Magdalena Gołębiewska

Przyczyny i symptomy nieśmiałości

Wstęp

Specyfika współczesnego świata, szybko postępujące zmiany niosące za sobą kolejne wyzwania, wszechobecne media społecznościowe, a także globalizacja kształtująca człowieka i jego myślenie o sobie samym tworzą nowe oczekiwania wobec jednostki. Dzisiejsze realia wymagają od człowieka otwartości, pewności siebie, umiejętności nawiązywania kontaktów, asertywności i radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Rodzice oczekują od swoich dzieci, nauczyciele od uczniów, a pracodawcy od pracowników: samodzielności, przebojowości i radzenie sobie w coraz trudniejszych sytuacjach społecznych. To wszystko sprawia, że aby temu sprostać ludzie nie powinni sobie pozwalać na bycie nieśmiałym. Okazuje się, że wcale nie tak łatwo jest sprostać temu wyzwaniu…
Nieśmiałość jest zjawiskiem powszechnym, dotyka zapewne każdą grupę społeczną i ludzi w każdym wieku. Nieśmiałe są dzieci w wieku przedszkolnym, wczesnoszkolnym, młodzież oraz dorośli. Wobec wymagań stawianych przez współczesny świat, mechanizmy adaptacyjne wielu ludzi ulegają zaburzeniu. Zamiast stać się bardziej pewnymi siebie, aktywnymi i przedsiębiorczymi, stają się bardziej zalęknieni, bezradni i onieśmieleni. Często wycofują się z życia społecznego i izolują. Wpływa na to wiele czynników, między innymi postęp techniki, a zwłaszcza łatwy dostęp do środków masowego przekazu. Wiąże się to ze spędzaniem wielu godzin w samotności przed ekranem smartfona, tableta, komputera czy telewizora. Coraz rzadziej pojawiają się okazje do nawiązania bezpośredniej rozmowy, do interakcji z innymi, do prawienia i otrzymywania komplementów w cztery oczy. Więź społeczna zdecydowanie zmienia swój charakter. Idzie za tym niejednokrotnie zmniejszenie się liczby kontaktów bezpośrednich, budujących poczucie bezpieczeństwa i akceptacji. Zaobserwować można również coraz mniej serdecznych i bezinteresownych związków między członkami społeczeństwa, sąsiadami czy nawet między członkami rodziny. Jak pisze P. Zimbardo: „ Jednostka, która znajduje się w pułapce sił społecznych może stać się nieśmiała po prostu dlatego, że nie ma łatwego dostępu do innych ludzi” (Zimbardo, 2010).
Żyjemy w świecie paradoksów. Sami pozbawiamy się doświadczeń, dzięki którym moglibyśmy rozwijać nasze zdolności interpersonalne, pozwalające nam pewniej i swobodniej kontaktować się z innymi. Jednocześnie stawiamy wobec siebie i innych coraz większe wymagania i podnosimy wyżej poprzeczkę. Coraz częściej podejmujemy działania, które są poddawane ocenie innych, czemu może towarzyszyć uczucie niepewności, skrępowania czy lęku. Większość nieśmiałych to osoby, które czują się onieśmielone w różnych sytuacjach społecznych, m.in.: gdy znajdują się w centrum uwagi, wchodzą do nowej grupy osób, poddawani są ocenie, czy w sytuacjach nawiązania kontaktu z osobą płci przeciwnej. Ich skrępowanie bywa silne i utrudnia kontakty międzyludzkie. Osobom nieśmiałym brakuje zwykle wiary w siebie, mają niskie poczucie własnej wartości, często nie potrafią rozpocząć rozmowy z obcą osobą, czy odezwać się na forum grupy.
W swojej prekursorskiej książce o nieśmiałości Philip Zimbardo napisał „Nieśmiałość jest podstępnym problemem, który urasta do rozmiarów epidemii […] sytuacja pogorszy się jeszcze w nadchodzących latach, ponieważ wzrasta nasza izolacja, współzawodnictwo i samotność. Jeśli szybko czegoś nie zrobimy, wiele naszych dzieci i wnuków zostanie więźniami własnej nieśmiałości”. (Zimbardo, 2010).
W świecie izolacji społecznej, w świecie „opanowanym” przez Internet, wirtualną rzeczywistość i media społecznościowe należy niewątpliwie chronić i kultywować rozwijanie bezpośrednich stosunków międzyludzkich, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, co może przyczyniać się do zmniejszenia czy zapobiegania nieśmiałości. Działania o charakterze socjoterapeutycznym , skupiające się na uczuciach i emocjach, mogą pomóc dzieciom i młodzieży zrozumieć drugiego człowieka i ułatwić nawiązanie z nim kontaktu.

