Skierniewice, dn. 15.08.2018

Program nauczania etyki w Szkole Podstawowej nr 9 w Skierniewicach
„Etyka uczy myślenia”


I. Program nauczania etyki IV – VIII na rok (plus III klasa gimnazjum) dostosowany do nowej podstawy programowej wzorowany jest na następujących pozycjach:
• Ludzkie ścieżki. Kompleksowy program nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym autorstwa Anny Ziemskiej, Łukasza Malinowskiego – program nagrodzony w konkursie na opracowanie programów nauczania do nowej podstawy programowej, organizowanym przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie w ramach projektu „Wdrażanie podstawy programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół ze szczególnym uwzględnieniem II i IV etapu edukacyjnego”.
• Program lekcji etyki autorstwa Magdaleny Środy. Dopuszczony do użytku przez MEN pod numerem DKW-4014-3/00.
• Autorski program nauczania etyki w gimnazjum Beaty Biłyk-Woźniak
• Projekt „Psubraty”, Ośrodka Działań Ekologicznych "Źródła"
• Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą, program dopuszczony do użytku szkolnego DKW-4014-28/99
• Materiały dostępne w Internecie oraz na podstawie pozycji książkowych , a także biblioteki multimedialnej i filmowej.

II. Cele i zadania etyki w szkole:
• dobro i zło, rozróżnianie pojęć;
• normy i zasady moralne jako wyznacznik funkcjonowania między ludźmi;
• pojęcie wartości, ich hierarchizacja;
• człowiek jako osoba (godność, szacunek, poczucie sprawiedliwości);
• sumienie, a oceny moralne;
• kształcenie umiejętności krytycznego i logicznego myślenia;
• budowanie własnego systemy wartości;
• kształcenie umiejętności zastanowienia się, refleksji nad sobą i swoim systemem wartości;
• umiejętność obrony własnego stanowiska, stosowanie argumentacji i uczestnictwa w dialogu;
• nauczenie się sposobów realizowania swoich wartości w rzeczywistym świecie;
• wdrażanie do samokształcenia i pracy nad sobą;
• odkrywanie wartości ogólnoludzkich;
• kształcenie umiejętności samodzielnego podejmowania decyzji, uzasadniania wyborów i brania za nie odpowiedzialności;
• pogłębienie więzi w grupie zarówno między uczniami, jak i uczniami i nauczycielem: integracja grupy;
• pomoc w poszukiwaniu sensu życia, w poszukiwaniu swojego miejsca na ziemi;
• kształcenie samoakceptacji, tolerancji, empatii, asertywności;
• budowanie poczucia własnej wartości;
• człowiek wobec podstawowych zagadnień egzystencjalnych (narodziny, szczęście, cierpienie, śmierć);
• etyczne aspekty w relacji człowiek – przyroda;
• wartość pracy dla człowieka, aspekty etyki zawodowej.

III. Treści nauczania:
Treści nauczania nie zostały podzielone ze względu na klasy. Dostępne są bloki tematyczne od klas IV-VI oraz do klasy VII-VIII oraz III klasy gimnazjum. W takich grupach będą się uczyć uczniowie. Baza tematów została utworzona tak, aby zajęcia były atrakcyjne dla uczniów z każdej klasy niezależnie od tego, który rok uczęszczają na zajęcia etyki w dany bloku tematycznym. Do zajęć wykorzystywane są przede wszystkim książki, opowiadania, historie z życia wzięte oraz ciekawe filmy fabularne.

KLASY IV - VI


Cele ogólne:
• Rozpoznawanie elementarnych wartości, wśród których na pierwszym miejscu jest dobro .
• Odróżnianie dobra od zła w zakresie elementarnym.
• Kształtowanie empatii.
• Kształtowanie postawy refleksyjnej wobec omawianych zagadnień dotyczących człowieka, jego najbliższego otoczenia (rodziny, przyjaciół, kolegów, osób starszych, osób niepełnosprawnych itp.), środowiska przyrodniczego, stosunku do własnej natury (uczuć, motywacji itp.) i określonych sytuacji życiowych.



Cele szczegółowe:
Wiedza:
• Wiedza ogólna dotycząca przedmiotu, celu i zakresu etyki.
• Wiedza na temat elementarnych wartości.
• Wiedza na temat praw i obowiązków młodego człowieka wobec siebie i innych.
• Wiedza na temat uczuć, emocji, słabszych i mocniejszych stron własnych oraz innych osób.
• Wiedza na temat obszaru kulturowego, w którym uczeń żyje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartości, przy jednoczesnym uświadamianiu i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarów i systemów kulturowych
• Wiedza na temat ogólnych problemów moralnych występujących zarówno w najbliższym otoczeniu, jak i w świecie (np. ochrona środowiska naturalnego).
Umiejętności:
• Umiejętność odróżniania dobra od zła.
• Umiejętność identyfikowania dobra i zła w różnych formach (w treściach poszczególnych opowieści – konkretne postacie i ich działania, symbole, przypowieści, przenośnie).
• Umiejętność nazywania elementarnych pojęć moralnych i posługiwania się nimi we właściwych kontekstach (np. sprawiedliwość, wytrwałość, honor, dzielność etyczna, sumienie itp.).
• Umiejętność odróżniania treści etycznych od religijnych.
• Umiejętność rozpoznawania stanów uczuciowych oraz ich następstw (np. złości).
• Umiejętność formułowania prostych wypowiedzi i wniosków związanych z omawianym tematem.
• Umiejętność kulturalnego dyskutowania – wyrażania własnego zdania z użyciem prostej argumentacji oraz słuchania wypowiedzi koleżanek i kolegów, bez przerywania itp.
• Umiejętność poszanowania dla odmiennych postaw i poglądów wyrażanych przez koleżanki i kolegów.
• Umiejętność podejmowania prostych decyzji.
• Umiejętność przewidywania ewentualnych konsekwencji dokonanych wyborów i decyzji, łączenie przyczyny i skutku.



Postawy:
• Wrażliwość na wartości – z dobrem na czele.
• Wrażliwość na dobro i jego przejawy, gotowość do chronienia dobra.
• Budowanie fundamentów własnej hierarchii wartości na miarę rozeznania realnego świata.
• Budowanie poczucia własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby, dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osób.
• Przekonanie o potrzebie doskonalenia się moralnego (np. postawa rycerska).
• Otwartość i wrażliwość na potrzeby innych osób oraz wszelkich istot żywych.
• Wrażliwość na problemy środowiska naturalnego i uświadomienie konieczności chronienia go.
• Przekonanie o słuszności postawy aktywnej, rozszerzonej również na pole działań ogólnospołecznych (np. udział w akcjach charytatywnych).
Treści nauczania w klasach IV-VI
1. Wstęp – co to jest etyka?
 narodziny etyki.
 postępowanie: jak bym postąpił w danej sytuacji. ocenianie postępowania innych. powinność i jej znaczenie.
 etyka w życiu codziennym: zadawanie pytań. dokonywanie wyborów. nawyki i zwyczaje.
2. Normy i obowiązki
 normy: normy etyczne i prawo
 normy, które rządzą waszym życiem. charakterystyka, źródła, sposoby obowiązywania (norm: obyczajowe, prawne, moralne)
 specyfika norm moralnych i sposób, w jaki nas zobowiązują
 rola nagród i kar, co zamiast kar i nagród?
 różne określenia obowiązku. zakres obowiązku (mam obowiązki wobec brata, ale czy mam wobec człowieka na ulicy, psa, ginącego gatunku, niszczonej przyrody?).
3. Ja w szkole
 jak organizować własną naukę, sposoby i techniki uczenia się, gospodarowanie czasem, zagrożenia płynące z różnych form spędzania czasu
 prawa i obowiązki ucznia
 regulaminy szkolne- poznajemy zasady tworzenia regulaminów
 czy odrabianie lekcji ma sens?
 moje sukcesy małe i duże, niepowodzenia szkolne jak sobie z nimi radzić?
 kultura osobista w życiu szkolnym
 człowiek i sport – sport również uczy etyki; zasady w sporcie i w życiu codziennym, zasada fair play do stosowania w sporcie i w życiu (np. w szkole – nie ściągamy, gramy uczciwie).

