![]() |
![]() |
Katalog Ewa Haponik, 2019-06-18 Suwałki Pedagogika, Artykuły Strategie wsparcia ucznia ze spektrum autyzmu w edukacji wczesnoszkolnej. Praca z uczniem ze spektrum autyzmu wymaga przemyślanego i bardzo zindywidualizowanego podejścia. Realizacja treści podstawy programowej wynika z przeprowadzonej rzetelnie diagnozy, opracowaniu Wielospecjalistycznej Oceny Poziomu Funkcjonowania Ucznia (WOPFU) i przebiega na podstawie Indywidualnego Programu Edukacyjno-Terapeutycznego (IPET) uwzględniającego wspólne, skoordynowane działania nauczycieli i innych specjalistów pracujących z dzieckiem. Właśnie takie pełne oddziaływania terapeutyczne pozwolą na kompleksowe wzmocnienie rozwoju dziecka, zwiększenie zakresu jego wiedzy i umiejętności oraz pozwoli zapobiec różnorodnym wtórnym dysfunkcjom i nieprawidłowościom rozwojowym. Biorąc pod uwagę zaburzenia komunikacji w terapii z dzieckiem bazujemy na konkretach.1 Dzięki takim działaniom dziecko uzyska podstawę do kształcenia na kolejnych etapach edukacyjnych. W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu w edukacji szczególną uwagę należy zwrócić na: trening interpersonalny w niewielkiej grupie; umożliwienie kontaktu terapeutycznego jeden na jeden z terapeutą; zapewnienie bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu, zarówno podczas zajęć w grupie, jak i zajęć indywidualnych; przystosowanie pomieszczeń do możliwości i potrzeb sensorycznych (oświetlenie, ograniczenie liczby bodźców itp. – w porozumieniu z terapeutą integracji sensorycznej).2 Ogólne zasady pracy, które stanowią klucz do sukcesu, można określi : 1. Poświęć czas na nawiązanie pozytywnej relacji i zbudowanie zaufania; 2. Bazuj na wzajemnym szacunku dla uczu 3. , opinii, potrzeb i pragnień; 4. Rozwijaj wiarę w możliwości i kompetencje; 5. Nie oczekuj ograniczeń zanim do nich dotrzesz; 6. Indywidualizuj; 7. Bądź kreatywny. Zasady pracy w kontekście dysfunkcji komunikacyjnych: a.1. Zdobądź uwagę dziecka zanim zaczniesz mówi a.2. , jeśli trzeba fizycznie nakieruj je w swoją stronę; a.3. Dostosuj złożoność swojego języka do poziomu dziecka, zarówno pod względem struktury języka (jak mówisz?) oraz przekazywanych treści (co mówisz?); a.4. Mówiąc, pokazuj co masz na myśli, korzystaj z języka gestów i wskazówek, aby pomóc w wykonaniu określonych czynności; a.5. Pokaż dziecku, że jesteś chętnym słuchaczem, staraj się zrozumieć jego próby komunikacyjne, np.: bądź czujny kiedy dziecko może szarpnąć Cię w kierunku, z którego coś chce; może stanąć obok czegoś co chciałyby otrzyma a.6. ; może utkwić wzrok w przedmiocie swoich pragnień; kiedy czegoś chce może powtórzyć twoje pytanie: np.: Pytanie – „Czy chcesz ciastko?”, Odpowiedź – „Czy chcesz ciastko?”; a.7. Pamiętaj, że osoby z autyzmem usiłują porozumieć się, najlepiej jak potrafią; a.8. Unikaj nadmiernego mówienia; a.9. Mów o rzeczach ważnych i istotnych dla dziecka, np.: co aktualnie robi, na czym skupia swoją uwagę, co zamierza zrobi a.10. , jak ma to zrobi a.11. ; a.12. Przekazuj osobie z autyzmem informacje o tym, co i jak ma zrobi a.13. ; a.14. Unikaj schematów komunikacyjnych powtarzaj i parafrazuj to, co powiedziało dziecko; a.15. W miarę możliwości odnoś swoje wypowiedzi do konkretnych przedmiotów, zjawisk w otoczeniu dziecka, wskazując na nie, dotykając, pokazując przykłady; a.16. Jeśli to możliwe odnoś echolalie dziecka do tego, co jest „tu i teraz” jednocześnie próbując nakierować jego uwagę na coś, na czym Ci zależy; a.17. Używaj w sposób właściwy zaimków osobowych, unikaj mówienia o sobie lub o dziecku w trzeciej osobie liczby pojedynczej; a.18. Ucz właściwych wypowiedzi inicjujących rozmowę; a.19. Ucz sposobów proszenia o wyjaśnienie lub pomoc w momencie dezorientacji; pamiętaj o innych, poza mową werbalną kanałach komunikacyjnych, a jest ich aż siedem: oddech, sygnały płynące z ciała, wyraz oczu, mimika, postawa – układ ciała, gestykulacja, odgłosy nieartykułowane.3 Zasady pracy w kontekście nieprawidłowości funkcjonowania społecznego: 1. Ucz dziecko obserwacji zachowań innych dzieci, aby miało wzór, co należy robi 2. ; 3. Zachęcaj do zabaw polegających na współpracy, współdziałaniu; 4. Modeluj właściwe zachowania w różnych sytuacjach społecznych; 5. Organizuj i wspieraj dziecko w podejmowaniu aktywności wolnym czasie, 6. Ucz właściwego interpretowania i wyrażania emocji 7. Pamiętaj, że reakcje osoby z autyzmem mogą być nieodpowiednie do niebezpiecznej sytuacji. Zasady pracy w kontekście braku elastyczności w zachowaniu i myśleniu, występowania sensoryzmów i trudnych zachowań: 1. Ucz dziecko koncepcji czasu i twórz razem z nim rozkłady zajęć, aby łatwiej mu było przewidzieć co go jeszcze czeka; 2. Zawsze uprzedzaj, kiedy ma nastąpić jakaś zmiana; 3. Pracuj na pozytywach, nagradzaj pożądane zachowania a ignoruj niepożądane; 4. Pracuj nad elastycznością dziecka, unikając własnych schematycznych działań; 5. Próbuj zrozumieć zachowanie osoby z autyzmem, które często stanowi ważny komunikat (np.dziecko może odepchnąć coś czego nie chce, gdy nie umie powiedzieć w tej chwili „nie”; może okazać agresję, jeżeli potrzebuje przerwy; może być opryskliwe, jeśli jest zmęczone lub głodne; może być przestraszone lub zdenerwowane, jeśli znajduje się w zatłoczonym, hałaśliwym miejscu).4 W procesie edukacji dziecka ze spektrum autyzmu należy uwzględnić następujące struktury przestrzenno – czasowe: Niezmienna przestrzeń dziecka bez zbędnego wyposażenia rozpraszającego uwagę dziecka; czas (kolejność zdarzeń) stabilna i znajomość nastepujących czynności; osoba, osoby pracujące z dzieckiem powinny być stałe co zapewnia poczucie bezpieczeństwa; język – to, co mówimy powinno być wypowiadane w sposób zrozumiały dla dziecka; krótkie komunikaty wypowiadane tonem jednoznacznym; przedmioty, którymi posługujemy się w życiu codziennym jak i w trakcie terapii winny mieć jednoznaczne przeznaczenie. Ważnym elementem terapii dziecka z autyzmem jest znalezienie tego typu zajęć, w których samorzutnie nastąpi jego uczestnictwo. Aktywna obserwacja może pomóc w nawiązaniu kontaktu terapeuty z dzieckiem i zrozumieniu go. Pozwoli to na dobranie dla niego odpowiednich form terapii i wspomagania psychoruchowego rozwoju. Wybrane metody terapii dzieci z autyzmem Dobór odpowiedniego typu terapii w przypadku autyzmu jest uwarunkowany koniecznością wzięcia pod uwagę występujących dodatkowych, szczegółowych zaburzeń funkcji społecznych, komunikacyjnych i w sferze zachowania.5 Literatura fachowa podaje wiele metod terapii i nauczania dziecka autystycznego. Lucyna Bobkowicz - Lewartowska rekomenduje następujące formy terapii dziecka z autyzmem: 1. Niedyrektywne formy terapii 2. Terapia „holding" 3. Terapia zaburzeń sensorycznych w autyzmie wczesnodziecięcym 4. Zmodyfikowana forma dobrego startu 5. Metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne 6. Terapia behawioralna 7. Model TEACCH jako program kompleksowej pomocy osobom autystycznym.6 Niedyrektywne formy terapii według H. Olechnowicz, to takie, w których powstrzymujemy się od wydawania poleceń w sytuacji terapeutycznej i podczas zabawy. Celem tej terapii jest obniżanie lęku u osób z autyzmem oraz uczenie zachowań potrzebnych w środowisku. Droga „wychodzenia z autyzmu” jest długim procesem, w którym porażki przeplatają się z sukcesami i który jest ogromnym wyzwaniem dla rodziców oraz terapeutów. Nagrodą za pełną poświęcenia pracę z dzieckiem autystycznym jest przełamanie jego izolacji społecznej i poprawa jego funkcjonowania w otoczeniu. Do grupy terapii niedyrektywnych można zaliczyć Terapię Zabawową opracowaną przez Virginię Axline. Zadaniem terapeuty jest stwarzanie odpowiedniego