Pełniąc funkcję nauczyciela z gimnastyki korekcyjnej w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. św. Franciszka z Asyżu w Nowym Mieście n/P jestem współodpowiedzialny za prawidłową postawę ciała swoich wychowanków. W związku z tym, posługując się wybranym narzędziem diagnostycznym, postanowiłem przeprowadzić analizę efektów pracy u czterech uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim oraz u dwunastu uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym. Uczniowie obejmują przedział wiekowy od 7 do 20 lat. Grupa badawcza obejmuje cztery dziewczęta oraz dwunastu chłopców.
Wszyscy uczniowie będą mieli przeprowadzone badania narzędziem diagnostycznym we wrześniu 2020 roku.
Ewaluacja wyników nastąpi pod koniec maja 2021 roku ponownie narzędziem diagnostycznym. Po przeprowadzeniu analizy wyników zostanie przedstawiona na radzie pedagogicznej w czerwcu 2021 roku.
Narzędzie diagnostyczne składa się z uproszczonych badań ortopedycznych, karty testów funkcjonalnych, karty pomiaru siły i wytrzymałości siłowej mięśni opracowanych przez dr. Mirosława Mrozkowiaka.
Cele:
 Wpływ gimnastyki korekcyjnej na wady postawy i skoliozy u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym.
 Różnice wpływu gimnastyki korekcyjnej na wady postawy i skoliozy między dziećmi niepełnosprawnymi w stopniu lekkim, a umiarkowanym.
 Różnice wpływu gimnastyki korekcyjnej na wady postawy i skoliozy między dziewczętami a chłopcami.
Praca została podzielona na trzy części. W pierwszej części pracy chcę krótko przybliżyć możliwości i ograniczenia ruchowe u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W drugiej części pracy, przedstawię podstawowe informacje o wadach postawy i skoliozach. W trzeciej części, przedstawię narzędzia diagnostyczne, dokonam analizy karty przeprowadzonych badań ortopedycznych i kart testów funkcjonalnych oraz pomiaru siły i wytrzymałości siłowej mięśni.






1. Możliwości i ograniczenia ruchowe u osób z niepełnosprawnością intelektualną.
1.1 Rozwój wyższych czynności nerwowych .
Za pierwszą oznakę wyższej czynności nerwowej uznaje się uśmiech dziecka w odpowiedzi na uśmiech lub pieszczotę /około 2 miesiąca /. Od 4-5 miesiąca dziecko swoim zachowaniem i mimiką twarzy potrafi wyrazić swoje zadowolenie lub dezaprobatę . W 7 miesiącu rozpoznaje osoby, uśmiecha się do bliskich i jest nieufne do osób obcych. Z chwilą rozpoczęcia chodzenia zwiększają się znacznie możliwości poznawania otaczającego świata.
Wzrastające czynnościowe dojrzewanie kory mózgowej pozwala na rozwój umiejętności wyższego rzędu takich jak : mowa, pamięć, zdolność kojarzenia i sprawność manipulacyjna. Od około 3 roku życia dziecko zaczyna odczuwać potrzebę przebywania z rówieśnikami, tym samym wzrastają jego potrzeby społeczne .
1.2 Zaburzenia w psychoruchowym rozwoju dziecka.
Sprawność ruchową obserwować można na długo przed urodzeniem dziecka. Już na samym początku ciąży możliwych jest mnóstwo ruchów z których dziecko korzysta dowoli. Bardzo wcześnie widać koordynację między ręką i ustami. Występują odruchy : ssania, połykania, ruchy przypominające tupanie, prostowanie i zginanie całego ciała – cały ten repertuar ruchów jest ćwiczony już w okresie prenatalnym. Ostatnia faza ciąży hamuje wiele sprawności ruchowych / dziecko się uspokaja / a w czasie porodu doświadcza niezwykłej stymulacji fizycznej. Po porodzie szybko przystosowuje się do nowego środowiska, w którym posługuje się wcześniej ukształtowanymi ruchami i reakcjami odruchowymi takimi jak :ssanie, połykanie, chwytanie itp. W trakcie prawidłowego rozwoju dziecka, wcześniej ukształtowane schematy ruchowe stopniowo zanikają i zastępują je sukcesywnie ruchy dowolne.
Natomiast uszkodzenia CUN nie pozwalają na wyeliminowanie tych wcześniej ukształtowanych schematów ruchowych. Dziecko pozostaje na pewnym poziomie aktywności motorycznej, o charakterze głównie odruchowym, co naturalnie pozwala jedynie na ograniczoną wymianę z otoczeniem. Na skutek uszkodzenia CUN przeważa najczęściej dominacja lateralna. Oznacza to, że aktywność dotyczy jednej strony ciała, druga jest mniej lub całkowicie nieaktywna. Im głębsza niepełnosprawność intelektualna tym może być większa lateralizacja w sferze rozwoju mięśni.
Z czasem uniemożliwia to symetryczne wykorzystanie rąk, nóg i proste utrzymanie głowy. Po latach może doprowadzić to do wad kręgosłupa, głównie skolioz. Porażenie mózgowe lub uszkodzenia nerwów obwodowych również ograniczają motorykę. Niektórymi częściami ciała dziecko prawie lub w ogóle nie jest w stanie poruszać. Sprawność ruchowa, którą charakteryzuje również zaburzenie koordynacji /dyskinetyka/, wpływa negatywnie na relację z własnym ciałem i z otoczeniem .
Z kolei bezwładne, zbyt obszerne ruchy, poważnie utrudniają koordynację pomiędzy dotykanym przedmiotem, wrażeniem dotykania, powstałym ewentualnie odgłosem a wrażeniem wizualnym. Zaburzenia ruchowe powodują znaczne ograniczenia u dziecka przede wszystkim rozwoju poznawczego.