4. Ja i moja rodzina
 rodzina jako wartość,
 portret mojej rodziny,
 funkcje rodziny
 prawa i obowiązki w mojej rodzinie,
 współodpowiedzialność za rodzinę
 rodzaje rodzin, wioski dziecięce, domy dziecka.
5. Ja i moje uczucia
 poznajemy uczucia: złość, gniew, radość, smutek,
 różnica między uczuciami a emocjami,
 jak radzić sobie z emocjami,
 asertywność, umiejętność wyrażania uczuć
 ja i moje granice, przestrzeganie granic innych
6. Kim jestem?
 rozpoznawanie własnej tożsamości. ,,kim jesteś ?”
 określanie siebie w kategoriach: pamięci przeszłych zdarzeń, poczucia sprawczości, odpowiedzialności, myślenia, czucia (czy ,,ja” to moje ciało? – moje myśli? – moje ubrania? czy gdy przestaję myśleć, przestaję istnieć?).
 określanie siebie w kategoriach identyfikacji wspólnotowych (jestem dzieckiem, uczniem, Polakiem, przyjacielem, bratem etc.).
 rzeczywistość i plany. rzeczywistość i ideał (,,kim jestem?” a ,,kim chciałbym być ?”).
 odróżnianie orzeczników opisowych od oceniających (,,x jest wysoki” ,,x jest uczciwy”).
 zalety i wady własne. zalety i wady innych (czy zalety innych to to, co u nich lubimy?
 czy można mieć zaletę nielubianą przez innych?).
 co to znaczy byś sobą, jak być sobą
 jak postrzegają mnie inni? Na jakiej podstawie inni nas oceniają? Jak to jest być ocenianym?
 Ja realne, ja idealne
 co to jest ideał? (ideał przyjaciela, ideał nauczyciela, ideał ojca etc.).

7. Ja i moi koledzy
 konflikty, jak je rozwiązywać, po co nam kłótnie, co to jest dokuczanie,
 formy dokuczania, bądź kumplem nie dokuczaj
 przemoc i różne jej oblicza, jak reagować na przemoc
 porozumiewanie się, wymiana myśli, aktywne słuchanie, komunikowanie się, błędy w komunikacji, sprzężenie zwrotne, komunikat :JA, język niewerbalny.
 współdziałanie, wspólne budowanie i opowiadanie.

8. Ja i świat wartości
 co to jest wartość,
 hierarchia wartości,
 wartości obiektywne i subiektywne
 omówienie wartości takich jak: szacunek, uczciwość, odpowiedzialność, odwaga, samodyscyplina, pokojowość, sprawiedliwość, szczęście, przyjaźń i miłość, solidarność, piękno, mądrość, prawdomówność.
 rycerze – ludzie honoru. – kim był rycerz; cechy rycerza (William, Gotfryd, Lancelot, Rolland; rycerze i ich kodeks; słowo honoru – dotrzymywanie obietnic; posłuszeństwo, wierność.
9. Ja i świat zwierząt
 czym zwierzęta różnią się od ludzi,
 działania człowieka wobec zwierząt,
 zwierze jako prezent,
 zwierzęta w cyrku i w zoo, wigilijny karp,
 opieka nad zwierzęciem w domu,
 zwierzęta egzotyczne w sklepie zoologicznym,
 hodowla zwierząt na futra,
 wegetarianizm i weganizm,
 prawa zwierząt,
 zwierzęta a badania naukowe.
10. Ja i moja ojczyzna
 co to jest patriotyzm,
 patriotyzm wczoraj i dziś,
 jak być patriota w czasach pokoju, o czym opowiadają zabytki i pomniki;
 ślady Polaków na świecie (emigracja, Polonia),
 wartości narodowe
 grupa, naród, wspólnota, państwo – próba definicji pojęć
 różnica między patriotyzmem a nacjonalizmem, wartość patriotyzmu, zagrożenia związane z nacjonalizmem
 wartość moralna postawy tolerancyjnej.


11. Autorytety w moim życiu
 odróżnianie pojęć: ,,ideał”, ,,bohater”, ,,idol”, ,,przywódca”, (,,lider”), ,,wzór”, ,,autorytet”
 autorytet kompetencyjny a autorytet moralny; podobieństwa i różnice
 kim jest autorytet moralny? cechy autorytetu moralnego
 co to jest mądrość? na czym polega zaufanie?
 nasze zachowania wobec autorytetu: naśladowanie, posłuszeństwo, szukanie rady.
 dobre i złe posłuszeństwo.