klimatu, optymalnego dla rozwoju dziecka. V. Axline uważała, że człowiek posiada od początku swego istnienia, indywidualne możliwości rozwojowe oraz silną tendencję zmierzającą do realizowania tych możliwości i zdolności. Jest to tzw. tendencja do samoaktualizacji. Jeżeli pozwolimy jednostce działać zgodnie z tendencją do samoaktualizacji, to będzie się ona rozwijać w kierunku społecznie pożądanym, coraz pełniej wykorzystując swoje możliwości. Terapia "holding” (ang. przytulanie, trzymanie), może być prowadzona przez rodziców dziecka. Założenia jej wywodzą się z koncepcji etiologicznych w psychiatrii. Celem tej metody jest budowanie lub przywrócenie więzi emocjonalnej pomiędzy matką a dzieckiem poprzez wymuszanie bliskiego kontaktu fizycznego. Podstawowe założenia metody wymuszonego kontaktu opracowała dr Marta Welch w Motchering Center Greenwich w USA. Metoda polega na przytulaniu dziecka nawet wbrew jego woli, często przy oporze. Terapię tą opracowała M. Welch. Głównym celem tej metody jest budowanie i przywrócenie więzi emocjonalnej poprzez wymuszenie bliskiego kontaktu miedzy dzieckiem, a matką. M. Welch wyróżniła 3 fazy występujące w trakcie terapii holding, należą do nich: Konfrontacja, Odrzucenie, Rozwiązanie. Podczas pierwszej fazy matka utrzymuje bardzo bliski kontakt z dzieckiem, które siedzi jej na kolanach zwrócone twarzą do matki. Dziecko jest w pewien sposób zmuszone do utrzymania kontaktu wzrokowego z matką. Niejednokrotnie wyrywa się, płacze. Następnym etapem jest odrzucenie spowodowane oporem dziecka w stosunku do matki. Dzieci zwykle wtedy krzyczą, obrażają wszystkich. Ten zabieg prowadzi do oczyszczenia stosunków między dzieckiem i matka w skutek czego mamy do czynienia z ostatnią trzecią fazą rozwiązania. W tej fazie dziecko nawiązuje pełny kontakt z matką, który może trwać nawet 30 minut. Powodem takiego stanu są endorfiny uwalniane przez organizm dziecka w 3 fazie, wtedy też następuje obniżenie poczucia lęku, dzięki któremu może dojść do kontaktu z matką. Ważną rolę w terapii holding odgrywają również adrenalina i noradrenalina, które uwalniane są w fazie odrzucenia w czasie walki fizycznej. Należy jednak pamięta , iż terapia skuteczna jest tylko wtedy jeśli nie zostanie przerwany kontakt podczas sesji.7 Terapia zaburzeń sensorycznych to metoda, którą należy traktować głównie jako terapię podstawową, która przygotowuje dziecko do uczenia się i pomaga złagodzić określone zaburzenia w przetwarzaniu danych percepcyjnych. Terapię tę należy wkomponować w całościową koncepcję pomocy dzieciom autystycznym. Celem tej terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery, a nie edukacja dziecka. Dziecko musi być "samo swoim terapeutą" - aktywne, wybierające to co mu sprawia przyjemność lub czego potrzebuje… Terapeuta jest narzędziem w rękach dziecka, wcześniej musi na sobie wszystkiego doświadczy , następnie na dziecku po wiczyć naciąganie, uciskanie, siłę uderzeń bodźca, pamiętając o tym, że tylko przyjemne bodźce zostaną zintegrowane przez układ nerwowy. Techniki stosowane w tej terapii hamują lub pobudzają nadwrażliwość lub niedowrażliwość dziecka. L. Bobkowicz- Lewartowska zwraca uwagę na duże korzyści płynące z kontaktu dziecka ze zwierzętami np. z koniem. Hipoterapia dostarcza dziecku z autyzmem nie tylko wielu przyjemnych wrażeń, ale znacząco korzystnie wpływa na układ dotykowy narządu przedsionkowego, w zaburzeniach integracji sensorycznej, jak lateralizacja, planowanie ruchu, postrzeganie kształtu i przestrzeni. Metoda Dobrego Startu- zmodyfikowana. W metodzie dobrego startu, którą opracowała prof. M. Bogdanowicz pod koniec lat sześćdziesiątych, głównym celem jest usprawnianie i harmonizowanie współdziałania motoryki i psychiki poprzez korektę i kompensację zaburzonych funkcji. Usprawniane są funkcje słuchowe, wzrokowe, dotykowo-kinestetyczno-ruchowe oraz wzrasta ich integracja. Dziecko z autyzmem buduje poczucie tożsamości poprzez poznawanie części własnego ciała. Zajęcia te przebiegają zawsze według określonego modelu: 1. Zajęcia wprowadzające, 2. Zajęcia właściwe, 3. Zajęcia końcowe. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne została opracowana przez fizjoterapeutkę Weronikę Sherborne w 1997 roku Wielkiej Brytanii. Została oparta na teorii i praktyce szkoły R. Labana. Jej głównym założeniem jest posługiwanie się ruchem, jako narzędziem we wspomaganiu rozwoju psychoruchowego dziecka i w terapii zaburzeń mowy.8 Metoda ta jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych terapii w Polsce. Stosuje się ją w pracy z dzieci, które przejawiają różne dysfunkcje. Można stosować ją, jako samodzielną terapię, ale także łączyć z innymi zajęciami terapeutycznymi9. Jak już wspomniałam W. Sherborne korzystała z metod R. Labana w opracowaniu swojej metody. Wykorzystała ona założenia Labana dotyczące gimnastyki ekspresyjnej. Do założenia tej metody należą: Podejście psychofizjologiczne pozwala rozwijać umiejętności i sprawności, które w pewnym stopniu są już ukształtowane oraz wpływa na przechodzenie przez kolejne etapy rozwoju, Naturalna ekspresja ruchowa – umożliwia wchodzenie w interakcje, Osobiste doświadczenie różnorodnych aspektów ruchu ludzkiego – uświadomienie własnej cielesności.10 Do wiczeń wspomagających rozwój dziecka należą ćwiczenia umożliwiające poznanie własnego ciała, zdobywanie pewności siebie oraz wchodzenie w interakcje z innymi ludźmi, jak i wiczenia, które rozwijają ruch.11 W. Sherborne określiła grupy wiczeń, wspomagające rozwój dziecka: wiczenia prowadzące do poznania własnego ciała, np. czołganie, wykonywanie różnych ruchów podczas leżenia, siedzenie, wiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z innymi osobami, np. "tunel" - dziecko przechodzi pod tunelem, który tworzą inne osoby, wiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą, np. przeciąganie, kołysanie się z partnerem, dziecko zwija się w kłębek, a współćwiczący stara się rozwiązać "paczkę", wiczenia twórcze. Terapia behawioralna oparta jest na warunkowaniu sprawczym, którego opisu dokonał B.S. Skinner. Elementy terapii behawioralnej obejmują: trening podstawowy, który polega na nauce koncentrowania uwagi na drugiej osobie, uczenie i imitowanie ruchów i dźwięków praca nad trudnymi zachowaniami; agresja, autoagresja, autostymulacja; powodowanie zmian w zachowaniu poprzez manipulowanie konsekwencjami tych zachowań; stosowanie wzmocnień pozytywnych. rejestracja zachowań; nauka witania się, budowanie umiejętności komunikacyjnych. Według B. S. Skinnera teoria behawioralna oparta jest na warunkowaniu sprawczym. Jej celem jest zwiększenie ilości zachowań, które są deficytowe. Terapeuta ma za zadanie wytworzyć w dziecku jak najwięcej zachowań pożądanych tak, aby mogło w przyszłości być w miarę możliwości niezależne. Istotne jest motywowanie dziecka do pracy nad sobą. Kolejnym punktem jest nauka wykonywania prostych poleceń, takich jak: „popatrz na mnie”, „podaj misia”. Następnie uczymy dziecko umiejętności naśladowania, której nie posiada. Kolejnym etapem jest dopasowanie do wzoru, najpierw przedmiotów identycznych trójwymiarowych, a potem dwuwymiarowych. Na samym końcu dziecko uczy się łączyć przedmioty w grupy. Następnie ważne jest wzmocnienie mowy, jeśli dziecko nie posiądzie tej umiejętności, można spróbować nauczyć go alternatywnych mtod komunikacji. Terapia behawioralna zajmuje się także nauką umiejętności społecznych takich jak umiejętność zabawy w grupie, podtrzymywanie rozmowy. W terapii bardzo ważne jest redukowanie zachowań niepożądanych metoda wygaszania polega na wycofaniu wzmocnienia występującego po zachowaniu niepożądanym. Stosuje się również