
Mamy teraz w szkole okres przygotowań do matury. Trzeba obserwować swoje dzieci (mimo że niektóre już są pełnoletnie), by w porę rozwiązać problemy lub rozwiązać wątpliwości, lęk przed egzaminami, wesprzeć na duchu.
Dlatego tak ważne jest, by jak najwcześniej rozpoznawać objawy nadmiernego, nie rozładowanego w porę stresu. Kłopoty zaczynają się wtedy, gdy za dużo bodźców działa równocześnie, a naturalne mechanizmy przygotowawcze zawodzą.
Najczęściej pierwszym sygnałem ostrzegawczym bywa ból głowy. Potem pojawiają się inne dolegliwości fizyczne – drżenia, biegunki, kołatanie serca, wzmożona potliwość, zimne ręce, zwłaszcza, gdy jedna jest zimniejsza od drugiej, chroniczne przemęczenie, bóle kręgosłupa. Często też dołączają się dolegliwości psychiczne – irytacja, drażliwość, tendencja do płaczu lub gniewu, zawodzi pamięć, kłopoty z koncentracją uwagi, zniechęcenie, lęk.
Te objawy nie wolno bagatelizować, nie lekceważyć i nie zwalać na przeciążenie nauką w szkole.
Przy nadmiernym stresie następuje załamanie organizmu. Jest to stan patologiczny będący wynikiem niepowodzeń w przeciwdziałaniu stresowi. Nagromadzenie wielu sytuacji stresowych, prowadzić więc może do wystąpienia tzw. chorób z przystosowania.
Do najczęściej występujących chorób związanych z długotrwałym działaniem stresu należą:
schorzenia układu krążenia
owrzodzenia układu pokarmowego
schorzenia układu oddechowego (astma, alergia)
nerwica
ogólne obniżenie odporności organizmu
zaburzenia układu ruchu (przykurcze mięśni)
schorzenia skóry (egzemy, alergie).
Główne źródła stresu
Dla ucznia przyczyną najsilniejszych stresów jest niestety szkoła. Uczeń jest tu pod silną presją ciągłej oceny – swoich osiągnięć w nauce, zachowania, cech osobowości.
Musi też zdobyć w grupie rówieśniczej satysfakcjonujące go miejsce.
Ciągłej mobilizacji wymaga również jego rozwój psychofizyczny, zdobywanie nowych doświadczeń, problemy wieku wchodzenia w próg dorosłości, zmagania z wyborem właściwej linii życia.
Możemy wyróżnić trzy źródła stresu:
Zakłócona relacja między nauczycielem a uczniem.
Zakłócona relacja między grupą rówieśników a jednostką.
Zakłócona relacja między rodzicami a dzieckiem.


Nieprawidłowe relacje między nauczycielem i uczniem zachodzą najczęściej w takich sytuacjach stresowych:
humory nauczyciela
ośmieszanie ucznia
nieposzanowanie jego godności
znieczulica
brak kultury u nauczycieli
niesprawiedliwe ocenianie
straszenie maturą lub nieukończeniem szkoły
nadmiar sprawdzianów
brak wiedzy i lęk przed jej ujawnieniem
niepowodzenia dziecka w nauce
przeładowany i trudny program nauczania
źle wybrany kierunek kształcenia.

Do tego mogą dochodzić inne stresy związane ze szkołą:
- zmiany nauczycieli i zmienne wymagania
- źle ułożony rozkład zajęć (np. lekcje popołudniowe)
- podział uczniów na lepszych i gorszych
- zmuszanie do przynależności do organizacji młodzieżowych
- hałas i zatłoczenie.
Do sytuacji stresowych zaburzających prawidłowe funkcjonowanie dziecka w określonej grupie rówieśniczej należą:
brak akceptacji w grupie,
rywalizacja o stopnie,
donosicielstwo,
strach przed ośmieszeniem się przed grupą.
To powoduje brak wiary w siebie, poczucie mniejszej wartości.