12. Zasady w towarzystwie
 savoir vivre w środkach masowego przekazu, w kinie, teatrze, w nawiązywaniu kontaktów, kontakty telefoniczne, miejsca publiczne,
13. Świat osób z niepełnosprawnościami
 co to znaczy, że ktoś jest niepełnosprawny,
 rodzaje niepełnosprawności,
 bajki o wybranych niepełnosprawnościach,
 problemy osób z niepełnosprawnościami,
 stereotypy wobec osób niepełnosprawnych
 pies przewodnik,
 jak sobie radzić z emocjami w stosunku do pewnych zachowań osób niepełnosprawnych, jak reagować w sytuacjach trudnych,
 savoir vivre w stosunku do osób niepełnosprawnych, kultura słowa i nazewnictwo.
 rola zmysłów w poznawaniu świata – poznajemy zmysły i ich funkcje; historia Helen Keller.
14. Magia słów, czyli retoryka dla dzieci
 różnice między wiedzą, wiarą, opinią
 co to jest przekonywanie,
 przygotowanie przemówienia,
 walka na argumenty,
 różnica między słowem pisanym a mówionym, metafory,
 polityczne obietnice, perswazja, manipulacja
 fakty i wartości
 różne sposoby ustalania tego, co jest prawdą, różne sposoby weryfikacji prawdy
 trema, znaczenie słów, rola wulgaryzmów, kultura słowa.
 reklama – mechanizmy działania, jak się ustrzec przed jej wpływem, przygotowanie reklamy wybranej wartości.
15. Uzależnienia
 rodzaje uzależnień, kwestia dopalaczy, ciemna strona komputera i smartfona
 dlaczego ludzie wybierają używki,
 ludzkie historie,
 jak asertywnie odmówić,
 co zamiast papierosów, narkotyków?,
 skutki uzależnień, jak wygląda osoba uzależniona
 wola a inne władze człowieka; czynniki kształtujące i osłabiające wolę (skutki); ćwiczenie silnej woli;
16. Przyjmowanie odpowiedzialności za siebie i innych.
 odpowiedzialność za przekroczenie norm a poczucie odpowiedzialności
 odpowiedzialny człowiek a odpowiedzialny uczeń, nauczyciel, polityk – charakterystyka
 normy a cele i intencje zachowań
 odpowiedzialność a sumienie
 odpowiedzialność za siebie
 kręgi odpowiedzialności
17. Ludzie w potrzebie
 wolontariat – czym jest,
 dlaczego chcemy pomagać innym? Dlaczego należy pomagać innym?
 organizacje charytatywne na świecie i w naszej szkole
 egoizm i altruizm
 problemy współczesnego świata: bieda na świecie (dzieci w Afryce)
18. Człowiek – jego prawa i obowiązki
 co to jest prawo
 różne rodzaje prawa np. prawo o ruchu drogowym , prawo karne
 mam prawo do...; dziecko też człowiek – prawa dziecka (akty prawne – Konwencja o Prawach Dziecka)
 prawa człowieka w Polsce i na świecie;
 czas solidarności
 łamanie praw człowieka
 rasizm- pojęcie rasizmu i jego formy
 walka w słusznej sprawie – ludzie walczący bez przemocy (L. Wałęsa, M. L. King, Gandhi i in.)
 organizacje walczące o prawa człowieka,
 wszyscy równi wobec prawa, godność i szacunek dla każdego niezależnie od poglądów, wyglądu i wiary.
19. Człowiek jako osoba, godność człowieka.
 człowieczeństwo: próba zdefiniowania człowieka, natura człowieka.
 rozważania o śmierci: dzieci chore i najbliżsi, śmierć w mediach i filmach. oswajanie się ze śmiercią bliskich osób. w jakim sensie śmierć czyni nas istotami ludzkimi?
 cierpienie i jego sens, niezawinione cierpienie
 prawda: różne znaczenia słowa „prawda”. zdania prawdziwe. paradoksy i zagadki związane z prawdą, czy warto jest być prawdomównym?, wyspa kłamstw, konsekwencje kłamstwa, czynniki usprawiedliwiające kłamstwo.
 zło: istnienie zła. pojęcie zła moralnego. szukanie usprawiedliwień.
 tolerancja: inność w grupie. pozytywny ideał tolerancji. my i nietolerancja. tolerancja a obojętność.
20. Człowiek i religia
 co to jest religia, religie świata – wybrane elementy buddyzmu, islamu, judaizmu, hinduizmu
 chrześcijaństwo i judaizm
 Biblia; tradycje, obyczaje i święta żydowskie (np. historia Estery, Purim)
 święta chrześcijańskie; podział chrześcijan; katolicyzm, prawosławie, protestantyzm; ekumenizm.
 ateizm- co to takiego?
 czy można w nic nie wierzyć, agnostycyzm
 wiara jako wiedza irracjonalna
 założenia religii, po co ludziom wiara?

21. Etyka i kultura osobista

 etyka w życiu codziennym
 przypomnienie zasad
 kultura osobista – nauka o grzeczności; przejawy braku kultury i sposoby przeciwstawiania się temu zjawisku
 kultura słowa, dbałość o jakość wypowiedzi, wulgaryzmy i ich znaczenie, po coo nam wulgaryzmy

22. Ja i filozofia

 co to jest filozofia, kim są filozofowie, pytania filozoficzne, dociekania filozoficzne (pytania do kalafiora).
 związek etyki z filozofią
 znajomość podstawowych teorii filozoficznych oraz filozofów na przestrzeni dziejów na podstawie wybranych książek filozoficznych i o filozofii dla dzieci.

23. Czym jest miłość i różne jej rodzaje

 miłość i jej rodzaje,
 przyjaźń, co to znaczy być prawdziwym przyjacielem,
 miłość rodzicielska, braterska, zakochanie,
 miłość do zwierząt,
 nieszczęśliwa miłość, ślepa miłość,
 miłość do Boga i Boga – miłość agape.

24. Człowiek i jego przeznaczenie
 czy wszystko zapisane jest w górze; czym jest los, przeznaczenie;
 jak ma się przeznaczenie do naszej woli;
 plany, postanowienia i ich realizacje, koniec świata,
 co to jest nieskończoność,
 czy wyobraźnia ma granice?,
 czy przyszłość zależy ode mnie?, czy człowiek jest kowalem swojego losu?

25. Wartość pracy w życiu człowieka
Praca i jej wartość, dlaczego pracujemy, problem bezrobocia w kraju i na świecie, pomoc socjalna potrzebującym
26. Moje plany na przyszłość
Jak wyobrażam sobie swoją przyszłość, kim chciałbym zostać, co osiągnąć w swojej najbliżej i dalszej przyszłości.

Klasy VII-VIII i gimanzjum

Cele ogólne
Rozpoznawanie wartości etycznych, wśród nich na pierwszym miejscu dobra – zarówno na poziomie praktyki, jak i teorii.
● Odróżnianie dobra od zła na różnych poziomach analizy i w różnych ich przejawach.
● Kształtowanie postawy otwartości i zrozumienia dla różnych punktów widzenia.
● Kształtowanie postawy refleksyjnej wobec omawianych zagadnień dotyczących człowieka, jego otoczenia – zarówno w mikro-, jak i makroświecie.
● Kształtowanie umiejętności analizy problemowej i krytycznej analizy zagadnień etycznych.
● Kształtowanie umiejętności twórczej dyskusji, prowadzenia odpowiedniej argumentacji i formułowania wniosków.