Nieśmiałość – przegląd definicji

Nieśmiałość stanowi złożony kompleks problemów psychologicznych i pedagogicznych (Harwas-Napierała 1979). W literaturze psychologicznej nie ma jednolitego ujęcia nieśmiałości. Jedni badacze traktują ją jako zaburzenie i braki w rozwoju woli jednostki lub jako lęk pojawiający się w kontaktach społecznych. Inni łączą ją ze świadomością jednostki lub rozpatrują z punktu widzenia zewnętrznych jej symptomów (tamże).
Najstarsze udokumentowane uzycie tego słowa, jak podaje „Słownik Oksfordzki”, odnotowano w wierszu napisanym około 1000 roku. Słowo to oznaczało „łatwy do przestraszenia”, „trudny w kontakcie z powodu bojaźliwości, ostrożności lub nieufności” (Zimbardo 2010). Osoba nieśmiała, jak ujmuje Zimbardo, jest „ostrożna i niechętna w kontaktach z pewnymi osobami i przedmiotami, ostrożna w działaniu i wzdrygająca się przed okazywaniem pewności siebie, przewrażliwiona, bojaźliwa(…) skromna i pełna rezerwy z powodu braku wiary we własne siły” (tamże). Nieśmiałość, (pisze dalej autor), jest przypadłością złożoną, która pociąga za sobą całą gamę skutków, od lekkiego skrępowania, przez nieuzasadniony lęk, aż do skrajnej nerwicy i obejmuje specyficzne zakłócenia w sferze postrzegania sytuacji, zachowania się czy motywacji.
Hanna Hamer mówi, że nieśmiałość przypomina psychiczny paraliż i jest postawą składającą się z zespołu przykrych uczuć, obezwładniających myśli na swój temat i gotowości wycofania się z trudnych sytuacji. Może przybierać różne natężenia , w zależności od tego, w jakiej sytuacji osoba nieśmiała się znajduje, od lekkiego skrępowania, przez lęk, aż do paniki i chęci ucieczki („Charaktery” 2000, nr 6).
Barbara Harwas-Napierała pisze o nieśmiałości, jako o „Dyskomforcie”, poczuciu bycia nie na miejscu, oraz zahamowaniu w obecności innych ludzi. Obecność innych pochłania część uwagi osoby nieśmiałej, nie pozwala jej się skupić na działaniu, ze względu na wewnętrzny przymus zwracania uwagi na te osoby i myśleniu o tym jak zostanie się przez nie ocenionym (Harwas-Napierała 1979).
W publikacjach na temat nieśmiałości zaznacza się, że ujawnia się ona w sytuacjach kontaktu społecznego, wtedy gdy jednostka ma wykonać pewne czynności w obecności innych ludzi. Jest zespołem dłużej lub krócej trwających objawów odczuwanych subiektywnie, głownie jako stan niepewności, niepokoju, niezdecydowania, zawstydzenia w kontaktach społecznych. Wyraża się głównie zahamowaniem różnych procesów psychicznych, takich jak wolniejsze reakcje lub ich całkowite zatrzymanie, a czasem też odwrotnie, wzmożonymi reakcjami pobudzeniowymi, czy skórnymi: czerwienienie się, blednięcie, pocenie (Cieślicka 1998). Osoba nieśmiała wyróżnia się milczeniem, gdy inni mówią, bezruchem, gdy inni się poruszają i izolacja, gdy inni nawiązują kontakty (Zimbardo, Ruch 1996).
Mimo, że nie ma jednoznacznej definicji nieśmiałości, można stwierdzić, że bycie nieśmiałym utrudnia funkcjonowanie człowieka w grupie, szczególnie dotyczy to człowieka młodego. Nie pozwala mu zaprezentować swoich talentów i możliwości. Osoby nieśmiałe przeczuwając, że będą onieśmielone rezygnują ze swojej aktywności, uczą się unikać wszystkich sytuacji, które mogą wywołać zażenowanie. W ten sposób jeszcze bardziej izolują się i usuwają w cień, tłumiąc mnóstwo myśli, uczuć i działań.
Podsumowując, nieśmiałością można określić złożony zespół objawów występujących w przeżyciach i zachowaniach pewnych osób, charakteryzujących się zakłóconym postrzeganiem sytuacji społecznych, w jakich się znajdują, na skutek specyficznie ukształtowanych poznawczych struktur osobowości.