Jeżeli chodzi o rodzinę, to czynnikami stresogennymi są m. in.:
przerost ambicji rodziców
strach przed rodzicami
stosowanie kar cielesnych
brak akceptacji u rodziców
nadmiar obowiązków domowych
brak miejsca do nauki
oderwanie od rodziny, pobyt w internacie
rozwód rodziców
alkoholizm
niewłaściwa sytuacja wychowawcza (awantury, podrywanie wzajemne autorytetu, lekceważący stosunek do nauki).
Do szczególnie trudnych sytuacji stresowych dla uczniów zaliczyć można maturę. Pod wpływem stresu związanego z przygotowaniem do egzaminu maturalnego może pogarszać się zdolność szybkiego rozpoznawania zadań, zmniejszają się umiejętności różnicowania poznawczego bodźców. Jednocześnie narasta poziom lęku, który u niektórych uczniów może prowadzić do bierności, apatii.
Trzeba też pamiętać, że maturze towarzyszy silne napięcie emocjonalne, co prowadzić może do uzyskiwania ocen zniżonych w stosunku do faktycznych efektów nauki.
Największe nasilenie stresu o charakterze emocjonalnym występuje u uczniów określających swoje przygotowanie do matury jako niedostateczne lub mierne oraz u uczniów uzyskujących najniższe oceny semestralne z przedmiotu maturalnego. Uczeń osiągający przez lata szkolne dobre oceny będzie bał się ośmieszenia wobec nauczycieli, rodziców czy rówieśników, jeżeli nie uzyska wysokich not maturalnych. Dla niego to wielki problem emocjonalny, szczególnie, gdy rodzice i otoczenie są pewni, że matura dla tej grupy uczniów to tylko jeszcze jeden mały sprawdzian.
Pod płaszczykiem opinii dobrego ucznia często kryje się dziecko walczące o wysoką pozycję w klasie droga nie zawsze prostą. Często chcąc sprostać wymaganiom rodziców, presji opinii rówieśników lub szkoły, by zdobyć wysokie oceny robi to nie zawsze uczciwie. Czasem stosuje metody znane z życia szkoły, jak ściąganie, unikanie sprawdzianów, klasówek, zasłaniając się chorobą, kłopotami w szkole itp.
Niektórzy uczniowie przeżywać będą rozterki związane z małą ilością wiedzy, z którą przystępują do egzaminu. Często ten brak przygotowania nie jest związany z lenistwem, lekceważeniem nauki, lecz brakiem zdolności do opanowania treści programowych niektórych przedmiotów. Uczniowie ci przez wiele lat żyli w cieniu dobrych uczniów nie mogąc im dorównać w nauce. O takich dzieciach trzeba szczególnie pamiętać, bo przeżywany stres może wyrządzić wiele szkód w organizmie, o wiele większej niż u uczniów odpornych lub umiejących sobie radzić ze stresem.
W czasie samej matury poważnym czynnikiem stresogennym w procesie podejmowania decyzji jest presja czasowa. Konieczność szybkiego podejmowania prawidłowych decyzji jest czynnikiem budzącym obawy, czy działania te są prawidłowe i wystarczająco dobre. Pojawia się też problem nieodwracalności działań lub niemożliwości ich powtórzenia.
I tu ważną rolę odegrać musi zarówno nauczyciel, jak i rodzic.
Nauczyciel musi ograniczyć szkolne stresy, musi nauczyć uczniów radzenia sobie ze stresem, wzmocnić ich odporność psychiczną. Musi nauczyć jak bronić się przed niszczącymi skutkami stresów.
Nie uchronimy dzieci przed stresem, ale możemy im pomóc!

Jak dzieci radzą sobie ze stresem?
W opinii dzieci i młodzieży najbardziej skuteczne w zmaganiach i próbach przezwyciężania zagrożenia stresowych sytuacji i problemów są:
rozmowa z rodzicami, pomoc rodziców, rodzeństwa, czułość i zrozumienie ze strony najbliższych,
analizowanie zaistniałego problemu, planowanie działań,
dystansowanie się bądź ignorowanie kłopotów, czyli zachowanie unikowe,

Najmniej skutecznymi sposobami rozładowania stresu to według nich:
agresja - krzyk, niszczenie przedmiotów, wrogość wobec najbliższych,
granie na emocjach - płacz, grymaszenie, ataki złości i okazywanie żalu,
działania nawykowe - obgryzanie paznokci, kręcenie włosów, żucie gumy, niekontrolowane jedzenie.
Takie metody mogą pogłębiać stan napięcia stresowego. W odpowiedzi na agresywne zachowania dzieci otoczenie często odpłaca się też agresją, co może prowadzić do utraty więzi uczuciowych, zerwania kontaktów, do stworzenia muru milczenia. Rozkapryszonych, rozmazanych unikają nawet rówieśnicy. Niekontrolowane jedzenie prowadzi do otyłości, co znów może być przyczyną następnych stresów, szczególnie u dziewcząt.
Te szczególne metody rozładowania stresów są bardzo niebezpieczne, gdyż doprowadzić mogą do depresji.
Depresja u uczniów będących u progu dojrzałości życiowej jest szczególnie niebezpieczna. Oblana matura, zniweczone nadzieje rodziców, utrata autorytetu wśród rówieśników, w stanie krańcowego wyczerpania stresowego może doprowadzić do samobójstwa.

Jakie więc powinne być zasoby dziecka do walki ze stresem?
Pełni troski, zaangażowania i udzielający wsparcia rodzice.
Okazująca troskę i miłość dalsza rodzina.
Bezpieczny, szczęśliwy dom.
Wspierający i rozumiejący potrzeby uczniów nauczyciel.
Jeżeli dziecko doświadcza w szkole nadmiernego stresu, rodzice mogą zmniejszyć jego niepokój:
nie wywierać nadmiernej presji, aby miało lepsze stopnie niż pozwalają na to jego zdolności,
kontrolować ilość zajęć ponadobowiązkowych,
pozwolić mówić o swoich niepokojach, związanych z nauką, maturą, o dalszych planach; dzielenie się zmartwieniami przynosi ulgę,
zwracać baczną uwagę na sygnały świadczące o stresie: " klejące się "
zachowania, cofnięcie się na niższy poziom rozwoju, wzrost napadów gniewu i innych nietypowych zachowań,
umówić wizytę w poradni, gdy jest nadmiernie zestresowane,
zachęcać do relaksu, który pozwala zregenerować psychiczne siły.