1.3 Stopień niepełnosprawności intelektualnej a zaburzenia motoryki :
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim – opóźniony rozwój ruchowy, siadanie w końcu 1 r. ż. , chodzenie pod koniec 2 r. ż. , brak precyzji ruchów , ruchy słabo skoordynowane. Dziecko osiąga pełen zakres samoobsługi , może opanować czynności zawodowe.
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym – opóźniony rozwój ruchowy, siadanie w 2 r. ż. , chodzenie w 3 r. ż. . Dość dobrze radzi sobie z samoobsługą . Wyuczone w wykonywaniu prostych czynności zawodowych , pod nadzorem , obsługuje proste urządzenia i maszyny. Ruchy mało precyzyjne, niezgrabne. Wolne tempo czynności ruchowych.
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym – opóźniony rozwój ruchowy, siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym . Może przyswoić sobie proste czynności niezbędne do samoobsługi / wymaga to dłuższego ćwiczenia /. Poważnie upośledzona motoryka rąk.
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim – zdolne do opanowania chodzenia. Ruchy automatyczne, stereotypowe, które nie służą wykonywaniu czynności .
2. Podstawowe informacje o wadach postawy i skoliozach.
Postawa ciała jest to sposób utrzymywania pozycji stojącej. Wpływa ona na indywidualną cechę człowieka, jaką jest sylwetka. Ta zaś uzależniona jest od stanu zdrowia, wieku, trybu życia ale także i samopoczucia. Czynniki wrodzone, które przekazywane są przez rodziców, nie są jedynymi, które mają wpływ na postawę. Do takowych zaliczamy również budowę narządów wewnętrznych i wiele innych czynników zewnętrznych. Rozwijający się organizm przystosowuje się do środowiska, w którym przychodzi mu żyć. Dziecko po urodzeniu stopniowo nabiera umiejętności kontrolowania postawy. Znaczącą rolę odgrywają przyzwyczajenia, tzw. nawyki odruchowe. Może to być nawyk prawidłowej lub nieprawidłowej postawy. Utrzymywanie tej drugiej może przyczynić się do jej wad. Z tego względu ważne jest kształtowanie nawyku prawidłowej postawy od najmłodszych lat. Jednak co najmniej niewłaściwe byłoby zaprzestanie tego nawyku w dorosłym życiu. Aby zabezpieczyć organizm przed negatywnymi skutkami działania środowiska, należy dbać o prawidłową budowę ciała, co bezpośrednio łączy się z utrzymaniem zdrowia człowieka. Warto wspomnieć, iż utrzymanie prawidłowej postawy zapewnia odpowiednie ukształtowanie przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa oraz napięcie i pracę mięśni stabilizujących kręgosłup.
W dobie, gdy schorzenia układu ruchu stają się coraz bardziej powszechne, możemy zaobserwować rosnącą liczbę osób zgłaszających się do poradni rehabilitacyjnych. W przeważającej części są to osoby w wieku dziecięcym, u których nie trudno wykazać wady postawy, kręgosłupa oraz stóp. Istnieje uzasadniona obawa, iż w najbliższej przyszłości zasilą oni już i tak dość liczne grono dorosłych, którzy skarżą się na dolegliwości ze strony układu ruchu. Styl życia, który obecnie propagują masmedia nie skłania młodych ludzi do wysiłku, przez co ogranicza ich aktywność ruchową prowadząc tym samym do upowszechniania się błędnych wzorców dotyczących postawy.
Wyjątkowo ważny w tym destrukcyjnym procesie jest fakt, iż szkoła, w której dziecko spędza większość swego okresu dorastania, nie generuje możliwości rozwoju prawidłowej postawy. To właśnie w okresie szkolnym dochodzi do licznych zniekształceń i przyswajania nieprawidłowych nawyków. Rodzice do czasu rozpoznania wady nie przywiązują wystarczającej uwagi do niewątpliwie istotnych zmian, które zachodzą w układzie ruchu ich dzieci. Stąd rodzi się potrzeba zapobiegania i chęć podjęcia
działań. Cały obowiązek w kształtowaniu prawidłowej postawy u dzieci i młodzieży spoczywa w pierwszej kolejności na rodzicach oraz na szkole. Mówiąc o wadach postawy, mamy na myśli przede wszystkim odchylenia od fizjologicznego kształtu kręgosłupa. Najczęściej spotykane nieprawidłowości w układzie ruchu wśród dzieci i młodzieży to:

I. wady postawy:
 plecy okrągłe
 plecy wklęsłe
 plecy wklęsło – okrągłe
 plecy płaskie
 boczne skrzywienie kręgosłupa

II. wady kończyn dolnych:
 płaskostopie
 kolana szpotawe
 kolana koślawe

CHARAKTERYSTYKA WAD POSTAWY

Wadą postawy określimy pogłębienie lub zmniejszenie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Przy ocenie, czy postawa jest prawidłowa, zwraca się uwagę na pewne cechy. Najłatwiej sprawdzić postawę, oglądając człowieka z profilu w swobodnej pozycji stojącej. Prawidłowa postawa charakteryzuje się ułożeniem głowy ponad kręgosłupem, a nie jej wysunięciem do przodu. Barki również nie mogą być wysunięte do przodu, łopatki przylegają do klatki piersiowej. Uwypuklenie brzucha nie powinno być zbyt duże, jednak zależy od typu somatycznego człowieka. Prawidłowa postawa to taka, która nie daje istotnych objawów bólowych ze strony układu ruchu w chwili obecnej i przyszłości bez znacznych zmian patologicznych.

Plecy okrągłe
Plecy okrągłe to wynik pogłębienia krzywizny piersiowej kręgosłupa (hiperkifoza). Wada ta charakteryzuje się osłabieniem mięśni grzbietowych oraz przykurczem mięśni klatki piersiowej. Możemy wyróżnić postać pleców okrągłych: kifotyczną – jeśli wygięciu uległ górny odcinek piersiowy
oraz kifozę totalną – gdy cały kręgosłup wygięty jest ku tyłowi. Sylwetka taka wyróżnia się wyraźnym pochyleniem ciała ku przodowi – szczególnie głowa i barki. Potocznie powiedziano by o takim dziecku, że się ,,garbi”. Ważnym elementem składowym kifozy piersiowej są odstające łopatki i zapadnięta klatka piersiowa, co wpływa na pojawienie się trudności z wentylacją płuc. Samo pochylenie głowy do przodu prawdopodobnie ma wpływ na naczynia krwionośne, które przebiegają w okolicach szyi, a których funkcją jest doprowadzenie krwi do mózgu.
Skupiając się na etiologii można wyróżnić plecy okrągłe wrodzone lub nabyte. Najczęściej jednak mamy do czynienia z plecami okrągłymi nabytymi. Wada ta jest powodowana przez:
 dystonię mięśniową,
 nieskorygowane wady wzroku,
 czynniki psychiczne – „kifoza wstydliwych”,
 choroby pogłębiające kifozę piersiową: gruźlica kręgosłupa, krzywica, zapalenie stawów kręgosłupa oraz choroba Scheuermanna.