Przyczyny nieśmiałości

Wielu psychologów, pedagogów, socjologów, psychiatrów oraz innych badaczy próbowało zrozumieć przyczyny nieśmiałości. Dzięki temu powstał szeroki wachlarz koncepcji wyjaśniających pytanie „Dlaczego jest się nieśmiałym?”
Badacze osobowości sądzą, że nieśmiałość jest cecha odziedziczoną, podobnie jak inteligencja czy cechy zewnętrzne, że to nieśmiali rodzice przekazują swoim dzieciom „geny” odpowiedzialne za nieśmiałość.
Według behawiorystów osoby nieśmiałe nie przyswoiły sobie umiejętności społecznych, niezbędnych w kontaktach międzyludzkich. Ich zdaniem, jesteśmy tym, czego się nauczyliśmy, a uczymy się działać w sposób, który jest nagradzany, porzucamy natomiast działania, które mają dla nas negatywne konsekwencje.
Psychoanalitycy uważają nieśmiałość za symptom, uświadamiany przejaw nieuświadomionych konfliktów „szalejących” głęboko w psychice. Twierdzą, że nieśmiałość stanowi reakcję na niezaspokojone pragnienia, takie jak edypowe dążenie dziecka do zawładnięcia wszystkimi uczuciami matki i wyeliminowania potencjalnych rywali, w tym również ojca.
Socjolodzy i niektórzy psycholodzy dziecięcy sugerują, że nieśmiałość należy rozważać w kategoriach programowania społecznego, warunki życia społecznego sprawiają, że wielu ludzi staje się nieśmiałymi. Powodem tego są niektóre czynniki sytuacyjne, będące poza kontrola jednostki, a mogące się przyczyniać do kształtowania relacji z innymi ludźmi. Wśród tych czynników wymieniana jest tzw. Ruchliwość społeczna, czyli częste przeprowadzki , które sprzyjają izolacji społecznej i utracie tożsamości, a także utrudniają poczucie przynależności do jakiejś społeczności.
Zdaniem psychologów dziecięcych nieśmiałość spowodowana jest etykietowaniem. Człowiek uważa się za nieśmiałego, bo tak o nim mówią inni. Często „przyklejamy” etykiety innym ludziom, naszym własnym uczuciom i sobie samym. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że etykiety bardzo często opierają się na szczątkowych informacjach, a dyktuje je jakieś osobiste uprzedzenie. Co więcej, człowiek „zaszufladkowany” na długo pozostanie taki właśnie, jaką otrzymał etykietę, bez względu na to co robi i jak się zachowuje. (Zimbardo 2010)
Autor przytaczając tych pięć koncepcji powstawania nieśmiałości, zaznacza, że mimo, iż nie wyczerpują one wszystkich możliwości, to jednak każda z nich może wiele wnieść do naszego jej rozumienia.
Za kształtowanie się charakterystycznych cech osób nieśmiałych odpowiadają także uwarunkowania środowiskowe. Głównie czynniki wychowania rodzinnego, w ramach których wyodrębnia się stosunek rodziców do dziecka, wymagania i zakazy, warunki materialno-bytowe i poziom orientacji dziecka w rodzicielskich standardach wychowania (Harwas-Napierała 1979)

