ŚPIEW I PIOSENKA W ŻYCIU DZIECKA

Opracowała: mgr Renata Olszewska

Spis treści
Wstęp………………………………………………………………………………………..3
1. Od śpiewu do piosenki………………………………………………………………….4
a) Śpiew – krzyk……………………………………………………………………………4
b) Śpiew – recytacja……………………………………………………………………….5
c) Włoskie bel canto – piosenka………………………………………………………….6
2. Czym jest piosenka?...............................................................................................6
a) Forma muzyczna………………………………………………………………………..7
b) Podstawa kształcenia głosu……………………………………………………………7
c) Sposób wypowiedzi……………………………………………………………………..8
3. Co wyraża piosenka?...............................................................................................9
a) Postawę wewnętrzną……………………………………………………………………9
b) Przeżycie osobiste………………………………………………………………………10
c) Przeżycie wspólnotowe…………………………………………………………………10
Zakończenie…………………………………………………………………………………11
Bibliografia…………………………………………………………………………………..12

Wstęp
Współczesna nauka, głównie psychologia, pedagogika i etyka, wiele miejsca poświęcają problematyce wychowania muzycznego uczniów, jako części wychowania ogólnego. Upowszechnienie się środków masowego przekazu oraz aktywność instytucji muzycznych sprawiły, że z muzyką, z piosenką spotykamy się wszyscy codziennie, że jest to ważny element życia. Piosenka rozwija wrażliwość estetyczną człowieka, wywiera ogromny wpływ na jego uczucia, intelekt, a więc na całą psychikę.
Wielu autorów pisało pracę o wychowaniu muzycznym w szkołach, dając wskazówki nauczycielom muzyki, w jaki sposób oswajać uczniów z twórczością muzyczną, jak uczyć piosenek, jak uczyć śpiewać, uczyć nut itd. Nikt jednak nie zastanawiał się w jaki sposób muzykę, piosenkę, wykorzystać na innych lekcjach, innych przedmiotach.
W pracy przedstawiłam w jaki sposób dziecko od urodzenia już ma do czynienia z różnymi formami śpiewania. W miarę, jak wzrasta od krzyku poprzez recytację, XVIII – wieczny styl włoskiego bel canto, dochodzi do piosenki, nieświadome tego, iż przeszło te wszystkie etapy. Pokazuję tu również czym jest piosenka, co można przez nią wyrazić i w jaki sposób.


1. Od śpiewu do piosenki
Najstarszym znanym ludzkości „ instrumentem muzycznym” jest głos. W najdawniejszych kulturach ludzie używali go do wypowiadania uczuć i nastrojów, własnych i wspólnych przeżyć.
Rozwój organów głosowych jest ściśle połączony i zależny od prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka. „Pielęgnowanie, rozwijanie głosu trzeba uważać za integralną część ogólnego wychowania człowieka, a pracę nad głosem rozpoczynać nie w szkole lecz już od urodzenia”.
Nim dziecko rozpocznie naukę w szkole podstawowej, zacznie poznawać pierwsze nutki na lekcjach muzyki, uczyć się śpiewać różne piosenki, słuchać nagrań, przechodzi w swym krótkim jeszcze życiu ważne etapy, które mogą mieć ogromny wpływ na jego późniejsze umuzykalnienie.
Małe dziecko nie wie co to śpiew, nie wie co to piosenka, lecz słucha, obserwuje, porównuje, rozwija się. „Różnorakie przyczyny psycho – fizyczne, niektóre wydarzenia w życiu dziecka, mogą zadziałać przyspieszająco lub hamująco na rozwój głosu, wpływać na jego jakość i piękno w okresie dziecinnym, a nawet i na wiek dojrzały”.
By głos dziecka był zdrowy i piękny, potrzebna jest różnorodna działalność organów głosowych, co jest zasadą normalną i naturalną, tak jak ruch w ćwiczeniach, zabawach jest warunkiem koniecznym do prawidłowego rozwoju fizycznego.