Cele szczegółowe:
Wiedza
● Wiedza ogólna dotycząca przedmiotu i zakresu etyki.
● Wiedza na temat wartości, w tym głównie dobra.
● Wiedza na temat praw i obowiązków człowieka wobec siebie i innych.
● Wiedza na temat uczuć, emocji własnych oraz innych osób.
● Wiedza o sposobach rozwoju swoich mocnych stron oraz kontrola i wspieranie słabszych.
● Wiedza o zagrożeniach wynikających z faktu wkraczania w życie dorosłe.
● Wiedza na temat obszaru kulturowego, w którym uczeń żyje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartości, przy jednoczesnej świadomości i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarów i systemów kulturowych np. arabskiego, dalekowschodniego itd.
● Wiedza na temat problemów moralnych występujących zarówno w najbliższym otoczeniu, jak i w świecie (np. ochrona środowiska naturalnego).
● Wiedza o sposobach analizy problemów, procedurach krytycznej analizy.
● Wiedza o technikach poprawnej argumentacji w etyce i formułowania wniosków.
● Wiedza ogólna o pojęciach i kierunkach etycznych i filozoficznych. Umiejętności
● Umiejętność odróżniania dobra od zła, zarówno na poziomie praktycznych problemów z życia ucznia, jak też na poziomie teoretycznym.
● Umiejętność identyfikowania dobra i zła w różnych formach i przejawach.
● Umiejętność nazywania pojęć i posługiwania się nimi we właściwych kontekstach, przy jednoczesnym zrozumieniu różnic w ich pojmowaniu, bądź gradacji w zależności od kultury (np. sprawiedliwość, wytrwałość, honor, dzielność etyczna, sumienie itp.).
● Umiejętność formułowania wypowiedzi, argumentów i wniosków związanych z omawianym tematem.
● Umiejętność kulturalnego dyskutowania – wyrażania własnego zdania z użyciem odpowiedniej argumentacji oraz słuchania wypowiedzi koleżanek i kolegów
● Umiejętność dyskutowania w sposób konstruktywny, z ukierunkowaniem (jeśli to możliwe) na kompromis i wspólne sformułowanie wniosków.
● Umiejętności poszanowania odmiennych postaw i poglądów wyrażanych przez koleżanki i kolegów. ● Umiejętności rozpoznawania stanów uczuciowych oraz ich następstw (np. gniewu, rozpaczy).
● Umiejętności podejmowania decyzji – zarówno w przypadku analizy problemów praktycznych, odnoszących się do życia ucznia, jak też bardziej abstrakcyjnych, odnoszących się do sytuacji w makroświecie.
● Umiejętności przewidywania konsekwencji dokonanych wyborów i decyzji, łączenie przyczyny i skutku oraz uzasadnienie podejmowanych decyzji i formułowanych wniosków.
● Umiejętności odróżniania treści etycznych od religijnych i kulturowych.
Postawy
● Wrażliwość na wartości – z dobrem moralnym na czele.
● Wrażliwość na dobro moralne i jego przejawy, gotowość do chronienia dobra.
● Otwartość i wrażliwość na potrzeby innych osób, oraz wszelkich istot żywych.
● Wrażliwość na problemy środowiska naturalnego i uświadomienie konieczności chronienia go.
● Budowanie własnej hierarchii wartości.
● Budowanie poczucia własnej godności, niepowtarzalności i wyjątkowości jako osoby, dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osób.
● Przekonanie o potrzebie doskonalenia się moralnego.
● Przekonanie o słuszności postawy aktywnej, rozszerzonej również na pole działań ogólnospołecznych.
● Postawa otwartości na problemy mikro- i makroświata ucznia.
● Postawa otwarcie krytyczna i refleksyjna wobec problemów etycznych, zarówno na poziomie praktycznym, jak też teoretycznym.
● Postawa adekwatnego odnoszenia się do treści, wynikająca z umiejętności krytycznej analizy.
● Postawa poszukująca możliwości przełożenia refleksji teoretycznej (wynikającej z własnego stanowiska i przemyśleń ucznia) na aktywną działalność ukierunkowaną na konkretny efekt. L

Treści w klasach VII-VIII oraz III klasie gimnazjum

1. Etyka – przypomnienie podstawowych zagadnień

 etyka nauka o moralności, rodzaje etyki
 wzorce moralne z perspektywy moralnej
 skąd dziś bierze się moralność?
 jak odróżnić dobro od zła, jakie są punkty odniesienia?
 czy posiadamy wrażliwość na zło, co jest w życiu drogowskazem?


2. Życie i jego wartość.

 sens życia (sens życia a cel życia; życie harmonijne a życie wartościowe; życie warte przeżycia, modele życia, )
 Carpe diem – czy to istotny postulat z perspektywy etycznej? Radość kontra moralność. Co to znaczy dobrze się bawić? Antropologia śmiechu. Współczesne gatunki śmiechu. Znaczenie śmiechu i zabawy dla człowieka jako jednostki i członka grupy społecznej. Moralne ocena radości
 czy my mamy rzeczy, czy rzeczy mają nas?
 potrzeba realizacji potrzeb wyższych a rozwój moralny.
 prawo do życia, prawo do szczęścia.
 samotność (bycie samemu a samotność, samotność egzystencjalna, osamotnienie moralne).
 cierpienie (czy ma jakąś wartość; religijna a laicka koncepcja cierpienia; przyczyny cierpienia; ważność postulatu minimalizacji cierpień, sentencje o cierpieniu, historia Hioba, poczucie winy jako swoista forma cierpienia, od odpowiedzialności do poczucia winy).
 poczucie winy (przewinienie, odpowiedzialność, wina, grzech, zmaza — różnice; wina kryminalna a wina moralna; wina a sumienie).



 śmierć bliskiej osoby (śmierć jako fakt, śmierć jako wartość; śmierć i rytuał, śmierć w wierzeniach religijnych; postawy wobec śmierci, kiedy stajemy w obliczu śmierci lub byliśmy świadkami narodowych i światowych tragedii i katastrof, pamięć o tych, którzy odeszli, potrzeba pożegnania się z bliskimi, śmierć jako wartość: śmierć bohaterska, narodowa, związana z wykonywanym zawodem, śmierć samobójcza, zachowania suicydalne, znaczenie wiary w życie pozagrobowe, czy śmierć może nas nie obchodzić?).

3. Ja jako jednostka

 tożsamość: ciało, płeć, świadomość (różne aspekty zagadnienia tożsamości: fizyczny, psychiczny, duchowy, wspólnotowy, aksjologiczny), poczucia bycia sobą, moja własna historia –geneza, istota, wartość, elementy składowe mojej tożsamości
 indywidualizm (jednostka, osobowość, wyjątkowość, indywidualność-różnice; jednostka a społeczność).
 teorie osobowości i czynniki je kształtujące
 różnice między ludźmi, wzajemny szacunek
 jak żyć w zgodzie z innymi, wśród innych, istota konfliktu moralnego
 dążenia do bycia kimś innym, brak zadowolenia z bycia sobą
 wartość poznawania samego siebie, rozwijania uzdolnień i predyspozycji; moja przyszłość – moja decyzja oraz odkrywanie moralnie poprawnych możliwości rozwoju osobistego.