Stosunek rodziców do dziecka
Pojawieniu się nieśmiałości sprzyja stosunek emocjonalny rodziców do dziecka , który można określić mianem „odrzucenia” (Zabłocka 2008). Badania dowodzą, że rodzice dzieci nieśmiałych, w porównaniu z rodzicami dzieci „nie-nieśmiałych”, SA bardziej surowi, rzadko rozmawiają ze swoimi dziećmi, często wpadają w gniew (Harwas-Napierała 1979). Świadczy to o tym, że nieśmiałość wynika między innymi z niewłaściwej atmosfery, jaka panuje w domu rodzinnym, gdzie rodzice maja postawę wymagającą, bądź też unikającą, a także przejawiają obojętność wobec dziecka i jego potrzeb. Jednak przeciwny styl wychowania, czyli rodzina nadmiernie opiekuńcza, również wpływa na pogłębienie się nieśmiałości u dziecka. Mimo, że rodzice zaspakajają wszelkie potrzeby dziecka i spełniają każdą zachciankę, ma to podobny skutek. Dzieje się tak, ponieważ rodzice nadopiekuńczy, przesadnie troskliwie postępujący wobec dziecka, ograniczają jego samodzielność w działaniu, odbierają mu tym samym możliwość nabycia nowych doświadczeń, dzięki którym byłoby wstanie ocenić swoje predyspozycje. Rodzice niwelujący wszystkie trudności, z jakimi dziecko mogłoby mieć do czynienia, odbierają mu możliwość podjęcia wyzwania. Brak doświadczeń w konsekwencji powoduje wycofanie się dziecka z sytuacji wymagającej aktywności, ponieważ ma wątpliwości czy podoła zadaniu (Zabłocka 2008).

Wymagania i zakazy
Dziecko od najmłodszych lat staje przed całym szeregiem zadań, które musi wykonać. Jednak zadania te muszą mieć poziom trudności odpowiednio dostosowany do predyspozycji i wieku. Nie należy zawyżać dziecku wymagań ani też ich zaniżać, ponieważ nie będzie w stanie przekonać się o poziomie swoich umiejętności, co w konsekwencji prowadzi je do utwierdzenia w przekonaniu, że czegoś nie potrafi wykonać. Dziecko obarczone zbyt wysokimi wymaganiami, które kształtują w jego świadomości wygórowany wzór osobowy, staje się niepewne, ma zaniżoną samoocenę i poczucie, że nie dorasta do wzorca (Harwas-Napierała 1979). Obarczanie dziecka wysokimi wymaganiami, ciągłe ocenianie i krytyka, mogą być przyczyną zaniżonej samooceny, poczucia własnej nieadekwatności, nadmiernej zależności, braku wiary we własne siły czy stanów lekowych (Zabłocka 2008). Zupełny brak wymagań, tak samo jak zbyt wygórowane wymagania, może również być przyczyną powstawania nieśmiałości. Brak wymagań utrudnia rozwój samodzielności i nie stwarza dziecku okazji do uświadomienia sobie jakie są jego możliwości, co może skutkować tym, że w sytuacjach zadaniowych będzie miało przeświadczenie, że nie potrafi im sprostać.
Nieśmiałości sprzyjają również stosowane ograniczenia aktywności i samodzielności dziecka w zakresie nauki, czasu wolnego czy życia towarzyskiego. Rodzice tych dzieci, gdy te napotykają na trudności w jakiejś sytuacji , nie pozostawiają im możliwości samodzielnego poradzenia sobie z problemem, lecz od razu pomagają. Nie akceptują przejawów samodzielności i popełniania drobnych błędów, okazując to poprzez niezadowolenie lub wyśmiewanie dziecka (Harwas-Napierała 1979).

Warunki materialno-bytowe
Trudności materialne w domu mogą przyczynić się do poczucia niższości względem innych, co także ma wpływ na nieśmiałość. Wiąże się z tym niska pozycja społeczna rodziców, przejawiająca się chociażby brakiem odpowiedniego ubrania. Dziecko pochodzące z ubogiej rodziny może czuć się w pewnym sensie upośledzone w porównaniu z innymi dziećmi, co może działać hamująco na rozwój aktywności , na samoocenę i poziom aspiracji. Dziecko może spotkać się z brakiem akceptacji wśród rówieśników, wyśmiewaniem, przezywaniem i wszelkimi kpinami pod jego adresem. To sprawia, że czuje się gorsze od reszty grupy. Do tego, by dziecko zwątpiło w siebie, wycofało się z kontaktów interpersonalnych, wystarczy jego subiektywne odczucie odmienności (Zabłocka 2008).