Rozwój głosowy dziecka przebiega w kilku etapach.
a). Śpiew – krzyk
Już niemowlęta dają nam odczuć szeroką skalę różnych działań organu głosowego. Oczywiście nie jest to jeszcze śpiew lecz krzyk, może pisk – dźwięki w formie naturalnego wyżycia się. Dziecko chore nie krzyczy lecz płacze, kwili. Niemowlę potrzebuje ruchu, a krzykowi jego zawsze towarzyszy ruch rąk, nóg, brzucha. Zarazem są to pierwsze ćwiczenia w rozwijaniu organów głosowych: krtani, płuc, gardła i jamy ustnej. Matka, która w takich sytuacjach myśli, że coś dziecku dolega, uspakaja je poprzez huśtanie, kołysanie, śpiewanie. Dziecko wsłuchując się w głos matki, wsłuchuje się jednocześnie w muzykę, w piosenkę.
Największy wpływ na kształtowanie narządów głosu ma mowa. Dziecko zaczyna gaworzyć, potem wydobywać różne nieartykułowane dźwięki, w końcu wymawiać pojedyncze, proste wyrazy, a w czasie zabawy wykorzystuje różne dźwięki, ćwicząc nieświadomie jeszcze swój głos.
Szczególnie lata między 4 a 7 rokiem życia są okresem mającym wielki wpływ na przyszły rozwój dziecka tak fizyczny jak i psychiczny. Wtedy to w czasie zabawy dziecko uzewnętrznia swoją radość i zadowolenie różnymi ruchami ciała w połączeniu z artykułowanymi dźwiękami. Zaczyna powtarzać łatwiejsze motywy a nawet krótkie frazy melodii osłuchanych w swoim otoczeniu ( w domu, w przedszkolu, na podwórku ). „To pierwsze przejawy wyżycia się artystycznego swoim własnym, naturalnym instrumentem”.
W tym okresie bardzo ważna jest postawa dorosłych. Dziecko musi być zrozumiane, a jego instynkt do zabaw ze śpiewem popierany. Jeżeli będzie inaczej dziecko straci ochotę do swego naturalnego wyżycia się. W sposób drastycznie hamujący rozwój organów głosowych dziecka, zarazem i jego psychiki, mogą wpłynąć zakazy głośnego, spontanicznego okazywania swej radości i zadowolenia w czasie zabaw i nakazy cichego zachowywania się. Każda matka powinna być pierwszym nauczycielem dziecka, a jej czuły głos, miły , przyjemny śpiew powinien stać się wzorem i zarazem bodźcem muzycznej działalności dziecka.
Śpiew – krzyk zaczyna ustępować gdy wkracza ono w progi szkoły i pod kierunkiem nauczyciela rozpoczyna ( szczególnie zintensyfikowany w klasach młodszych ) proces uczenia się muzyki. To właśnie wtedy rozpoczyna się proces kształtowania mowy dziecka poprzez rytmiczną recytację tekstów z zastosowaniem różnych środków wyrazu muzycznego ( tempa, dynamiki, intonacji, artykulacji ).
b). Śpiew – recytacja
„W poezji pod pojęciem recytacji rozumie się umiejętne wygłaszanie wiersza głosem modulowanym, czyli zgodnie z jego rytmem, stylem, znaczeniem, nastrojem”. Modulacja głosu w wierszu polega na dobraniu odpowiedniej linii intonacyjnej, barwy, natężenia, tempa ( jego zmian ) na zastosowaniu pauz, oraz akcentów rytmicznych i wyrazowych. Recytacja z towarzyszeniem muzyki to melodeklamacja, przy czym pomiędzy tekstem, a muzyką może się różnie kształtować zależność i synchronizacja. W śpiewie stosuje się styl deklamacyjny, czyli melodeklamację, zwaną również parlandem, w którym tekst przeważa nad muzyką. Jeżeli w deklamacji zachowana jest wysokość dźwięków, to taki śpiew nazywa się mową śpiewaną lub śpiewem mówionym.