Jak walczyć ze stresem?
Ważna jest tu nauka pozytywnego myślenia pozwalająca uruchomić ogromne rezerwy energii, drzemiące w każdym człowieku. Pomaga ona dostrzec dodatnie strony sytuacji w których się znajdujemy. Docenić to co mamy i nie bać się na zapas. Pozwala uwierzyć w siebie, własne uzdolnienia i dobre cechy charakteru.

Co ma robić uczeń?
Spojrzeć pozytywnie na przygotowania do matury.
Starać się zachować dystans wobec nerwowego oczekiwania na egzamin maturalny.
Rozmawiać z najbliższymi o swoich emocjach, nie bać się płaczu. Łzy pomagają wydalić toksyczne substancje wytwarzane przez zestresowany egzamin.
Zamienić psychiczne zmęczenie na godzinę uprawiania sportu, relaksujący spacer czy pływanie.
Odprężyć się w ciepłej, aromatycznej kąpieli.
Jeżeli nie może się wyciszyć, stosować dostępne bez recepty preparaty ziołowe i magnezowe.
Pomagając dzieciom w zrównoważeniu napięcia wewnętrznego i utrzymaniu organizmu w dobrej kondycji psychofizycznej trzeba przestrzegać tzw. trójkąta zdrowego życia - ćwiczeń relaksujących, ćwiczeń gimnastycznych, właściwego odżywiania.
Relaks jest bardzo ważny w życiu. Bezwzględnie należy znaleźć dla siebie właściwą formę wypoczynku i nie skąpić na nią czasu, np. dla jednych to będzie słuchanie muzyki poważnej, dla innych czytanie książek, a dla innych szycie, malowanie czy zdrowy sen.
W chwilach silnie dokuczliwego stresu warto stosować najprostsze ćwiczenia relaksyjne polegające na naprężaniu określonych grup mięśni (rąk czy nóg), utrzymaniu przez kilka sekund tego naprężenia i rozluźnienia. Dobre rezultaty osiąga się stosując przez kilkanaście sekund tzw. oddychania przeponowego. Godnym polecenia jest też zafundowanie sobie co jakiś czas chwil bezmyślności, tj. króciutkiej przerwy w pracy, w czasie nauki.
Ćwiczenia fizyczne należy dobierać odpowiednio do stanu swego zdrowia. Problem tkwi w tym, że będąc zmęczonym nauką unika się często wysiłku fizycznego. Warto jednak przełamać się. Dobre są spacery w plenerze, najlepiej do lasu. Bezpośredni kontakt z przyrodą, dotlenienie organizmu i ruch na świeżym powietrzu stanowią znakomity relaks.
Ponadto organizm potrzebuje odpowiedniej ilości witamin, białko, soli mineralnych, mikroelementów. Trzeba przestrzegać właściwych zasad dietetycznych. Organizm odwdzięczy się za to lepszym samopoczuciem i większą odpornością na różnego rodzaju dolegliwości, w tym także większą odpornością na stres. Unikać zdecydowanie wszelkich używek, które powodują większą pobudliwość, a przez to podatność na stres.
W łagodzeniu napięć psychicznych skuteczna jest czekolada. Zawarty w niej cukier wraz ze składnikami ziarna kakaowego, tłuszczem, kofeiną, fenylo- etyloaminą wzmaga wydzielanie w mózgu serotoniny wyzwalającej uczucie szczęścia, zadowolenia i wewnętrznego spokoju. Poprawia się samopoczucie, odpręża umysł, a chwilowe troski idą w zapomnienie.
Pod wpływem stresu zaczyna brakować w organiźmie noradrenaliny tj. hormonu wesołości, który samoistnie neutralizuje stany przygnębienia i pozwala odczuwać satysfakcję z wykonywanych działań. Można więc stosować antystresową terapię śmiechem, ponieważ śmiech bardzo dobrze rozładowuje nagromadzone emocje negatywne.

Reasumując:
Najważniejszymi metodami uodparniającymi na stres związany z przygotowaniami do egzaminów i samą maturą są:
- Systematyczna i uporządkowana nauka.
- Wystarczająca ilość snu.
- Odrzucenie wszelkich używek.
- Odpowiednie odżywianie.
- Utrzymanie dobrej kondycji fizycznej.
- Nauka sztuki relaksu.
- Wzmacnianie poczucia własnej wartości.

BIBLIOGRAFIA
D. Brylska - Stres; w "Medycyna dla ciebie" nr 11/2000
A. Hart - Twoje dziecko i stres. Wyd. Rodzinny Krąg, Warszawa 1995
H. Hrapkiewicz - Zachowanie się uczniów szkół zawodowych w sytuacjach trudnych. Uniwersytet Śląski. Katowice 1983.
M. Tyszkowa - Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych.
P W N Warszawa 1976

Opracowanie: Piotr Baraniecki

Wyświetleń: 795