Poziom orientacji dziecka w rodzicielskich standardach wychowania
Z badań wynika, że dzieci nieśmiałe, częściej niż ich „nie-nieśmiali” koledzy, postrzegają swoich rodziców jako niekonsekwentnych w realizacji zapowiedzianych kar czy nagród. Częściej też nie znają powodów stosowania wobec nich różnych kar czy zakazów i odbierają to jako niesprawiedliwość rodziców uwarunkowaną ich nastrojem, a nie zachowaniem dziecka. (Harwas-Napierała 1979). Niekonsekwentne oddziaływania wychowawcze prowadzą do powstawania niekorzystnych zmian osobowościowych. Dziecko raz karane, a raz nagradzane za to samo zachowanie, może mieć trudności z przyswojeniem sobie standardów społecznych. Nie wie, jakiego typu zachowania są wymagane w określonych sytuacjach, przez co staje się bardziej zależne od innych ludzi.
Występowaniu nieśmiałości mogą też sprzyjać takie czynniki jak: doświadczenia dziecka w sytuacjach wystąpień publicznych, formy reagowania rodziców na zależnościowe zachowania dziecka oraz przejawy lękliwości rodziców wobec dzieci. Z przeprowadzonych przez Harwas-Napierałę badań, wynika, że dzieci nieśmiałe rzadziej występują publicznie, brakuje im doświadczeń bycia w centrum zainteresowania, co stanowi czynnik utrwalający nieśmiałość. Dzieci te częściej, niż dzieci „nie-nieśmiałe”, są zmuszane do występowania publicznego, występy te są rzadziej udane, a rodzice częściej krytykują je za pomyłki.
Innym czynnikiem sprzyjającym utrwaleniu się nieśmiałości jest nagradzanie za zachowanie zależnościowe. Rodzice są zadowoleni, gdy dziecko jest podporządkowane, spokojne, ciche i takie zachowania nagradzają. Również nieśmiałość rodziców może kształtować nieśmiałość ich dzieci. Dziecko obserwujące rodzica mającego trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, przejmuje takie zachowania, ucząc się poprzez naśladownictwo.
Reasumując, można stwierdzić, że w genezie nieśmiałości dominującą rolę odgrywa wychowanie w rodzinie. Nie ulega wątpliwości, że silne oparcie w rodzicach chroni dziecko przed zaburzeniami emocjonalnymi. Natomiast brak oparcia z ich strony powoduje, że u dzieci pojawiają się trudność, a czasem i niezdolność, do nawiązania bliskich kontaktów z innymi. Dzieci te mają skłonność do izolacji, unikania kontaktów z rówieśnikami, zwykle są spokojne i uległe. Rzadko popadają w konflikty, są posłuszne i bez sprzeciwu wykonują polecenia dorosłych. Bardzo często wstydzą się swojej nieśmiałości.