W kółkach recytatorskich recytuje się wiersze solo lub grupowo zachowując przy tym zasady rytmiki i melodyki poetyckiej. Najprostsze zrytmizowanie wiersza to ujęcie jego toku w jednowątkowy rytm muzyczny. Częściej jednak są to dwa wątki: soliście wygłaszającemu wiersz ( lub grupie ) może towarzyszyć inny solista ( lub grupa ), włączając się na zasadzie komentarza, dialogu lub tła rytmiczno – brzmieniowego. W przypadku tła mamy najczęściej do czynienia z rytmiką zbliżoną do muzycznej, głównie w wierszach o elementach dźwiękonaśladowczych. Wtedy to dochodzi do rozczłonkowania wiersza, zmiany jego faktury i wykorzystania walorów pozaznaczeniowych. Ten sposób „umuzycznienia” wiersza przypomina fakturalnie głos wokalny z towarzyszeniem instrumentalnym, monodię z towarzyszeniem lub wielogłosowość.
Wysokość brzmienia parlanda trudna jest do dokładnego określenia, gdyż ma charakter pasmowy ( jak szum wiatru ), dopiero gdy się zmienia, staje się wyraźniej rozpoznawalna. Jest to cecha charakterystyczna parlanda i poddająca się kształtowaniu. Jego poprawne brzmienie powinno się upodabniać do dźwięków muzycznych.
Jeżeli brzmienie parlanda przypomina bardziej muzykę, staje się półśpiewem, występującym głównie w partiach solowych o walorach aktorskich. W tworzeniu parlanda mają zastosowanie okrzyki i nawoływania, w postaci oderwanych sylab lub krótkich słów, np: Wiwat ! Hola ! Ole ! O hej !
Ważnym składnikiem brzmienia mowy jest intonacja ( zróżnicowanie wysokości brzmienia ), oraz akcent toniczny czyli wyróżnianie sylaby przez przycisk łączący się często z podniesieniem wysokości brzmienia. Recytowane słowa wiersza, gdy wymawia się je coraz to dźwięczniej, głośniej i bardziej różnicując intonacje, przechodzą w sposób niepostrzegalny w śpiewanie, upodabniające się do melodii piosenki. To przejściowe brzmienie charakteryzuje się tym, że głoski przypominają i mowę i śpiew lub też jedne są bardziej mową, a inne – bardziej śpiewem. Śpiew zatem jest przedłużeniem mowy.
c). Włoskie bel canto – piosenka
Bel canto – piękny śpiew ( wł. ) tym mianem określa się włoską technikę wokalną rozwiniętą w XVIII w. a wysuwającą na pierwszy plan piękno śpiewu i sprawność techniczną. Styl ten wytworzyła grupa włoskich wokalistów między innymi: L. Rossi w Rzymie i F. Cavali w Wenecji, tworząc tzw. szkołę neapolitańską a przeciwstawiając się Cameracie Floreńskiej, czego wyrazem była rezygnacja z supremacji słowa nad muzyką, której przyznano równorzędne znaczenie w stosunku do tekstu.
Włoskie bel canto, to wyrównanie szans tekstowi i muzyce, dało początki piosence, która po dzisiejszy dzień odgrywa ogromną rolę w życiu ludzkim, jest niezbędnym elementem życia.
2. Czym jest piosenka?
Według Jana Jakuba Rousseau – to „rodzaj małego wiersza lirycznego, bardzo krótkiego, który zwykle traktuje przyjemne tematy, do których dodaje się melodie aby były śpiewane przy okazjach towarzyskich, jak przy stole, z przyjaciółmi, ze swą kochanką, a nawet samemu, aby na kilka chwil oddalić znudzenie, jeśli jest się bogatym, oraz żeby lżej znosić nędzę, jeśli jest się biednym” ( Jan Jakub Rousseau, Słownik muzyczny z 1767 r. )
a). Forma muzyczna
Piosenka to miniatura muzyczna, dostępna dla nie w pełni ukształtowanego jeszcze głosu ( mowa o głosie dziecka ), zawierająca proste treści słowno – muzyczne, które dziecko potrafi zrozumieć i przeżyć. Piosenka łącząca muzykę ze słowem, ułatwia dziecku pierwsze kontakty z trudną dla niego, bo abstrakcyjną sztuką dźwięków i jest dla dziecka podstawową formą muzycznej ekspresji.