Zdecydowanie najczęstszą przyczyną powstawania pleców okrągłych jest dystonia mięśniowa. Mają na to wpływ nieprawidłowe przyzwyczajenia młodzieży i dzieci, np. nieprawidłowe pozycje przyjmowane w szkole (siedząc w ławce, spędzając przerwę) i w domu (niedbała pozycja przy odrabianiu zadań domowych, oglądanie telewizji na miękkiej kanapie, spędzanie czasu godzinami przed komputerem). Wszystko to łączy się z brakiem ruchu. Zachowania te powodują, że antagonistycznie działające grupy mięśni nie pracują jednakowo. Jedna grupa mięśni ulega znacznemu osłabieniu i rozciągnięciu, co powoduje położenie przyczepów w znacznym oddaleniu. Z kolei antagonistyczna w stosunku do niej grupa mięśni ulega przykurczeniu, a ich przyczepy znajdują dużo bliżej. Mówiąc o plecach okrągłych, osłabieniu ulega przede wszystkim prostownik grzbietu odcinka piersiowego oraz mięśnie, które ściągają łopatki. Jeśli przyjrzeć się bliżej, ta mała aktywność mięśni sprawia, iż tułów dziecka jest pochylony w przód, co zwiększa kifozę piersiową. Z kolei mięśniami przykurczonymi są: mięśnie piersiowe, mięśnie zębate przednie. Nadmierne napięcie tych mięśni sprawia, iż niemożliwe jest cofnięcie barków i zbliżenie łopatek do kręgosłupa. W ten sposób osobie z wadą ciężko jest przyjmować postawę skorygowaną.

Plecy wklęsłe

Plecy wklęsłe są spowodowane zwiększeniem wygięcia lędźwiowego odcinka kręgosłupa, czyli lordozy lędźwiowej. Istnieje wiele czynników mających wpływ na wielkość i ukształtowanie tej wady, są to: wiek, typ somatyczny, ustawienie miednicy, napięcie i długość mięśni stabilizujących stawy biodrowe. Podobnie jak w przypadku pleców okrągłych, wada ta może być wrodzona, ale najczęściej jest nabyta.
Wielkość lordozy lędźwiowej jest ściśle związana z ułożeniem miednicy. W sytuacji prawidłowej, miednica znajduje się w przodopochyleniu, które u osób dorosłych wynosi około 60 stopni. Idąc tym tokiem rozumowania, zwiększenie przodopochylenia miednicy sprawia, że zwiększa się również prawdopodobieństwo pleców wklęsłych, zaś zmniejszenie przodopochylenia zmniejsza lordozę lędźwiową. Dziecko charakteryzuje się wypiętym brzuchem. Powoduje to przesunięcie trzewi do przodu, co z kolei pociąga za sobą pogłębienie wygięcia kręgosłupa w odcinku lędźwiowym do przodu. Takie ułożenie brzucha może w znacznym stopniu wpływać na zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych jamy brzusznej i przepony. Giętki brzuch zaburza funkcje trawienne i krążenie krwi w jamie brzusznej. Przy plecach wklęsłych często występują bóle krzyża. A powyżej wymienione
przyczyny mogą wpływać na bolesne miesiączkowanie u dziewczynek. Następną charakterystyczną cechą dziecka z plecami wklęsłymi są nadmiernie ,,uwypuklone” pośladki, które sprawiają wrażenie wypiętych.
Podobnie jak w przypadku pleców okrągłych, wada ta może być wrodzona, ale najczęściej jest nabyta na tle dystonii mięśniowej. Mówiąc o plecach wklęsłych można wymienić dwie grupy mięśni, które charakteryzują się nadmiernym napięciem, jak i przykurczem. Mięśnie bezpośrednio wpływające na zwiększenie lordozy to: prostownik grzbietu odcinka lędźwiowego kręgosłupa i część lędźwiowa mięśnia biodrowo-lędźwiowego. Następna grupa mięśni powoduje również zwiększenie lordozy lędźwiowej, jednak pośrednio poprzez zwiększenie przodopochylenia miednicy. Do tej grupy zaliczane są: część biodrowa mięśnia biodrowo-lędźwiowego, mięsień czworoboczny lędźwi oraz mięsień prosty uda. Z drugiej jednak strony, wada ta powoduje osłabienie i rozciągnięcie mięśni takich jak: mięśnie brzucha (zwłaszcza prosty), mięśnie kulszowo-goleniowe, mięśnie pośladkowe wielkie.





Plecy wklęsło-okrągłe

Wada ta łączy w sobie obie uprzednio opisane. Jest to zwiększone uwypuklenie zarówno kifozy piersiowej, jak i lordozy lędźwiowej. Sylwetkę takiego dziecka charakteryzuje najczęściej głowa pochylona ku przodowi oraz klatka piersiowa sprawiająca wrażenie spłaszczonej.

Zazwyczaj pierwotną przyczyną wady jest przodopochylenie miednicy, której kąt został znacznie powiększony, co analogicznie zwiększyło lordozę lędźwiową. I na podobnej zasadzie zostaje także pogłębiona kifoza piersiowa. Wady postawy zmieniając ukształtowanie kręgosłupa wpływają na stan mięśni i więzadeł. Szczególnie mięśnie prostownika grzbietu w odcinku lędźwiowym są poddane skróceniu, natomiast w odcinku piersiowym rozciągnięciu. Przykurczowi ulegają także mięśnie klatki piersiowej i obręczy barkowej. Zwiększenie lordozy lędźwiowej inicjuje przesunięcie narządów jamy
brzusznej bardziej do przodu, co z kolei pociąga za sobą rozciągnięcie mięśni brzucha, w wyniku czego staje się on wiotki. Osłabieniu ulegają także mięśnie pośladkowe.