wykluczenie i hiperkorekcje. Wykluczenie stosowane jest w przypadku zachowań agresywnych i powinno być zastosowane zaraz po ataku. Ważną rolę w terapii odgrywa generalizowanie i utrzymanie efektów terapii. To bardzo ważny element, dotyczy przenoszenia wyuczonych i już nabytych reakcji na inne sytuacje. Aby utrzymać te efekty stosuje się zmianę środowiska, w którym pracujemy z dzieckiem. Najlepsze wyniki pracy metodami behawioralnymi uzyskiwane są wówczas, kiedy dziecko jest małe (około 3,5 lat), a czas terapii wynosi 40 godzin tygodniowo.12 Model TEACCH to program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz dzieci z Zaburzeniami w Komunikacji. Zapoczątkowany został przez Erica Schoplera w pierwszej połowie lat 60-tych XX wieku na Uniwersytecie Północnej Karoliny w Chapell Hill. System TEACCH to zindywidualizowane programy nauczania oparte na wiczeniach edukacyjnych uwzględniających sfery rozwoju i poziomy wiekowe, w których preferuje się kod wizualny w komunikacji z dzieckiem. Występuje również ustruktuowanie fizycznej organizacji przestrzeni. W programie TEACCH, w sferze koncepcyjnej i organizacyjnej położono główny nacisk na więzi: rodzice-dzieci, rodzice-pracownicy, a nie na techniki terapeutyczne.W modelu TEACCH brana jest pod uwagę teoria behawioralna i koncepcje dotyczące zaburzeń sensorycznych. Oddział proponuje także rozszerzoną diagnostykę kliniczną, która pomaga rodzicom w wielu sferach. Przede wszystkim są organizowane tygodniowe spotkania gdzie rodzice pracują ze swoim terapeutą, a dzieckiem zajmuje się inny terapeuta, który poznaje go, jego zainteresowania i możliwości. Następnie rodzicom pokazuje się plan postępowania, który rodzice modyfikują według własnych potrzeb. W ten sposób powstaje specjalny plan wiczeń dla dziecka, który rodzice wykonują w domu. Dodatkowo otrzymują wsparcie konsultanta, który w miarę możliwości pomaga rodzinie.13 Zestawy wiczeń, gier i zabaw, pomocy dydaktycznych do pracy z dzieckiem autystycznym według przedstawionych wyżej metod terapii można znaleźć w pokaźnej już literaturze; niektóre pozycje umieszczono w niniejszej pracy. Wspomniany już wcześniej A. Wolski zaleca, aby kierować się podejściem "zdrowego rozsądku" oraz pozwolić dziecku wzrastać we własnym rytmie. Autyzm dziecięcy jest całościowym zaburzeniem rozwoju. Oznacza to, że wpływa on na wszystkie obszary funkcjonowania dziecka. Z tego powodu niezwykle istotne staje się takie zaplanowanie terapii, aby uwzględniała ona wszystkie jego trudności i potrzeby. Stąd w pracy terapeutycznej konieczne jest specjalistyczne podejście łączące ze sobą różne metody. To jakie rodzaje oddziaływań terapeutycznych zostaną wykorzystane w pracy z dzieckiem zależy od wielu czynników m.in. od wieku i głębokości zaburzeń dziecka, współwystępowaniu innych problemów rozwojowych i zdrowotnych jak również od sytuacji rodzinnej. Autyzm to zjawisko o bardzo złożonej strukturze, które współcześnie występuje bardzo powszechnie i stanowi poważny problem społeczny. Moim celem było przybliżenie specyfiki zaburzeń i ich wpływu na zaburzone funkcjonowanie w społeczeństwie. Zrozumienie problematyki zaburzeń ze spektrum autyzmu miało pomóc zaplanować i zorganizować proces edukacyjny ucznia w czasie edukacji wczesnoszkolnej pozwalający mu na możliwie pełny udział w procesie edukacji i socjalizacji. W związku z podjętym problemem nasuwają się następujące wnioski: Nie istnieje jedno podejście właściwe i skuteczne w przypadku wszystkich osób z autyzmem. Należy dążyć do określenia tych elementów różnych podejść terapeutycznych, które mogą być użyteczne w opracowaniu efektywnego programu pracy z konkretnym dzieckiem. Wczesna, intensywna i dobrze zaplanowana interwencja ma kluczowe znaczenie w przypadku wszystkich dzieci z autyzmem. Dzieci ze spektrum autyzmu mają swoje indywidualne