Dzięki piosence łatwiej jest uświadomić dzieciom najprostsze zjawiska muzyczne, rytmiczne, melodyczne, dynamiczno – agogiczne i dotyczące budowy formalnej, gdyż wszystko to, choć w miniaturowej postaci, lecz jest w piosence zawarte. Estetyczno – dydaktyczne walory piosenki sprawiły, że śpiew stanowi od wieków podstawową formę kształcenia muzycznego. Śpiew i piosenka są, zwłaszcza w nauczaniu początkowym, niezbędnym i podstawowym środkiem umuzykalniania: najbardziej naturalną formą muzycznej ekspresji dziecka, źródłem radości, podstawą kształcenia się w jego wyobraźni pierwszych wyobrażeń muzycznych, zwłaszcza melodycznych, fundamentem elementarnej wiedzy muzycznej.
b). Podstawa kształcenia głosu
Dojrzewanie narządu głosowego człowieka wiąże się z rozwojem całego organizmu, a więc i ze wzrostem krtani, który trwa od trzeciego do czternastego roku życia. Dzięki temu zmieniają się możliwości wokalne dziecka, przede wszystkim rozszerza się skala głosu . Powszechnie jest przyjęte, że wynosi ona: do piątego roku życia – kwartę do seksty ( d1 – g1, b1 ), w szóstym, siódmym roku życia – oktawę ( c1 – c2 ), w ósmym – nonę ( c1 – d2 ), w dziewiątym – decymę ( c1 – e2 ), w dziesiątym undecymę [ h ( b ) – e2 ]. Piosenka odpowiednio dobrana, w odpowiednich przedziałach głosowych wieku dziecka jest znakomitym sposobem kształcenia jego głosu. Jednakże należy pamiętać, iż błędne nauczanie śpiewu w dzieciństwie, powoduje narastanie złych nawyków, które w ostateczności niweczą w dziecku chęć do śpiewania. Prawidłowy śpiew i stosowne ćwiczenia muzyczne, doskonale pomagają w rozwoju aparatu głosowego dziecka, spełniającego w czasie śpiewania wiele funkcji. „W pracy wokalnej z dziećmi można i należy kształcić tylko niektóre funkcje aparatu głosowego i dążyć do osiągnięcia tylko niektórych umiejętności, warunkujących poprawną emisję, poprawne wykonywanie piosenek . Można do nich zaliczyć:
- właściwą postawę podczas śpiewu – swobodne wyprostowanie ciała, pełny oddech, rozluźnienie mięsni szyi, karku, pleców i ramion, oraz mięsni twarzy, żuchwy, warg, języka;
- oddech – wdech szybszy od wydechu, właściwa praca przepony, której skurcze powodują zwiększanie ( przy wdechu ) i zmniejszanie ( przy wydechu ) objętości klatki piersiowej. Ten skomplikowany mechanizm, który tak trudno zrozumieć dzieciom, ma na celu ułatwienie oddychania w czasie śpiewu, czyli brania oddechu dolno żebrowo – przeponowego i utrzymanie przy wydechu rozwarcia żeber;
- rozluźnienie mięśni krtani, szyi, gardła, szerokie otwarcie warg, odsunięcie żuchwy od górnej szczęki i opuszczanie języka w czasie wykonywania piosenki;
- kształcenie głosu głowowego – w śpiewie dziecka szczególnie ważne jest uaktywnienie obok rezonatora piersiowego, rezonatora głowowego ( górnego ). Dzięki działaniu obu tych rezonatorów głos staje się nośny. Rezonans górny powstaje przez wejście fali głosowej do jamy ustnej, skąd przechodzi niby fala do kości czaszki i zatok;
- artykulacja i dykcja – trudniejsze słowa i sylaby piosenek trzeba ćwiczyć oddzielnie, aż będą sprawne i czysto wypowiadane. Aby samogłoski otrzymały czyste i im charakterystyczne zabarwienie, należy dążyć do prawidłowej artykulacji , czyli do powstania ich we właściwym obszarze rezonansowym jamy ustnej;
- dynamika – ponieważ głos dziecka to organ słaby, trzeba go oszczędzać. Nie należy żądać od dzieci głośnego śpiewu, lecz pozostawać w skali od mezzoforte do piano;
- czysta intonacja – wpływają na nią wszystkie powyższe warunki. Jej czystość jest zależna od zdolności do muzycznych wyobrażeń dzieci i gotowości emisyjnej aparatu głosowego. Dziecko należy uwrażliwić na wysokość dźwięków melodii w piosence, porównywaniu wyższe – niższe, cały czas dążąc do uzyskania czystej intonacji, dobraniu do głosów dzieci odpowiedniej wysokości dźwięków.
