Pojęcie i struktura gotowości szkolnej
W literaturze przedmiotu terminy ,,gotowość szkolna”, ,,dojrzałość szkolna”, ,,przygotowanie do szkoły” są często używane zamiennie, gdyż ich definicje niewiele się różnią między sobą. Podstawę różnicowania tych pojęć może stanowić zarówno rozumienie istoty i mechanizmów procesu dojrzewania oraz roli uczenia się w procesie rozwojowym. Zdaniem Barbary Wilgockiej-Okoń w przypadku pierwszym zakłada się, że dokonujące się zmiany rozwojowe w dziecku mają charakter spontaniczny i wiążą się z dojrzewaniem. W drugim przypadku – roli ucznia – wychodzi się z założenia, że istnieje możliwość kształtowania pewnych właściwości dziecka poprzez odpowiednie ćwiczenia, stwarzając szansę na osiągnięcie dojrzałości szkolnej .
Problem gotowości szkolnej ma swoją długą historię. Zjawiskiem tym zajmowali się psychologowie rozwojowi, wychowawcy jak również pedagogowie, którzy są współodpowiedzialni za losy dziecka w przedszkolu jak i w szkole. Mimo licznie przeprowadzonych badań wiele problemów pozostaje wciąż niewyjaśnionych, ponieważ diagnoza tego stanu rzeczy jest problemem interdyscyplinarnym i wymaga wiedzy z zakresu medycyny, psychologii, pedagogiki, metodologii i innych nauk.
Termin ,,dojrzałość szkolna” wprowadzony został w drugiej połowie
XX w. przez psychologów niemieckich. Samo słowo ,,dojrzałość” dotyczy poziomu rozwoju człowieka, zaś słowo ,,szkolna” pozwala rozumieć, że chodzi o poziom rozwoju dziecka, dzięki któremu czyni je gotowym do przekroczenia progu szkoły oraz sprostaniu przez małego człowieka stawianym przez nauczycieli wymaganiom i obowiązkom .
W początkowych badaniach poszukiwano takich właściwości dziecka, jakie miały zapewnić powodzenie w realizacji zadań szkolnych. Można w nich wyróżnić dwa nurty.
Jeden z nich, reprezentowany przez tzw. ,,szkołę lipską”, z jej głównymi przedstawicielami: K. Penningiem, H. Winklerem i F. Krausem, kładł nacisk na duże znaczenie rozwoju właściwości umysłowych dziecka, niezbędnych w nauce szkolnej . Ich zdaniem, wymaganiom szkoły sprosta dziecko, które osiągnęło stopień rozwoju intelektualnego pozwalający mu na naukę czytania, pisania i liczenia. Według nich składnikami dojrzałości umysłowej były: ,,odpowiedni zasób słów i pojęć, spostrzegawczość i zdolność obserwacji, dobra pamięć ruchowa, wzrokowa, słuchowa, zapamiętywanie treści opowiadania, zdolność wypowiadania się, sprawność i giętkość procesów myślenia” .
Przedstawiciele drugiego nurtu, czyli tzw. ,,szkoły wiedeńskiej” – Ch. Bühler, L. Schenk-Danzinger, zakładali, że podstawą dobrego funkcjonowania dziecka w szkole jest przystosowanie się jego do warunków szkolnych, czyli umiejętność podejmowania i doprowadzenia do końca zadań, jakie dziecko samo sobie stawia lub jakie stawia mu szkoła, umiejętność skupienia uwagi, zdolność działania celowego, intencjonalnego. Nie podważały one znaczenia odpowiedniego poziomu intelektualnego, twierdziły jednak, że to system nauczania powinien być dostosowany do właściwości i możliwości psychicznych dziecka. Drugim warunkiem niezbędnym do podjęcia nauki szkolnej jest umiejętność rozpoznawania i rozumienia symboli oraz posługiwania się nimi .