4. Relacje z drugim człowiekiem

 miłość i przyjaźń (różne rodzaje miłości: miłość jako uczucie między bliskimi sobie osobami, jako więź w obrąbie grupy, miłość jako cnota, ,,miłość bliźniego"; warunki wystarczające i konieczne przyjaźni; lojalność i wierność, życzliwość, troska o drugą osobę, ).
 postawy wobec ludzkiej seksualności (postawa rygoryzmu, postawa umiarkowania, postawa permisywizmu; postawy wobec seksu w świetle historii, w świetle norm religijnych i społecznych).
 stres. uzależnienia (przyczyny uzależnień i ich formy; narkotyki i przestępczość; narkotyki i „szczęście").
 przemoc (dlaczego ludzie używają przemocy; formy przemocy: przemoc domowa, przemoc wobec dzieci).
 egoizm — altruizm (postawy moralne; teorie egoizmu etycznego, dobry i zły egoizm; altruizm jako podstawa zachowań moralnych, narcyzm).
 znaczenie wolontariatu, udział w akcjach charytatywnych
 empatia (współodczuwanie, miłosierdzie, współczucie - charakterystyka i ocena postaw).
 odpowiedzialność (przedmiot odpowiedzialności, zakres odpowiedzialności, odpowiedzialność i normy; poczucie odpowiedzialności za innych).
 uczestnictwo i dialog (postawa zaangażowania w życie społeczne; konflikty; kompromis dobry i zły; rozmowa—uzasadnianie—przekonywanie—dialog)
 kwestia tolerancji i akceptacji, różnice, granice






5. Drogowskazy etyczne

Rozmowy na temat następujących wartości z nawiązaniem do konkretnych myśli i idei filozoficznych:
 honor, przyzwoitość – znaczenie tych pojęć dawniej i dziś;
 doskonałość- czy warto do niej dążyć;
 cnota – ewolucja pojęcia i znaczenia;
 szczęście – różne ujęcie z punktu filozoficznego, próba stworzenia współczesnej definicji, recepta na szczęście;
 obowiązek, sumienie – jak się kształtuje, pojęcie czystego sumienia, czy może być omylne, wyrzuty sumienia, grzech – wina moralna – wina kryminalna, głos sumienia – teorie, „mea culpa” – czy winę da się naprawić, omówienie hipotetycznych sytuacji;
 prawdomówność (wartość logiczna, wartość moralna, obmowa, oszczerstwo, plotka, donos)

6. Omówienie wybranych zagadnień filozoficznych

 Sokrates – dbajmy o duszę i pamiętajmy, że wiedza jest cnotą.
 dialogi sokratejskie, szkoła argumentacji.
 Platon – idee oraz koncepcje człowieka i wychowania
 Arystoteles – etyka złotego środka
 szkoły hellenistyczne i ich sposoby na szczęście
 etyka chrześcijańska – Św. Augustyn i Św. Tomasz.
 teorie umowy społecznej, czyli co powoduje człowiekiem – rozum czy uczucie?.
 etyka Immanuela Kanta
 utylitaryzm jako narzędzie miary i wagi przy ocenie wartości.


7. Wolność, równość, sprawiedliwość.

 wolność i jej ograniczenia (.złożoność pojęcia ,, wolność"; wolność negatywna, wolność liberalna, wolność pozytywna, wolność w teoriach stoików, wolność w koncepcjach chrześcijańskich, wolność w koncepcjach egzystencjalistów)
 wolność jako wartość, niewolnictwo, wolna wola.
 tolerancja i fundamentalizm (wartość moralna postawy tolerancyjnej: tolerancja a niewrażliwość moralna, tolerancja aktywna i pasywna, tolerancja dla nietolerancyjnych; istota i zagrożenia fundamentalizmu).
 sprawiedliwość dystrybutywna i wyrównująca (sprawiedliwość w odniesieniu do dóbr, zasady sprawiedliwego podziału dóbr; sprawiedliwe traktowanie; sprawiedliwość jako bezstronność; funkcje kary).
 solidarność dobra i zła, wartość solidarności, solidarność a lojalność.
 dobrobyt (cel dla wszystkich czy tylko dla niektórych; dobrobyt a szczęście; moralna wartość dobrobytu).
 praworządność (istota praworządności, jej wartość dla społeczeństw, praworządność a lojalność; racje posłuszeństwa prawu).
 nieposłuszeństwo obywatelskie (nieposłuszeństwo prawu, przestępstwo a nieposłuszeństwo obywatelskie; istota, formy, racje nieposłuszeństwa obywatelskiego).
 konformizm i nonkonformizm
 bunt – dlaczego się buntujemy?; forma i cel buntu.; pozytywny i negatywny wymiar buntu.
 charakterystyka społeczności lokalnej, zasady i normy funkcjonujące w społecznościach
 cienie i blaski demokracji (demokracja - wady i zalety; wartość moralna demokracji; demokracja a rządy autorytarne; paternalizm).
 massmedia – manipulacja w massmediach – jak działa reklama?; wzorce moralne i kulturowe w reklamie; kultura wobec fizyczności – tożsamość z ciałem czy ciało wirtualne?; jak się bronić?

8. Ja w społeczeństwie

Poruszane zagadnienia nawiązują do tematów:
 co to są role społeczne, przykłady ról społecznych, przykłady postaw
 umowa społeczna, czyli jak powstają obowiązki i roszczenia (filozoficzne teorie umowy społecznej jako uzasadnienie obowiązków moralnych i roszczeń)
 wzajemne zaufanie (co to jest zaufanie, komu można ufać, osoba godna zaufania, rola zaufania w stosunkach międzyludzkich; symetryczność obowiązków i roszczeń).
 etyka zawodowa .
 rodzaje i przykłady kodeksów etycznych takich jak: etyka w biznesie, etyka lekarska, etyka nauczyciela, etyka pracowników służb publicznych, etyka użytkowników Internetu, etyka w sklepie.
 kodeks etyczny (elementy składowe kodeksu: moralne, prakseologiczne, osobowościowe; funkcje kodeksów etyki zawodowej).
 etyka cnót zawodowych (sprawiedliwość, odpowiedzialność, człowieczeństwo, życzliwość).
 być patriotą (co znaczy ,,być patriotą"; patriotyzm a nacjonalizm; obowiązki i cnoty patrioty)
 być obywatelem (czy być patriotą a być obywatelem to to samo; obowiązki obywatelskie, obywatelskie cnoty).
 być kobietą i mężczyzną (pojęcie „płci biologicznej" i ,,płci kulturowej"; czy odmienność ról kobiety i mężczyzny ma charakter naturalny czy kulturowy). czy kobiety mogą nosić spodnie a mężczyźni spódniczki, co świadczy o kobiecości i męskości. trzecia płeć, poczucie bezpłciowości, przykłady konkretnych osób, błąd natury – uwięzienie w ciele.

9. Człowiek i sztuka

 początki człowieka i sztuka:
 wyznacznik człowieczeństwa czy strata czasu?;
 relacja piękna i dobra – problem antyczny i współczesny;
 kultura wysoka i popularna;
 kultura masowa i miejsce dobra w świecie masowym;
 kicz jako sztuka szczęścia
 kiedy sztuka budzi mieszane uczucia
 wykorzystywanie symboli religijnych w sztuce – kreacja artystyczna czy obraza uczuć religijnych
 granice dysponowania własnym ciałem, tatuaż, percing
 tradycje różnych kultur związane z ozdabianiem i deformowaniem ciała versus moda współczesna
 telewizyjne reality show, na granicy intymności

10. Ekologia i wpływ człowieka na środowisko

 ekologia – czym jest
 człowiek i natura – człowiek-zwierze czy człowiek-władca natury?; prawa zwierząt, nasza rola w ekosystemie;
 problemy ziemi naszymi problemami; czy mamy ocieplenie klimatu?;
 czy istnieje coś takiego jak prawa natury, czy im podlegamy?;
 czy ochrona środowiska jest powinnością etyczną – ginące gatunki i wielka plama pacyficzna.
 gmo - modyfikacje genetyczne i ich aspekt etyczny;
 jak człowiek ingeruje w ekosystem; energia: wprowadzenie – czym jest i do czego służy energia; bioenergia – wiatr, słońce; energia jądrowa.
 czy mamy obowiązki wobec środowiska naturalnego? co to znaczy? jakiego rodzaju są to obowiązki? czy można w ogóle mieć obowiązki wobec istot, które nie są ludźmi lub wobec przyrody nieożywionej? obowiązek czy troska?
 nasze obowiązki wobec przyszłych pokoleń.