Plecy płaskie

Wada ta charakteryzuje się spłaszczeniem lub brakiem fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Zatem kifoza i lordoza są spłaszczone. Sylwetka dziecka z plecami prostymi odznacza się lekko wysuniętą do przodu głową, silnie wciągniętymi barkami do tyłu oraz wyraźnie uwypukloną klatką piersiową.

Występuje ona głównie u dzieci słabych, których umięśnienie nie jest dostatecznie silne. Krzywizny fizjologiczne, które uległy zmniejszeniu obniżają znacznie wytrzymałość kręgosłupa oraz zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia bocznego skrzywienia kręgosłupa. W związku ze zmniejszoną wytrzymałością kręgosłupa, nie spełnia on funkcji amortyzującej, a jego poszczególne elementy mogą ulegać przeciążeniom, które jednoznacznie powodują zmiany zwyrodnieniowe. Ponadto również klatka piersiowa nie może prawidłowo spełniać swojej funkcji, bowiem zostaje ograniczona jej pojemność i ruchomość. Kręgosłup jest zbyt płaski. Nie może on chronić ośrodkowego układu nerwowego przed wstrząsami. Nie może także zapewniać niczym nie zakłócanej pracy narządów wewnętrznych. Pojawia się coraz więcej przypadków dzieci i młodzieży z plecami płaskimi. Głównej przyczyny lekarze dopatrują się w trybie życia dzisiejszych młodych ludzi, który obejmuje nie tylko czas pracy, ale również czas odpoczynku. Warto zaznaczyć, że brak aktywności ruchowej wpływa przede wszystkim na osłabienie mięśni, co może prowadzić do upośledzenia ich funkcji.

Skolioza – boczne skrzywienie kręgosłupa

Wada ta, to wielopłaszczyznowe odchylenia osi kręgosłupa od linii jej prawidłowego przebiegu. Zniekształcenia te mogą wraz z rozwojem obejmować inne części kostne powiązane z kręgosłupem, m.in. klatkę piersiową, miednicę, kończyny, a także narządy wewnętrzne. Odchylenie osi kręgosłupa
może następować w płaszczyznach:
 czołowej – wygięcie kręgosłupa w bok,
 strzałkowej – pogłębienie wygięcia kifotycznego lub lordotycznego,
 poprzecznej – wystąpienie rotacji kręgów, w wyniku czego powstaje garb.
Skolioza jest uważana za schorzenie ogólnoustrojowe, bowiem oddziałuje niekorzystnie na układ ruchu, układ oddechowo-krążeniowy, narządy wewnętrzne. Wpływa także znacznie na pogorszenie sprawności i wydolności fizycznej. Do utrzymania prawidłowego ustawienia kręgosłupa oraz jego ruchomości niezbędne są odpowiednie napięcie i siła mięśni. Przy bocznych skrzywieniach kręgosłupa istnieją zbyt duże różnice w obu przypadkach niepozwalające na spełnianie swoich funkcji. Osłabienie mięśni przy kręgosłupie po jednej stronie powoduje zwiększenie napięcia po stronie przeciwnej. W ten sposób powstaje asymetria. W odcinku, w którym napięcie jest obniżone, powstaje wygięcie
skierowane wypukłością w tę stronę. Po przeciwnej stronie tworzy się wypukłość. Boczne skrzywienia kręgosłupa zauważa się najczęściej w okresie wzrostu. Potwierdza się reguła, iż skrzywienie tym szybciej się powiększa, im szybciej dziecko rośnie. Na początku łukowate wygięcie kręgosłupa w jednym z jego odcinków nazywa się skrzywieniem pierwotnym. Jest ono przyczyną przesunięcia środka ciężkości ciała, co za tym idzie zaburzeniem równowagi tułowia. Poniżej i powyżej wygięcia pierwotnego powstają skrzywienia wtórne, czyli wyrównawcze. Równocześnie z rozwojem bocznego skrzywienia kręgosłupa, następuje rotacja kręgów, która pociąga za sobą przemieszczenie się żeber po wypukłej stronie skrzywienia ku tyłowi, a po wklęsłej ku przodowi. Wszystko to wpływa na powstanie garbu żebrowego.
Skoliozę ze względu na wartości kątowe dzieli się na:
 skrzywienie I stopnia – wartość kątowa skrzywień nie przekracza 30 stopni; brak zniekształceń kostnych,
 skrzywienie II stopnia – wartość kątowa waha się od 30 do 60 stopni; zmiany w kręgach i krążkach międzykręgowych i garb żebrowy,
 skrzywienie III stopnia – kąt krzywienia powyżej 60 stopni; zmiany strukturalne.