Gotowość szkolna była również jednym z głównych tematów zainteresowań psychologów i pedagogów w Polsce, m.in. M. Radlińskiej, S. Szumana, A. Szemińskiej, B. Wilgockiej-Okoń, W. Okonia, A. Brzezińskiej, M. Przetacznikowej. Badania obejmowały m.in.: wykorzystanie sfer rozwojowych stanowiących o istocie problemu, wskazanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników sprzyjających ich rozwojowi, opanowanie narzędzi diagnozujących do masowych badań gotowości szkolnej dzieci, stosowanie metod i środków umożliwiających osiągnięcie poziomu dojrzałości szkolnej, jaki jest niezbędny do zapewnienia powodzenia szkolnego.
Za typową uznawana jest definicja dojrzałości szkolnej sformułowana przez Stefana Szumana. Według niego ,,dojrzałość szkolna to osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie w szkole podstawowej.(…) Wrażliwość na naukę szkolną stanowi zainteresowanie dziecka szkołą, wiadomościami oraz umiejętnościami, jakie może tam zdobyć, zaś podatność na nauczanie oznacza, że to czego uczy się dziecko jest dla niego przystępne i zrozumiałe” . Gotowość szkolna jest rozpatrywana na tle ogólnego rozwoju dziecka i jest zależna nie tylko od czynników biologicznych, lecz także od reakcji jakie wywiera na dziecko środowisko.
Zbliżone poglądy na problem dojrzałości szkolnej ma Wincenty Okoń, kładąc jednak nacisk na kwestię rozwoju umysłowego, emocjonalnego i fizycznego .
Definicje W. Okonia i S Szumana łączy pogląd Marii Przetacznikowej. Według niej ,,dojrzałym do podjęcia nauki szkolnej nazwiemy dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju umysłowego, społeczno-emocjonalnego oraz fizycznego, jaki umożliwia mu przystosowanie się do wymagań szkoły i kontynuowanie z powodzeniem nauki w klasie pierwszej” . Dziecko powinno przystosować się do szkoły w zakresie wszystkich sfer rozwoju, by było wstanie pobierać naukę w ramach systemu organizacyjnego szkoły. Zatem, zanim dziecko rozpocznie naukę, powinno:
- być wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo (ważne, by opanowało w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców, niezbędne przy pisaniu);
- mieć duży zasób wiedzy o świecie i orientację w bliskim otoczeniu;
- umieć porozumieć się z otoczeniem dorosłych i rówieśnikami za pomocą potocznej mowy zrozumiałej dla odbiorcy;
- działać intencjonalnie, tj. podejmować czynności zmierzające do określonego celu
i wykonywać je do końca;
- liczyć się nie tylko z własnymi chęciami i życzeniami, lecz także uwzględniać życzenia rówieśników;
- potrafić opanować swoje emocje, a więc powściągnąć gniew i złość, lęk
i obawę, a w każdym razie nie uzewnętrzniać gwałtownie i w sposób niepohamowany swoich stanów emocjonalnych . Wszystkie wymienione cechy świadczą o tym, że dziecko jest dobrze przygotowane do bardzo ważnego momentu w swoim życiu oraz będą warunkowały jego powodzenie w szkole.
Podobnie jak S. Szuman dojrzałość szkolną rozpatruje Barbara Sawa i uważa, „że określając stopień dojrzałości szkolnej dziecka, należy brać pod uwagę trzy aspekty:
- rozwój fizyczny, czyli prawidłowe i stosowne do wieku takie ukształtowanie kości, mięśni, narządów wewnętrznych, układu nerwowego, narządów zmysłów, które zapewnią odpowiednią odporność na zmęczenie, wysiłek fizyczny, choroby a także dobrą sprawność we wszystkich zakresach motoryki;
- rozwój umysłowy, czyli taki poziom rozwoju funkcji poznawczych, który umożliwia osiąganie dobrych wyników w nauce szkolnej. Jest to umiejętność spostrzegania
i różnicowania spostrzeżeń (…), dostatecznie wykształcony poziom wyobraźni i uwagi dowolnej, zdolność do intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści. Prawidłowy rozwój mowy zarówno pod względem artykulacji dźwięków, odpowiedni zasób słów oraz swoboda poprawnego wypowiadania myśli. Zdolność do myślenia przyczynowo-skutkowego i wnioskowania;
- rozwój uczuciowo-społeczny, którego poziom wyznacza dziecku możliwości
pod względem podporządkowania się wymaganiom szkoły, stopień wrażliwości
na ocenę, umiejętność panowania nad sobą, dostateczną motywację do wykonywania zadań, umiejętność współpracy i współdziałania z rówieśnikami” .