11. Zagadnienia związane z medycyną
Postęp naukowy w medycynie przynosi wiele problemów etycznych; na czym one polegają? Konflikt jakich wartości wyrażają? Jak oddzielić nieracjonalny strach i przesądy od rzeczywistych problemów moralnych? Gdzie rodzi się zło? Jak go uniknąć? Rozważania na następujące kwestie:
 klonowanie,
 eutanazja,
 aborcja, In vitro
 AIDS, epidemie,
 kwestia szczepień obowiązkowych i regulacje prawne,
 transplantologia i przeszczepy

12. Człowiek wobec nauki

 czym jest nauka i jaka jest jej rola w życiu, czy można poznać wszystko?;
 jakie są granice poznania;
 wynalazki i odkrycia – czy podlegają analizie etycznej (Oppenheimer i problem bomby atomowej)?;
 czy nauka służy dobru – problem antycznej triady piękno-prawda-dobro wobec nauki (Platon, Arystoteles i dr House)?

13. Religijne systemy etyczne

Zagadnienie będzie obejmowało: religijną tożsamość, autorytety, obowiązki przywódców i wiernych, wzorce osobowe, przyjaźń, intymną sferę życia, znaczenie małżeństwa, relacje w rodzinie, wykształcenie – praca – majątek, czas wolny i jego wykorzystanie. Stosunek do starszych członków społeczności i wobec potrzebujących. Postawy wobec innych religii i innych ras. Kobiety i mężczyźni. Czy wszyscy ludzie są równi w ujęciu tego wyznania religijnego? Podziały narodowe. Konflikty między narodami. Kwestie globalne. Postawy wobec ubóstwa na świecie. Ekologia. Etyka w religiach świata – porównanie wybranych aspektów

 Hinduizm
 Buddyzm
 Judaizm
 Chrześcijaństwo
 Islam



14. Główne problemy współczesnej etyki
Czy da się usprawiedliwić w polityce zasadę „cel uświęca środki" ;jak odróżnić racje od manipulacji? Czym jest dobro wspólne? Różne postacie zła, które rodzi lub z którymi walczy współczesny świat:
 dyskryminacja i opresja, feminizm, równouprawnienie,
 terror i terroryzm
 rytualny ubój zwierząt
 tortury
 głód na świecie
 praca zarobkowa dzieci
 praca niewolnicza
 kara śmierci.

15. Postawy alternatywne
Czy ateista może obchodzić święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc?, Boże Narodzenie, czy może to być smutny czas?, Etyczny wymiar świąt – wyjątkowe traktowanie bliskich i potrzebujących, czy karp jest niezbędny na stole wigilijnym? Czy osoba innej wiary może uczestniczyć w uroczystościach kościelnych? Jak należy się zachowywać w świątyniach?

IV. Standarty osiągnięć:

Problemy omawiane w czasie zajęć etyki wymagają od uczniów wiedzy, ale przede wszystkim zdolności do refleksji, umiejętności formowania wniosków i popierających ich argumentów. Ważna jest odwaga w podejmowaniu dyskusji i wyrażaniu swojego stanowiska. Uczeń powinien również umieć odróżnić postawy niemoralne, nieetyczne w danym kręgu kulturowym. Najłatwiej jest ocenić wiedzę na przykład z zakresu historii jakiegoś zagadnienia, biografii filozofa, rozumienia pojęcia etycznego lub filozoficznego czy ukazanie rozwiązań etycznych funkcjonujących w danym kręgu kulturowym lub wyznaniu religijnym. Ocena z etyki powinna być sumą wszystkich tych wskaźników, dlatego też lekcje etyki powinny być tak skonstruowane, aby uczeń miał możliwość wypracować jak najwyższą ocenę pracy. Konieczne jest zatem to, aby wybierać właściwe zagadnienia, materiały do zajęć, stosować takie metody pedagogiczne i stworzyć atmosferę taką w klasie, aby osiągnąć założone przez nauczyciela cele.
Uważam, że w pracy z dziećmi i młodzieżą należy i warto sięgać do doświadczeń uczniów nabytych przy okazji ewentualnego uczestnictwa w akcjach społecznych, a także do ich wiedzy pozyskanej na zajęciach języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie lub podczas godzin wychowawczych, zajęć wychowania do życia w rodzinie lub wiedzy zdobytej z przeczytanych lektur lub książek.
W czasie pracy na lekcji można wykorzystywać elementy metody pracy zwaną: filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą. (zał. 3), a także dyskusję filozoficzną. Najmniej polecaną metodą pracy na lekcji jest wykład.
Pracując z dziećmi w danym zespole należy wziąć pod uwagę różne tempo pracy uczniów oraz możliwości intelektualne. Nauczyciel zobligowany jest do zindywidualizowania pracy na lekcji, co jest uzależnione od potrzeb i możliwości uczniów i może mieć różny charakter. Uczniowie chętni mogą proponować tematy zajęć pod postacią na przykład pytań dotyczących nurtujących ich problemów, tekstów lub innych materiałów (referaty, prezentacje multimedialne, warsztaty) stymulujących do dyskusji nad daną kwestią. Uczniom mniej aktywnym należy proponować zadania o niższym stopniu trudności np. zadania wyboru lub odtwórcze. Nie zaleca się, aby z etyki zadawać prace domowe wymagające zaangażowania po lekcjach. Etyka powinna kojarzyć się z czymś przyjemnym. Zadania należy realizować w czasie jednostki lekcyjnej.

Lekcje etyki powinny uwzględniać:

o różne formy animacji zajęć (zabawy, zgadywanki, rysowanie portretów, komiksów, światów wyobrażonych, quizy),
o różne formy dyskusji (,,przy okrągłym stole”, w kręgu etc.), burza mózgów, ćwiczenia decyzyjne
o scenki, ,,przemówienia”, widowiska, mowy ,,obrończe” i ,,prokuratorskie”, dramy, improwizacje
o zabawy imaginacyjne (w bezludną wyspę, gdzie trzeba ustanowić normy zachowania się i wzajemnej kooperacji, gry RPG etc.),
o gra Dixit, gra w kości Story Cube
o prace i zadania do wykonania w parach lub w grupach (bardzo ważne, by nauczyciel był obserwatorem i animatorem zajęć, by miał je ,,pod kontrolą” , ale by nie prowadził wykładów; ważna z tego punktu widzenia jest przestrzenna organizacja klasy),
o ćwiczenia kreatywne, takie jak: pisanie krótkich tekstów o charakterze opowiadań, białych wierszy, czy poezji konkretnej
o prezentacje multimedialne
o czytanie fragmentów mitologii greckiej i innych, bajek filozoficznych
o lektury z literatury pięknej
o czytanie krótkich fragmentów lektur z literatury filozoficznej
o czytanie fragmentów Biblii,
o wykorzystywanie materiałów będących aktualnym przedmiotem nauczania na innych lekcjach (lektury z języka polskiego, historyczne postacie i zdarzenia, zagadnienia poruszane na godzinach wychowawczych, na lekcjach historii i społeczeństwa, jak również na lekcjach poświęconych wychowaniu do życia w rodzinie).
Do wykorzystania nauczyciel powinien mieć także trafne pytania, interesujące przykłady lub problemy, które potrafią zaintrygować uczniów, stać się impulsem do dyskusji, które pomogą ,,otworzyć się” dzieciom. Pytania takie powinny posiadać swą wartość teoretyczną, ale zarazem powinny być też istotne z osobistego punktu widzenia. Uczeń ma mieć możliwość propozycji swoich tematów do dyskusji.