Przykładowo w postawie dziecka ze skoliozą I stopnia zauważa się: asymetrię ustawienia barków, łopatek, trójkątów talii. Ponadto istnieje inny podział skrzywień ze względu na przyczyny ich powstawania:
 skrzywienia czynnościowe – powstają w przypadku skrócenia kończyny.
W tym przypadku nie występują zmiany w budowie kręgosłupa, a sama wada ustępuje po wyrównaniu długości kończyn;
 skrzywienie strukturalne – inicjowane najczęściej wadami wrodzonymi, zauważa się zmiany w budowie kręgów i kostnych części klatki piersiowej;
 skrzywienia idiopatyczne – w stosunku do innych skolioz, są to najczęściej spotykane skrzywienia u dzieci. Rozwijają się, jak każde skrzywienia, w okresie przyspieszonego wzrostu dziecka i są przeważnie zauważane przez rodziców w okresie pierwszego i drugiego przyspieszenia wzrostu.
Skoliozy te charakteryzuje nie tylko boczne skrzywienie, ale także deformacja rotacyjna. W trakcie ich przebiegu mogą nastąpić zmiany strukturalne w kręgosłupie, pomimo to, ich przyczyny nie są dokładnie znane. Istnieją przypuszczenia, iż są one powodowane zaburzeniem metabolizmu w chrząstkach i więzadłach kręgosłupa oraz zaburzeniami w napięciu mięśni grzbietu. Mimo, iż w bocznych skrzywieniach kręgosłupa pierwotne zmiany występują w mięśniach, należy pamiętać, że w dalszym ciągu pojawiają się zmiany strukturalne w trzonach kręgów i krążkach międzykręgowych, później w żebrach, co pociąga za sobą choćby zniekształcenie klatki piersiowej. Po wklęsłej stronie skrzywienia następuje ucisk na korzenie nerwowe, co stwarza dotkliwe bóle. Dlatego istotna jest wiedza, że skolioza obok aspektów estetycznych – budowa ciała i wygląd, zaburza także prawidłowe czynności
układów organizmu.
Kolana koślawe
W wadzie tej występuje odchylenie osi kończyny dolnej na zewnątrz od osi symetrii ciała. Koślawość mierzy się w stopniach lub ocenia się odstępem między kostkami przyśrodkowymi. Odstęp ten mierzy się taśmą centymetrową przy zwartych i wyprostowanych kolanach. Za koślawość fizjologiczną uważa się odchylenie od osi ciała nie większe niż 10 do 15 stopni lub odstęp 4 – 5 cm.
Wyróżniamy następujące rodzaje koślawości:
 wrodzoną,
 nabytą (pokrzywiczną, pourazową, porażenną, statyczną – powstałą w wyniku przeciążenia kończyn dolnych).
Przy koślawości kolan mają miejsce zmiany kostne oraz zmiany mięśniowo-więzadłowe.
W wyniku tych zmian staw kolanowy traci swą zwartość, istnieje predyspozycja do zwichnięcia rzepki. W bardziej zaawansowanych przypadkach chód jest niepewny, kołyszący, dziecko ma skłonność do krzyżowania kolan. Jeżeli wada jest jednostronna lub silniej wyrażona po jednej stronie, może wytworzyć się – w wyniku czynnościowego skrócenia jednej kończyny – skolioza odcinka lędźwiowego.
Kolana szpotawe:
W wadzie tej oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz, tzn. podudzie zbliżone jest do linii środkowej ciała, a staw kolanowy odchylony na zewnątrz. Wielkość odchylenia mierzy się w stopniach lub centymetrach – odstępem między kłykciami przyśrodkowymi przy stopach zwartych..
Najczęstsze przyczyny szpotawości:
 krzywica,
 nadwaga,
 słaby układ więzadłowy, mięśniowy i kostny.
Płaskostopie i stopa płasko-koślawa:
Postępowanie profilaktyczne i korekcyjne obejmuje :
 zaznajomienie rodziców dziecka z zasadami profilaktyki oraz przeciwdziałania płaskostopiu.
 wyrobienie u dziecka prawidłowego ustawiania stopy i obciążania stopy w warunkach obciążenia i odciążenia, staniu, chodzeniu oraz różnych sytuacjach życiowych wymagających szczególnie pracy nóg.
 wzmocnienie układu mięśniowego stopy dziecka za pomocą ćwiczeń.