silne strony i słabości, które należy uwzględnić przy opracowywaniu programu. Każda metoda terapeutyczna jest skuteczna jeżeli odpowiada na trudności danego dziecka. Metody pracy powinny uwzględniać stymulację polisensoryczną i wprowadzać komunikację interpersonalną. Każde dziecko z autyzmem jest wyjątkowe i należy zaakceptować jego odmienność i nie zmieniać na obraz „typowego dziecka” W terapii należy przede wszystkim pracować nad rozwijaniem komunikacji i samodzielności. Bibliografia 1. Błeszyński J., Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia, Słupsk 1998. 2. Błeszyński J., Uwarunkowania efektywnego oddziaływania terapeutycznego w pracy z osobami autystycznymi, [w:] J. Błeszyński (red.) Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, Kraków 2005. 3. Błeszczyński J., Wykorzystanie metody Ruchu Rozwijającego w terapii dziecka z głębokimi deficytami rozwojowymi – autystycznego, [w:] J. Błeszczyński (red), Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, Kraków 2005 4. Bobkowicz- Lewartowska L., Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków 2005 5. Cieszyńska J, Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych, Wyd. Omega Stage System, Kraków, 2011. 6. Delacato C. H., Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko, Warszawa, 1995. 7. Jaklewicz H, Autyzm wczesnodziecięcy, Wyd. GWP, Gdańsk, 1993. 8. Jaklewicz H., Wczesny autyzm dziecięcy – symptomatologia, diagnostyka, etiologia i terapia, [w:] Psychologiczne problemy wczesnego autyzmu dziecięcego, (red.) E. Czownicka, Warszawa 1983. 9. Kruk Lasocka J., Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi [w:] Dykcik W. (red.) Pedagogika specjalna, Poznań 1997, Wyd. UAM 10. Kwiatkowska M, Dzieci głęboko niezrozumiane: program pracy edukacyjnej z dzie 11. mi upośledzonymi umysłowo w stopniu głębokim, Oficyna Literatów i Dziennikarzy Pod Wiatr, Warszawa, 1997 12. Lovaas O. I., Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz, Warszawa 1993. 13. Maciarz A, Biadasiewicz M, Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, Wyd. Impuls, Kraków, 2000. 14. Minczakiewicz E., Przykłady rozwoju mowy dzieci autystycznych, [w:] Z problematyki autyzmu, (red.) J. Kruk-Lasocka, Wrocław, 1994. 15. Peeters T. Autyzm. Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym w Gdańsku, 1996. 16. Pisula E., Małe dziecko z autyzmem, GWP, Gdańsk, 2005. 17. Pisula E., Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa, 2000. 18. Witkowski T., By podnieść poziom społecznego funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, Lublin 1996. 19. Wolski A.,Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka z cechami autyzmu, [w:] Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, (red.) W. i J. Pileckich. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001. 20. Zabłocki K, Autyzm, Wyd. Novumm, Płock, 2002. Czasopisma 1. Borsuk B., Niedyrektywna terapia zabawowa. Koncepcja V. M. Axline, Psychologia Wychowawcza 1979, nr 5. 2. Pawłowska H., Właściwości mowy w autyzmie wczesnodziecięcym, Szkoła Specjalna, 1998 nr 1. 3. Pawłowska H., Echolalia w prawidłowym i zaburzonym rozwoju mowy, Szkoła Specjalna, 1999 nr 5. 4. Pieróg M., Zabawy dziecka autystycznego, Edukacja i Dialog, 2005 nr 7. Źródła internetowe: 1.1. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20070830562 , 18.04.2018, godzina 16.23 1.2. http://static.scholaris.pl/resource-files/103/001/7.pdf , 10.03.2018, godzina 16.33, 18.04.2018, godzina 12.33 1.3. https://polskiautyzm.pl/klasyfikacje-diagnostyczne-autyzmu/ , 9.03.2018, godzina 10.53, godzina 11.02, 19.03.2018, 11.13 1.4. http://www.forumautyzmu.pl/artykul/psychologia/zaburzenie-hiperkinetyczne-towarzyszacym-uposledzeniem-umyslowym , 9.03.2018, godzina: 12.15. Wyświetleń: 0
Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione. |