Propozycja pozostałych metod pracy dla uczniów klas starszych:

• Metoda przypadków - uczeń ma możliwość zapoznani się z danym problemem, dowiaduje się potrzebnych informacji z krótkiego tekstu (przy okazji poznając nowe treści), a następnie, na jego podstawie oraz wiedzy ogólnej, uczniowie wraz z nauczycielem usiłują odpowiednio zdefiniować problem i sformułować wniosek.
• Metoda sytuacyjna – polega na bardzo dokładnym rozpatrzeniu jakiegoś przykładowego przypadku tak skonstruowanego, żeby był on typowy dla dużej klasy zdarzeń. Uczniom przedstawia się sytuację wymagającą podjęcia decyzji, doprowadza się ich do zaproponowania kilku rozmaitych projektów decyzji i omawia się konsekwencje każdej z nich.
• Metoda inscenizacji –metoda z rodzaju gier symulacyjnych. Jednym z jej wariantów jest inscenizacja sądu. Należy jednak pamiętać o kilku zasadach: należy wystrzegać się utożsamiania któregokolwiek z uczniów z „oskarżanym”, a także przedstawić problem do rozstrzygnięcia nie tylko konkretnych sytuacji, ale też pojęć abstrakcyjnych, które w trakcie pracy tą metodą mogą być wówczas „oświetlone” z różnych stron i w sposób zrozumiały przyswojone przez uczniów (szczególnie jeśli są to terminy aksjologicznie niejednoznaczne).
• Metoda dyskusji – nauczyciel powinien tu pełnić rolę moderatora dyskusji, służąc jako głos doradczy, a unikając sformułowań jednoznacznych, definiujących i zamykających dyskusję czy też podważających drogę poszukiwań uczniów. W starszych klasach szkoły podstawowej stosuje się częściej formę swobodnej dyskusji i charakterze otwartym. Można również w miarę możliwości zaprosić specjalnego gościa, specjalisty w danej dziedzinie (etyka, filozofa, naukowca, lekarza, prawnika, terapeuty uzależnień itp.).Warunkiem koniecznym jest wówczas bardzo staranne przygotowanie uczniów do tematu, monitorowanie ich samodzielnej pracy nad uprzednim sformułowaniem głosu w dyskusji oraz pytań.
• Burza mózgów –należy pamiętać, aby zakres w czasie trwania lekcji był ograniczony służył bardziej stworzeniu pewnych ram dla przyszłej dyskusji, a nie stawał się kluczowym elementem lekcji, ponieważ w tej formie pracy niezwykle trudno o kontrolę nad adekwatnością wypowiedzi, doborem argumentów i sformułowaniem wniosków. Tej metodzie często towarzyszy sporządzanie „mapy pojęć” (duży karton, plansza z przylepionymi „ruchomymi” karteczkami itp.), którą można potem wykorzystywać i odwoływać się jako do pomocy dydaktycznej przy realizacji całego cyklu tematycznego np. dotyczącego praw człowieka, kwestii szczęścia, wolności albo relacji społecznych człowieka.
• Drzewo decyzyjne – metoda pomocna szczególnie w przypadku trudności uczniów z utrzymaniem odpowiednich zasad dyskusji czy pozostawania w obrębie jednego tematu. Należy jednak pamiętać, że metoda ta powinna być wsparciem praktycznym, szablonem, który pomoże uczniowi w analizie problemu na poziomie dyskusji bądź pracy pisemnej. Sama zaś ta metoda nie może być w sposób zadowalający wyczerpująca, ponieważ ukierunkowana jest na ograniczenie, przez co może zdominować zupełnie otwartość ucznia na inną argumentację.

Materiały, pozycje książkowe do wykorzystania na lekcjach etyki
1. Seria książeczek Dzieci filozofują, Oscar Brenifier: Dobro i zło, co to takiego?, Uczucia, co to takiego?, Życie, co to takiego?, Ja, co to takiego?, Piękno i sztuka, co to takiego?
2. Michael F. Patton i Kevin Cannon, Komiksowe wprowadzenie do filozofii
3. Filozof bez brody, czyli jak polubić myślenie, Marie-Luise Raters
4. „Bajki filozoficzne”: Opowieści mędrca Sofosa, Jak żyć razem?, Jak żyć razem?, Świat mitologii, Piquemal Michel, Muchomor
5. Filozofowie do dzieci, Sophie Boizard, wyd. Muchomor
6. Czy mogę pogłaskać psa?, E. Zubrzycka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
7. Jak pomyślę, tak zrobię, E. Zubrzycka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
8. Sekrety Michała, E. Zubrzycka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
9. Po co się złościć?, E. Zubrzycka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
10. Dobre i złe przyjaźnie, E. Zubrzycka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
11. Powiedz komuś!, Agnieszka Żelewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
12. „Szczęście według Niny”, Oscar Brenifier, Iris de Moüy, WYD. Czarna Owca
13. „Prawda według Niny”, Oscar Brenifier, Iris de Moüy, WYD. Czarna Owca
14. „Lekcja filozofii. Od Sokratesa do Heideggera”, Ł. Henel, wyd. Espe
15. Bromba i filozofia, Maciej Wojtyszko, Wyd.: Czarna Owca
16. Komiksowe wprowadzenie do filozofii, M. Patton, K. Cannon, wyd. PAX
17. „ O Królewnie, która chciała jeździć koparką” Janusz Wilczyński
18. „Dlaczego sztuka jest pełna golasów”, S. Hodge, Wydanie: Warszawa, 1, 2017
19. „Sen Alicji, czyli jak działa mózg” J. Vetulani, M. Mazurek, M. Wierzchowski, Mando
20. „Wartości w życiu społecznym. Jak uczyć dzieci szacunku, tolerancji i wytrwałości” E. Pujol, Jedność dla dzieci
21. „Co ty mówisz? Czyli magia słów, czyli retoryka dla dzieci”, A. Załazińska, M. Rusinek, wyd. Literatura
22. „ Zemsta Ateny”, M. Bacchini, E. Di Marco, wyd. WAM
23. „Uczta Platona”, M. Bacchini, E. Di Marco, wyd. WAM
24. „Platon w krainie paradoksów”, M. Bacchini, E. Di Marco, wyd. WAM
25. „Wyspa królestwa Atlantydy”, M. Bacchini, E. Di Marco, wyd. WAM
26. „Tajemnicza jaskinia”, M. Bacchini, E. Di Marco, wyd. WAM
27. „Najmądrzejszy człowiek świata”, E. Di Marco, wyd. WAM
28. „ Mała historia filozofii”, A. Maciak, wyd. Books
29. „ Z dzieckiem w świat wartości”, I. Koźmińska, E. Olszewskaa, wyd. Świat książki
30. „Zwierzokracja”, O. Wodldańska – Płocińska, wyd. Papilon
31. „Buziaki, całusy, pocałunki”, C. Bodstrom, wyd. Czarna owieczka
32. „Dlatego nie jemy zwierząt”, R. Roth, wyd,. Cień kształtu
33. „Złość i smok Lubomił”, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
34. „Strach i pogromca potworów”, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
35. „Smutek i zaklęte miasto”, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
36. „Wstyd i latający śpiwór”, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
37. „Radość i wyspa Hop- Siup’, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
38. Zazdrość i wyścigi żółwi”, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
39. „Garść radości, szczypta złości”, W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
40. „ Po co się złościć?”, E. Zubrzycka, GWP,
41. „Jak zrobię tak pomyślę”, E. Zubrzycka, GWP
42. „Alkohol i jego tajemnice”, E. Zubrzycka, GWP
43. „Miłość czy chciwość”, E. Zubrzycka, GWP
44. „Dręczyciel w klasie”, E. Zubrzycka, GWP
45. „Nie lubię łaskotek”, M. Aboff, GWP
46. „Historyjki o historii, czyli bohaterskie czyny naszych dziadków”, J. Ciechanowski, Grupa Wydawnicza Bookmark
47. „Śmierdzący ser. Jak bronić się przed przemocą w szkole, E. Zubrzycka, GWP
48. „Przybornik etyka. Kompedium metod i pojęć etycznych”, J. Baggini, P. Fosl, Instytu Wydawniczy PAX,
49. „Etyka dla myślących”, M. Środa, Wydawnictwo Czarna Owca
50. „Etyka dla żółtodziobów”, D. Ingram, J. Parks, Dom Wydawniczy Rebis