3. Narzędzia diagnostyczne.
Uproszczone badanie ortopedyczne, dające wiele cennych informacji o postawie badanego dziecka, dotyczą oględzin z przodu, z boku i z tyłu.
1. Oględziny z przodu- wyznaczamy linie poziome, poprzez połączenie punktów położonych symetrycznie względem siebie, po obu stronach ciała. W warunkach prawidłowych linie te są równoległe względem siebie i do podłoża:
 linia barkowa łącząca oba wyrostki barkowe,
 linia sutkowa,
 trójkąt: linia sutkowa- pępek,
 trójkąty talii, winny być symetryczne,
 trójkąt: pępek- linia międzykolcowa,
 linia międzykrętarzowa,
 linia rzepkowa, umownie górny lub dolny obrys rzepki,
 ustawienie stóp, odległość między kostkami wewnętrznymi ponad 5 cm świadczy o koślawości kolan,
 ustawienie kolan, odległość między szparami stawowymi stawów kolanowych ponad 5 cm świadczy o szpotawości kolan.
Wyznacza się również linię pionową, biegnącą przez środek brody, wcięcie jarzmowe mostka, wyrostek mieczykowaty, pępek, linię białą, spojenie łonowe i środek odległości między kłykciami przyśrodkowymi kości udowych oraz kostkami przyśrodkowymi kości piszczelowych. Linia ta powinna padać na środek płaszczyzny podparcia stóp.
Oględziny z boku- linia pionowa biegnie przez wyrostek sutkowaty, barkowy łopatki, krętarz wielki kości udowej, głowę strzałki i nieco w przód od kostki bocznej:
 ustawienie głowy i szyi- wysunięta lub cofnięta;
 zarys klatki piersiowej- wysklepiona lub płaska;
 zarys pleców- kifoza powiększona lub pomniejszona;
 kształt lordozy lędźwiowej- powiększony lub pomniejszony;
 zarys powłok brzusznych- płaski lub wypukły;
 ustawienie miednicy- w przodopochyleniu lub tyłopochyleniu;
 przeprost lub przykurcz w stawach kolanowych, kształt stóp;
 ustawienie barków i łopatek.
Oględziny z tyłu- linia pionowa przebiega przez guzowatość potyliczną zewnętrzną, wyrostki kolczyste wszystkich kręgów, szparę pośladkową, środek odległości między kłykciami przyśrodkowymi kolan i kostek wewnętrznych stóp i pada na środek płaszczyzny podparcia stóp.
 linia barkowa;
 linia dolnych kątów łopatek, a także odległość łopatek od wyrostków kolczystych kręgów i odstawanie dolnych kątów od klatki piersiowej;
 linia łącząca najwyższe punkty talerza biodrowego;
 linia międzykrętarzowa;
 linia fałdów pośladkowych i napięcie mięśni pośladkowych:
 linia łącząca fałdy zgięcia w dołkach podkolanowych;
 ustawienie głowy i szyi;
 ustawienie pięt- odchylenie kości piętowej od osi długiej na zewnątrz świadczy o koślawości stóp, natomiast odchylenie kości piętowej do wewnątrz świadczy o szpotawości stóp.
Testy funkcjonalne w badaniu wad postawy określają stopnie przykurczy w stawach kręgosłupa, biodrowych i ramiennych, niewydolność badanych grup mięśniowych, zakres ruchów w stawach, chwiejność tułowia oraz inne niezbędne informacje, będące wskazówkami postępowania korekcyjnego z danym dzieckiem.
1.Test Degi- określa deficyt zgięcia i wznosu kończyn górnych.
Badany w siadzie ugiętym, przy ścianie w celu stabilizacji odcinka lędźwiowego kręgosłupa, unosi ramiona przodem w górę. Jeśli nie dotknie płaszczyzny ściany, wówczas kąt zawarty między ramionami a ścianą określa stopień przykurczy w stawach ramiennych.
2.Test Thomasa- stwierdza przykurcz w stawie biodrowym i skrócenie więzadła biodrowo-udowego.
Badany w leżeniu tyłem, NN proste i przywiedzione, zgina maksymalnie PN w stawie kolanowym i biodrowym. Badający wspomaga ruch zgięcia. Jeśli istnieje przykurcz, to udo LN unosi się ku górze.
3.Test Apleya- określa deficyt odwodzenia i rotacji kończyny górnej.
Badany w postawie zasadniczej odwodzi ramię i wykonuje rotację zewnętrzną, następnie przenosi rękę do tyłu i próbuje dotknąć górnej krawędzi kąta przyśrodkowego łopatki po stronie przeciwnej. Badanie to określa zakres ruchu rotacji zewnętrznej i odwodzenia.
Następnie badany zakres ruchu rotacji wewnętrznej i przywiedzenia. Zadaniem badanego jest dotknięcie ręką kąta dolnego łopatki, później wyrostka barkowego łopatki przeciwnej. W trakcie testu należy obserwować badanego we wszystkich fazach ruchu, notując ograniczenia zakresu ruchu, koordynacji i asymetrii ruchu.
4. Test Langego- określa przykurcz zginaczy kończyny dolnej i niewydolność mięśni prostowników w następstwie lordozy lędźwiowej.
Badany w pozycji zasadniczej zgina wyprostowaną kończynę w stawie kolanowym do kąta 30 stopni. W trakcie zginania mięśnie przykurczone pociągają za sobą guz kulszowy, powodując przemieszczenie się kolca biodrowego przedniego górnego ku górze. Zmniejsza się lordoza lędźwiowa. Jeżeli położenie kolca biodrowego przedniego górnego nie zmieni się albo ma tendencję do dalszego pochylania się, to występuje przykurcz zginaczy stawu biodrowego i niewydolność prostowników, spowodowana hiperlordozą lędźwiową.
5.Test P-P- określa przykurcz mięśni kulszowo-goleniowych.
Badany wykonuje skłon w przód z postawy zasadniczej, zachowując wyprost w stawach kolanowych. Próbuje palcami rąk dotknąć podłogi. Przykurcz mięśni kulszowo-goleniowych uniemożliwia wykonanie tego zadania.
6.Test Obera- określa przykurcz powięzi szerokiej uda.
Badany w leżeniu na prawym boku, prawa kończyna dolna prosta. Badający zgina lewą kończynę do kąta 90 stopni i trzymając udo, zachowuje jej neutralne ułożenie. Badany stara się kończynę lewą przywieść do prawej. Przykurcz powięzi szerokiej uniemożliwia przywiedzenie uda w lewym stawie biodrowym.
7.Test Mattiassa- pozwala stwierdzić chwiejność tułowia, trudność utrzymania w pionie nad miednicą, niewydolność mięśni długich kręgosłupa.
Polega na wyciąganiu kończyn górnych do przodu i utrzymaniu ich nieruchomo w tej pozycji. Obserwuje się , czy początkowo prawidłowo trzymany tułów w płaszczyźnie strzałkowej nie odchyli się ku tyłowi. Stopień nasilania się tej utajonej chwiejności mierzy się w jednostce czasu. Chwiejność badamy w postawie zasadniczej, siadzie, przysiadzie, klęku, chodzie i biegu. Dziecko siedząc pochyla się ku bokowi, podpiera rękoma, a niekiedy przekrzywia głowę. W chwiejności kątowej istotna jest obserwacja tułowia podczas chodu po nierównym podłożu. Drugim istotnym elementem tego testu jest obserwacja badanego chodzącego po wąskiej równoważni do przodu i do tyłu, a następnie raz jednym a raz drugim bokiem. W chwiejności kręgosłupa badany zbacza w stronę przewagi silniejszych mięśni lub w kierunku przemieszczonego środka ciężkości ciała.
8. Test Bertranda- Adamsa- pozwala ujawnić asymetrię pleców nawet wtedy, gdy nie występuje jeszcze wyraźny garb żebrowy.
Badany wykonuje stopniowo skłon w przód (dokładnie w płaszczyźnie strzałkowej). Badany stoi około 1-2m od badanego i przyjmuje pozycję taką, aby wzrok jego był na wysokości pleców badanego. Obserwuje pojawienie się garbu żebrowego lub wału lędźwiowego. Oględziny wykonuje się z przodu i tyłu.
9. Test Seyfrieda- pozwala stwierdzić niewydolność mięśniową w stopie płaskiej.
Badany staje w postawie zasadniczej, z lewą kończyną dolną zgiętą w stawie kolanowym. Ręce trzyma na biodrach lub w bok i wykonuje skręt miednicą w lewo. Stopa miękka ulega odkształceniu. Druga stopa podobnie.
10. Test lateralizacji tułowia- określa skoliozę zrównoważoną (wyrównaną przez kompensację liniową) lub skoliozę niezrównoważoną.
Badający opuszcza pion z guzowatości potylicznej zewnętrznej swobodnie stojącego badanego. Nić pionu powinna pokrywać się ze środkiem C7 i szparą pośladkową. Badanie należy powtórzyć z wyrostka kolczystego C7. Jeśli pion pokrywa się ze szparą pośladkową i pada na środek podstawy utworzonej przez stopy badanego, to stwierdzona uprzednio skolioza jest wyrównana przez kompensację liniową i jest zrównoważona. Skolioza niezrównoważona występuje wtedy, gdy tępo narastania jest szybsze od zmian adaptacyjnych, które zawsze dążą do zrównoważenia ciała. Określa się to odległością pionu od szpary pośladkowej.
11. Test ABD- określa przykurcz abdukcyjny.
Dziecko leży na lewym boku, lewa ręka pod głową, prawa przed brzuchem stabilizuje ułożenie. Lewa kończyna dolna zgięta w stawie biodrowym i kolanowym, w lekkim przeproście w stawie biodrowym i rotacji 0 stopni. Badający obejmuje prawą ręką staw kolanowy kończyny dolnej prawej, lewą ręką powierzchnię boczną i przednią obszaru przyczepu mięśnia prostego uda, lekko poniżej kolca biodrowego przedniego górnego, dla stabilizacji miednicy i kontroli napięcia mięśnia. Jeśli po odwiedzeniu i próbie przywiedzenia występuje bolesność przykurczonych tkanek okolicy kolca biodrowego górnego, to występuje przykurcz odwodzicieli badanego stawu. Test ten należy przeprowadzić w jednakowym ustawieniu po stronie prawej i lewej.
12.Test Schobera- określa sztywność kręgosłupa w odcinku lędźwiowym.
Polega na obserwacji oddalania się wyrostków kolczystych w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. W tym celu oznacza się L1 i L5 w pozycji stojącej badanego i dokonuje pomiaru odległości tych punktów. Badany wykonuje zgięcie (skłon w przód o nogach prostych). W skłonie, fizjologicznie, odstęp ten zwiększa się ( u dorosłych o 4-6cm). W sztywności odcinka lędźwiowego odległość ta zmienia się w niewielkim stopniu.
13. Test Otta- określa sztywność w odcinku piersiowym kręgosłupa.
Polega na obserwacji oddalania się wyrostków kolczystych w odcinku piersiowym kręgosłupa. W tym celu oznacza się Th1 i Th12 w pozycji stojącej i dokonuje pomiaru odległości obu punktów. Badany wykonuje zgięcie, podobnie jak w teście wyżej. W skłonie, fizjologicznie, odstęp zwiększa się (u dzieci ok. 2-3cm). W sztywności odcinka piersiowego odległość ta zmienia się w niewielkim stopniu. W sytuacji zagrożenia skoliozą pojawia się usztywnienie odcinka Th7-Th12, czasami zanik fizjologicznej kifozy na rzecz kilkustopniowej lordozy oraz zanik wyrostków kolczystych.
14.Test Trendelenburga- wskazuje niedomogę czynnościową mięśnia pośladkowego średniego.
W warunkach prawidłowych, kiedy badany stoi na jednej kończynie, a drugą unosi przy zgięciu w stawie biodrowym i kolanowym, miednica zachowuje swoje symetryczne i poziome ułożenie, bo opadaniu jej zapobiega mięsień pośladkowy średni. W przypadku zwichnięcia stawu biodrowego krętarz większy kości udowej, do którego przyczepia się mięsień pośladkowy średni, przesuwa się ku górze, a miednica po stronie przeciwnej opada. Obniża się bark po stronie przeciwnej z konieczności odciążenia chorego stawu biodrowego.
Decydujący wpływ na postawę ciała mają grupy mięśniowe:
 grzbietu, pośladków, prostowników i zginaczy stawu biodrowego, mięśni brzucha i klatki piersiowej, zginaczy i prostowników stopy.
Oto wybrane metody pomiaru siły i wytrzymałości mięśni tułowia, obszaru miednicy i stopy.
1.Ocena mięśni grzbietu.
Pozycja wyjściowa- leżenie przodem na kozetce po kolce biodrowe przednie górne, tułów w zgięciu poza krawędzią kozetki, kończyny dolne proste i ustabilizowane, ręce na karku. Ruch- prostowanie tułowia do poziomu. Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość wyprostów w czasie jednej minuty.
2. Ocena mięśni brzucha- części górnej.
Pozycja wyjściowa- leżenie tyłem, ręce z chwytem za łokcie na brzuchu, kończyny dolne zgięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy ustabilizowane. Ruch- przejście do siadu. Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość siadów w czasie jednej minuty.
3. Ocena mięśni brzucha- części dolnej.
Pozycja wyjściowa- leżenie tyłem, ręce na karku, kończyny dolne proste, piętami oparte o drabinki na wysokości 3-4 szczebelka. Ruch- zginanie prostych kończyn dolnych do pionu. Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość zgięć kończyn dolnych w czasie jednej minuty.