Głos dziecka należy chronić, stąd nie jest wskazane by dzieci śpiewały bez większej przerwy dłużej niż 10 minut. Prawidłowa praca nad głosem dziecka wzmacnia i udoskonala jego narząd mowy i śpiewu, oraz rozwija aparat oddechowy.
c). Sposób wypowiedzi
Poprzez piosenkę, śpiew dziecko nie tylko kształtuje swój głos, lecz i wypowiada się. Dziecko wykonuje piosenkę własnym, żywym instrumentem, co daje mu możliwość przekazania bogatej skali emocji, zbliża dziecko do muzyki. Poprzez swoje własne śpiewanki, własną nieświadomą jeszcze improwizację, dziecko przekazuje myśli, obserwacje, nastroje. Z czasem rozwijają się one w ciekawsze improwizacje wokalne. „Jednocześnie dzieci uczą się pierwszych piosenek, w których trzeba jak najdokładniej odtworzyć rytm, melodię i tekst, nadać całości określony wyraz narzucony przez muzykę i słowa” .
Dziecko zdrowe, wesołe śpiewa radośnie, głośno, chętnie i łatwo uczy się nowej piosenki, bądź powtarza już nauczone. Piosenka dla niego jest nauką i wspaniałą zabawą, a radosnym śpiewem chciałby wszystkim mówić : Jest mi dobrze! Czuję się wspaniale! Wszystko jest piękne!
Natomiast dziecko smutne, przygnębione nie będzie znajdowało radości w wykonywanej przez klasę piosence, czy w uczeniu się nowej piosenki, choćby była najweselsza, bardzo rytmiczna. Dziecko takie będzie śpiewało bardzo cicho, wręcz bąkało pod nosem, praktycznie nie otwierając ust, a piosenka stanie się dla niego bodźcem do jeszcze większego smutku, przygnębienia.
Dziecko potrafi wypowiadać się przez piosenkę, mówić o swym stanie, o stanie swej duszy, potrafi uronić łezkę w czasie melancholijnej, czułej piosenki, co nie świadczy o jego bólu, czy strachu, lecz o wrażliwości na dźwięk i piękny tekst. Śpiewając, niejednokrotnie dziecko klaszcze, tupie nogami, podskakuje czym też wyraża stany swej duszy, radość śpiewając z uśmiechem na ustach.
3. Co wyraża piosenka?
Piosenka, której dziecko uczy się na lekcjach muzyki jest przeżyciem estetycznym, materiałem na podstawie którego kształci się jego muzykalność, świadomość muzyczna . Dziecko traktuje ją jako materiał programowy, którego musi się nauczyć by otrzymać pozytywną ocenę, bądź jako pomoc przy poznawaniu i uczeniu się wartości nut, pauz, budowy melodii itp. , bądź też jako materiał poszerzający wiedzę z zakresu wydarzeń historycznych, obyczajów ludowych itp. Innego znaczenia nabiera piosenka wykonywana podczas katechez. Tu piosenka może wyrażać :
a). Postawę wewnętrzną
Dziecko podczas śpiewania piosenki staje się radośniejsze, bardziej ufne, otwarte na Boga. Piosenka może być bodźcem pobudzającym do działania, stać się Bożym wezwaniem i odpowiedzią na i odpowiedzią na to wezwanie. Dziecko śpiewając czystym, pięknym głosem, może pokazać, że jego wnętrze jest tak samo czyste, piękne, pojednane z Bogiem, bądź też jest wnętrzem szukającym Boga, błądzącym w ciemnościach.