Symptomy nieśmiałości

Jedna z definicji nieśmiałości mówi, że jest to zespół objawów, które wiążą się z zaburzeniami w zakresie sfery behawioralnej, emocjonalnej i samo orientacyjnej (Harwas-Napierała 1979). Jakie są zatem objawy? Jakie przejawia zachowania osoba nieśmiała? Kiedy ulegają zaburzeniu trzy powyższe sfery życia?
Zaburzenia w sferze behawioralnej powodują, że aktywność człowieka nieśmiałego zostaje zahamowana, gdy znajduje się w sytuacji społecznej ekspozycji. Uczniowie nieśmiali mają trudności z przekazaniem wyuczonego materiały w obecności nauczyciela i na forum klasy. Mylą się, jąkają, odpowiadają chaotycznie lub milkną. To powoduje, że są oceniane jako mniej zdolne, mniej inteligentne, nienauczone. Mają słabsze oceny, co prowadzi do powstawania niepowodzeń szkolnych. Nie podejmują również żadnych działań z własnej inicjatywy, nie zgłaszają się samodzielnie, mają problem z proszeniem o pomoc. Wycofują się z kontaktów interpersonalnych, do grupy włączają się dopiero, gdy zostaną zachęcone. Nie są pewne jak mają się zachować w grupie, podporządkowują się inicjatywnie większości, a w sytuacji konfliktu nie potrafią bronić swego stanowiska. Nieśmiali są milczący lub małomówni, kiedy muszą się wypowiedzieć, robią to zwykle bardzo cicho. Typowe jest dla nich unikanie kontaktu wzrokowego (Harwas-Napierała 1979). Przejawom tym towarzyszą zwykle charakterystyczne zmiany fizjologiczne , zwane organicznymi symptomami nieśmiałości.
Gabriela Judet wyróżniła następujące symptomy:
1. Napięcie mięśniowe powodujące:
• trudności mowy (ściskanie w klatce piersiowej utrudnia oddychanie, pojawiają się duszności, słaby głos, sztywność mięśni twarzy przeszkadzająca w artykulacji),
• niezręczność ruchów (sztywność ciała),
• trudności w chodzeniu ( powyuczanie nogami),
• drżenie palców, dłoni, nóg,
• wrażenie zmęczenia.
2. Ograniczenie działania zmysłów ( pojawia się w sytuacji szczególnie przykrej i ma postać ograniczonego pola percepcji, pogorszenia się wzroku i słuchu).
3. Zakłócenia naczyniowe (czerwienienie się lub blednięcie).
4. Zakłócenia wydzielnicze (pocenie się , zahamowanie wydzielania śliny, tzw. „suchość w gardle”. (Harwas-Napierała 1979).

W sferze emocjonalnej zaburzenia polegają na doświadczeniu lęku, który pojawia się w momencie, gdy nieśmiali obawiają się tego, jak są lub będą oceniani i postrzegani przez innych. Jest to nieprzyjemny stan emocjonalny, charakteryzujący się obawą przed doznaniem fizycznej lub psychicznej krzywdy. Pojawia się wzmożone napięcie fizyczne i motywacja do unikania lub ucieczki z sytuacji wywołującej lęk (Zabłocka 2008).
W aspekcie samo orientacyjnym, nieśmiałość przejawia się w stosunku do siebie samego. Osoba nieśmiała, to osoba, której brakuje pewności siebie, ma niskie poczucie własnej wartości. Prześladuje ją obawa przed kompromitacją, wyśmianiem, krytyką, doznaniem porażki czy chociażby przykrości. Nieśmiali przewidują, że zostaną ocenieni negatywnie jeszcze zanim dostrzegą jakiekolwiek podstawy mogące być zapowiedzią takiej sytuacji (tamże).
Na podstawie powyższych informacji można stwierdzić, że dzieci nieśmiałe charakteryzują się wieloma cechami, jakie posiadają dzieci zagrożone społecznie (Remedium 2006). Mają niską samoocenę, brak umiejętności komunikowania się z innymi i radzenia sobie z lękiem. Brakuje im natomiast umiejętności aktywnego podejścia do problemów życiowych i ich rozwiązania, oraz optymistycznej skłonności do postrzegania przykrych doświadczeń w sposób konstruktywny. Zdolności do zaskarbiania sobie życzliwej uwagi, a także niezależności i poszukiwania nowych doświadczeń.


Bibliografia:
Czapińska A. Jak pomóc nieśmiałemu dziecku? Remedium 2001.
Dzwonkowska I. Nieśmiałość, a wspierające i trudne relacje z ludźmi. Kraków 2009.
Hammer H. Ta obezwładniająca nieśmiałość. Charaktery 2000
Harwas-Napierała B. Nieśmiałość dziecka. Poznań 1979.
Zabłocka M. Wspieranie rozwoju dzieci nieśmiałych. Remedium 2006
Zimbardo P.G. Nieśmiałość. Warszawa 2010

Wyświetleń: 0