4. Ocena mięśni pośladkowych.
Pozycja wyjściowa- leżenie przodem, kończyny dolne zgięte w stawach kolanowych i skrzyżowane podudziami, uda odwiedzione, głowa brodą oparta o podłoże, ręce wyciągnięte w przód oparte o podłoże. Ruch- prostowanie kończyn dolnych w stawach biodrowych do kąta 10-15 stopni. Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość wyprostów kończyn dolnych w czasie jednej minuty.
5. Ocena mięśni prostowników stawu biodrowego.
Pozycja wyjściowa- leżenie przodem na kozetce, miednica na jej krawędzi, chwyt rękoma za krawędzie boczne, nogi zgięte w stawach biodrowych i kolanowych, skrzyżowane podudziami, uda w odwiedzeniu. Ruch- prostowanie uda nie dalej niż 15-20 stopni. Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość wyprostów w czasie jednej minuty.
6. Ocena mięśni zginaczy stawu biodrowego- prostego uda.
Pozycja wyjściowa- leżenie tyłem na kozetce, nogi zgięte w stawach kolanowych, krawędź kozetki w dołach podkolanowych, na wysokości kostek obciążenie (np. 1kg) ręce wolne. Ruch- prostowanie w stawach kolanowych Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość wyprostów w czasie jednej minuty.
7.Ocena mięśni klatki piersiowej.
Pozycja wyjściowa- podpór przodem, tułów w przedłużeniu kończyn dolnych. Ruch-uginanie ramion z dotknięciem podłożą. Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość ugięć ramion w czasie jednej minuty.
8.Ocena mięśni zginaczy stopy.
Pozycja wyjściowa- postawa stojąc. Ruch- zginanie w stawie skokowym stopy (stanie na palcach) Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość zgięć i wyprostów w czasie jednej minuty.
9.Ocena mięśni prostowników stopy.
Pozycja wyjściowa- postawa stojąc. Ruch- prostowanie w stawie skokowym stopy (stanie na piętach)
Miarą wytrzymałości i siły tej grupy mięśniowej jest ilość wyprostów i zgięć w czasie jednej minuty.
Wyniki przeprowadzonych prób należy zapisać w karcie pomiaru siły i wytrzymałości siłowej mięśni.