Piosenka może też być poważna, wzniosła, dumna tak jak wnętrze dziecka. Śpiewając hymny kościelne, dziecko czuje ten ogrom ekspresji jaki niosą one ze sobą, czuje ogromne bicie serca, drżenie ciała i tak właśnie śpiewa chcąc uzewnętrznić swoje wnętrze, pokazując jego wzniosłość i bogactwo.
b). Przeżycie osobiste
Dziecko słuchając prawdy Bożej na katechezie, starając się jak najlepiej tę prawdę zrozumieć i przyjąć, szuka zarazem sposobu jak Bogu za tę prawdę podziękować, jak zaprosić go do siebie. Swoje głębokie przeżycia katechezowego spotkania z Bogiem chce pokazać innym, chce mówić: spotkałem Pana, On jest we mnie, jest ze mną. Gorąco przeżywa to spotkanie. Piosenką chce Bogu podziękować za Jego obecność, Jego słowa. Przez piosenkę, zwraca się do Boga jako Jedynego Nauczyciela. W klasach I – IV to przeżycie osobiste poparte prostymi słowami piosenki jest bardzo głębokie, bardzo spontaniczne. Najmłodsze dzieci potrafią najpełniej otworzyć Bogu swe serduszka.
c). Przeżycie wspólnotowe
Łatwy, wspólny śpiew łączy dzieci w jedno. Stają się wspólnotą, cząstką Kościoła Chrystusowego. Wspólny śpiew uaktywnia dzieci, które razem wyrażają to co zdobyły z przekazu katechezy. Śpiew może być dopełniony wspólnym gestem, trzymaniem się za ręce na znak jedności i poznaniu prawdy o Bogu. Dzieci wykonując wspólnie piosenkę stają się sobie bliższe, czują „moc” jaką niesie wspólnota ( chociażby z natężenia dźwięku ).


Zakończenie
Głównym celem tej pracy było ukazanie tego, jak śpiew i muzyka wpływają na rozwój i życie dziecka.
Piosenka towarzyszy dziecku od urodzenia poprzez całe jego życie. Na początku jest ono nieświadome ale z upływem lat dociera do dziecka, że piosenka odgrywa bardzo ważną rolę w jego życiu i rozwoju.
Ważne jest, ucząc dzieci piosenki, aby brać pod uwagę jej przydatność do lekcji i rozwoju uczniów, łatwość jej uczenia oraz jej skuteczność. Natomiast przy wyborze miejsca piosenki w katechezie, trzeba pamiętać by nachodziła w sposób płynny, spontaniczny ( choć sterowany przez katechetę ). Śpiew nie może trwać zbyt długo, nie może przeszkadzać w katechezie. Piosenka może być łagodnym przejściem do kolejnego wątku, czy kolejnego etapu katechezy.
Nic tak nie zbliża ludzi, jak przeżywanie radości w czasie wspólnego śpiewania.


Bibliografia
1. Ciechan Z. „Nauczyciel a twórczość muzyczna uczniów”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990 r.
2. Jaworska A. „Kształcenie głosu dziecka” w : Wychowanie muzyczne w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 5 (1987) 31 s. 309 – 313.
3. Lasocki J. K., Powrożniak J. „Wychowanie muzyczne w szkole”, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1970 r.
4. Lipska E., Przychodzińska M. „Muzyka w nauczaniu początkowym”, Metodyka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991 r.
5. Ławrowska R. „Muzyka i ruch”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991 r.
6. Łukaszewski L. „Charakterystyka i rozwój głosu dziecka”, w : Wychowanie muzyczne w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1 (1974) 18 s. 28 – 32.
7. Mleczko J. „Obraz i dźwięki”. Wersja odczytu wygłoszonego w Muzeum Narodowym w Warszawie podczas uroczystości z okazji X Olimpiady Artystycznej. W : Wychowanie muzyczne w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 4 ( 1986) 30 s. 256 – 261.
8. „O muzyce i wychowaniu muzycznym” w : Katecheta, Wydawnictwo Księgarni św. Wojciecha 3 ( 1987 ) 31, s. 136.
9.Panek W., Terpiłowski L. „Piosenka polska”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1978 r.
10. Podolska B. „Z muzyką w przedszkolu”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987 r.
11. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G. „Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985 r.
12. Sobierajska H. „Uczymy się śpiewać”, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972 r.
13. Uthof A. „Możliwości rozwoju percepcji muzyki u dzieci klasy pierwszej szkoły podstawowej”, w : Wychowanie muzyczne w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 5 ( 1987 ) 31, s. 304 – 308.
.

Wyświetleń: 0