Współcześnie istnieje model dziecka dojrzałego do podjęcia nauki szkolnej
w następujących zakresach: dojrzałości fizycznej, umysłowej, emocjonalno-społecznej, dojrzałości do czytania i pisania, dojrzałości do matematyki .
Obecnie badacze problemu gotowości szkolnej zauważają nowe trudności progu szkolnego, zwracając uwagę na rolę szkoły w adaptacji dziecka do nauki. Bardzo ważne jest to, że nie tylko dziecko ma być gotowe do podjęcia nauki ale również szkoła jako placówka ma być gotowa na przyjęcie ucznia.
Barbara Wilgocka-Okoń istotę dojrzałości szkolnej postrzega jako ,,osiągnięcie przez szkołę takiego poziomu wrażliwości na dziecko, jego potrzeby, oczekiwania, uczenie się i możliwości rozwojowe, jaki stanowi o modyfikacji, kierunku i dynamice zmian w procesie nauczania – uczenia się” . Dzisiejsza szkoła ma być placówką otwartą na dziecko i powinna tak dostosować swoje oferty edukacyjne, które będą uwzględniały doświadczenia jakie nabyło dziecko podczas pobytu w przedszkolu. Istotne jest również to, aby w tak ważnym procesie jakim jest nauczanie był respektowany aktualny poziom rozwoju dziecka i jego możliwości. Dojrzałość instytucjonalna, o której tu mowa, swoim zakresem powinna obejmować zarówno samą placówkę, jak również jej udział w rozwoju dziecka.
Nowoczesny pogląd gotowości szkolnej prezentuje również A. Brzezińska. Uważa ona, że ,,gotowość szkolną rozpatruje się jako proces i efekt współdziałania aktywności dziecka i aktywności dorosłych tworzących warunki do uczenia się, jako efekt interakcji, współgry właściwości dziecka i szkoły, a szczególnie jej oferty edukacyjnej” . Struktura współzależności dziecka bazuje na dwóch obszarach: wpływie środowiska, głównie społecznego (szeroko rozumianego) i aktywnym udziale dziecka w tworzeniu dla siebie optymalnych warunków rozwoju.
W ostatnich latach można zauważyć zmianę terminologii, która polega
na zastąpieniu pojęcia ,,dojrzałość szkolna”, terminem ,,gotowość szkolna”. Dzięki
tej modyfikacji mniej akcentuje się proces dojrzewania biologicznego, podkreśla się
za to znaczenie wpływu oddziaływań pedagogicznych i psychologicznych na postępy w rozwoju dziecka. Osiągniecie wieku kalendarzowego nie zawsze oznacza uzyskanie gotowości szkolnej, bez odpowiedniego stymulowania rozwoju dziecka, pobudzania do podejmowania aktywności, maleją szanse na uzyskanie pełnej gotowości do podjęcia nauki w szkole.
Pojęcie ,,gotowości szkolnej dziecka” niesie w sobie treści związane
,, (…) z podmiotowością, samodzielnością, wrażliwością i zainteresowaniami dziecka,
z jego dążeniami do pokonywania trudności i osiągnięciami. Pojęcie skupia uwagę
na dziecku i jego aktywności. Nie dzieli dzieci na dojrzałe i niedojrzałe, a kryterium podziału rozwoju zostaje zastąpione kryterium osiągania postępów. Zmiany w sposobie ujmowania gotowości szkolnej zmierzają do bardziej zindywidualizowanego podejścia do dzieci, koncentracji na jego aktywności i monitorowania ich postępów” .

Wyświetleń: 0