Ewaluacja wyników.
Badania narzędziem diagnostycznym uczniów uczęszczających na zajęcia z gimnastyki korekcyjnej w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Nowym Mieście nad Pilicą były przeprowadzone przez dwóch nauczycieli we wrześniu 2020 roku i powtórnie retest w maju 2021 roku.
Uczniowie mieli prowadzone zajęcia z gimnastyki korekcyjnej raz w tygodniu w formie zajęć grupowych lub indywidualnych w zależności od indywidualnych predyspozycji i zaleceń lekarskich.
Na wyniki poszczególnych osiągnięć uczniów miały wpływ prowadzone zajęcia na odległość w domu w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19.
Liczba testów w karcie uproszczonych badań ortopedycznych wynosi 25 punktów, w karcie przeprowadzonych testów funkcjonalnych 21 punktów, a w karcie pomiarów siły i wytrzymałości siłowej mięśni 9 punktów.
Wyniki zostały przedstawione za pomocą punktów liczonych następująco:

suma punktów z maja – suma punktów z września = wynik

Efekty ćwiczeń korekcyjnych w grupie 16 osobowej
Największa poprawa jest widoczna u uczniów w karcie pomiaru siły i wytrzymałości siłowej mięśni. U wszystkich uczestników zajęć jest widoczna poprawa od 2 do 9 testów.
W karcie uproszczonych badań ortopedycznych dwie osoby poprawiły postawę o 1 punkt, jedna osoba o 2 punkty i jedna osoba o 5 punktów.
W karcie przeprowadzonych testów funkcjonalnych trzy osoby uzyskały po 1 punkcie.

Efekty ćwiczeń korekcyjnych ze względu na niepełnosprawność intelektualną.
W karcie pomiaru siły i wytrzymałości siłowej mięśni największa poprawa jest u uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim 9 punktów, a najmniejsza ze stopniem umiarkowanym 2 punkty.
W karcie przeprowadzonych testów funkcjonalnych dwóch uczniów z niepełnosprawnością w stopniu umiarkowanym zdobyło 2 punkty i jeden uczeń z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim 2 punkty.
W karcie uproszczonych badań ortopedycznych jedna osoba ze stopniem niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim uzyskała 5 punktów, jedna ze stopniem niepełnosprawności umiarkowanej 2 punkty i dwie osoby po 1 punkcie.



Efekty ćwiczeń korekcyjnych ze względu na płeć.
Największą poprawę widzimy u uczennic. W karcie pomiaru siły i wytrzymałości siły mięśniowej uzyskały od 5 do 9 punktów. W uproszczonym badaniu ortopedycznym jedna dziewczynka uzyskała 5 punktów. W karcie pomiaru przeprowadzonych testów funkcjonalnych jedna uczennica uzyskała 1 punkt.
Uczniowie natomiast w karcie pomiaru siły i wytrzymałości siły mięśniowej uzyskali od 2 do 7 punktów, w uproszczonym badaniu ortopedycznym od 1 do 2, a w karcie pomiaru przeprowadzonych testów funkcjonalnych dwie osoby uzyskały po 1 punkcie.

Efekty ćwiczeń korekcyjnych ze względu na wiek.
Grupa została podzielona na 3 podgrupy wiekowe:
- 7-13 lat (5 osób)
- 14-15 lat (6 osób)
- 17-20 lat (5 osób)
W karcie uproszczonych badań ortopedycznych najwięcej 5 punktów zdobyła jedna osoba z grupy 7-13 lat, drugie miejsce zajęła grupa 14-15 lat – dwie osoby 2 i 1 punkt, trzecie miejsce grupa 17-20 lat jedna osoba 1 punkt.
W karcie przeprowadzonych testów funkcjonalnych dwie osoby z grupy 14-15lat zdobyły po 1 punkcie oraz jedna osoba z grupy 7-13 lat zdobyła jeden punkt.
W karcie pomiaru siły i wytrzymałości siłowej mięśni najwięcej punktów zdobyła grupa 7-13lat z wynikiem od 3-9 punktów, na drugim miejscu jest grupa 14-15 lat od 3-8 punktów oraz na trzecim miejscu grupa najstarszych 17-20 lat z wynikiem od 2-7 punktów.



Wnioski
- Uczniowie młodsi grupa 7-12 lat otrzymali więcej punktów co świadczy o większej plastyczności i elastyczności kręgosłupa oraz możliwości korygowania wad postaw w młodym wieku.
- Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim uzyskały więcej punktów co świadczy o większej dokładności wykonywanych ćwiczeń korekcyjnych niż osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym.
- Niezależnie od wieku, płci wszyscy uczniowie niepełnosprawni intelektualnie w grupie badanej poprawili siłę i wytrzymałość siłową mięśni.


Literatura :
1. S. Levitt, Rehabilitacja w porażeniu mózgowym i zaburzeniach ruchu, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2014
2. Z. Sękowska – Wstęp do pedagogiki specjalnej Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1998
3. E. Kostrzewa.- Wychowanie fizyczne i higiena szkolna nr 9 ,, Wszechstronna aktywizacja psycho – motoryczna dzieci głębiej upośledzone umysłowo ’’
4. A. Romanowska Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna, Wydawnictwo Korepetytor, Płock 2000
5. M. Borkowska, I. Gelleta-Mac, Wady postawy i stóp u dzieci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
6. M. Kutzner-Kozińska, Dbaj o prawidłową postawę ciała dziecka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995.
7. J. Kołodziej, K. Kołodziej, I. Momola, Postawa ciała, jej wady i korekcja, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2009.
8. T. Kasperczyk, Wady postawy ciała – diagnostyka i leczenie, Firma Handlowo – Usługowa
,,Kasper”, Kraków 2004.
9. S. Owczarek, M. Bondarowicz, Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2010.

Wyświetleń: 0