V. Przedmiotowy system oceniania z podziałem na bloki

Etyka to dział filozofii, który nie daje jasnych i jednoznacznych odpowiedzi na stawiane pytania czy omawiane problemy. Z Ew względu na to, że ukazuje często wiele podejść do tematu narzędzia kontroli i oceny nie mogą być standardowe jak w przypadku matematyki, języka polskiego czy fizyki. Oprócz posiadanej wiedzy, od ucznia oczekuje się przede wszystkim samodzielnego myślenia i umiejętności wypowiedzi popartej argumentami. Zdecydowanie na ocenę z etyki powinna składać się nie tylko poziom opanowania pojęć filozoficznych i etycznych. W skład oceny należy zaliczyć właśnie aktywność ucznia, jego zdolność do prezentowania własnych przekonań, być może nawet zainteresowanie inicjatywami społecznymi w szkole lub poza nią (np. wolontariat, udział w akcjach miejskich, teatr, pomoc osobom starszym itp.). Od ucznia oczekiwać się powinno znajomości podstawowych faktów i pojęć, wyjaśnianych językiem ucznia, a nie słów cytowanych z encyklopedii lub słowników. Znajomość zagadnień teoretycznych można kontrolować jedynie za pomocą skojarzeń lub haseł. Uczeń w ciągu roku szkolnego prowadzi zeszyt szkolny oraz uzupełnia kuferek etyczny nowymi pojęciami i nazwami. Poniżej przedstawiam kryteria poszczególnych ocen ze względu na bloki, w grupach których będą odbywać się zajęcia. Oczywiście idealnie byłoby, gdyby lekcje etyki mogły być prowadzone dla uczniów poszczególnych oddziałów w tym samym wieku.
W klasach IV-VI ocenie podlega:


● aktywne uczestniczenie w lekcji,
● wypowiedzi ustne,
● wypowiedzi pisemne,
● przygotowanie materiałów do lekcji,
● przygotowanie argumentów do dyskusji,
● prowadzenie zeszytu,
● prace domowe,
● sprawdziany,
● prezentacje,
● prace dodatkowe.


Wymagania na ocenę:
● celującą – samodzielne przygotowanie prezentacji/projektu, wzorowe prowadzenie zeszytu, aktywny udział we wszystkich lekcjach, posługiwanie się ze zrozumieniem elementarnymi pojęciami z zakresu etyki, systematyczne przygotowanie do lekcji, podejmowanie zadań dodatkowych, samodzielne inicjowanie pewnych działań, jak na przykład zaproponowanie i opracowanie tematu związanego z omawianym zagadnieniem, lecz zdecydowanie w stopniu wykraczającym poza standard i program obowiązkowy,
● bardzo dobrą – systematyczne przygotowanie do lekcji, czynny udział w zajęciach/dyskusjach, posługiwanie się ze zrozumieniem elementarnymi pojęciami z zakresu etyki/filozofii, wzorowe prowadzenie zeszytu, odrobione prace domowe,
● dobrą – systematyczne przygotowanie do lekcji, częsty udział w dyskusjach, rozumienie elementarnych pojęć z zakresu etyki/filozofii, dobrze prowadzony zeszyt, odrobione prace domowe,
● dostateczną – rozumienie omawianych zagadnień, sporadyczny udział w dyskusjach, prowadzenie zeszytu,
● dopuszczającą – bierny udział w lekcjach, prowadzenie zeszytu,
● niedostateczną – niespełnienie powyższych warunków. Poza powyższymi ocenami stosowane są również „plusy”, głównie za aktywność na lekcji i niektóre prace domowe, oraz „minusy” za nieprzygotowanie do lekcji, brak pracy domowej lub niepodjęcie działań obowiązkowych poleconych przez nauczyciela (trzy „plusy” stanowią ocenę bardzo dobrą, zaś trzy „minusy” - ocenę niedostateczną). Jak poprawić ocenę semestralną/roczną? Uczeń musi uzupełnić zaległe prace, zaliczyć sprawdziany lub poprosić o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobić je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
W klasach VII I VIII ocenie podlega:
● aktywność na lekcji,
● prace domowe,
● sposoby argumentacji, poprawne formułowanie wniosków,
● umiejętność dyskusji,
● prace pisemne w formie prac klasowych - rozprawki na zadany temat, przy czym oceniana jest tu w największym stopniu poprawność formalna pracy i dobór argumentów,
● umiejętność krytycznej analizy tekstów. Całościowo oceniane są prace domowe, wypowiedzi pisemne, aktywność na lekcji nagradzana jest ocenami cząstkowymi: „plusami” (trzy „plusy” stanowią piątkę). Brak realizacji i nie wywiązywanie się z obowiązków oceniane jest „minusami” (trzy „minusy” – ocena niedostateczna).
Na lekcji przewidziane są sprawdziany w formie prac pisemnych (rozprawka) bądź testów, jeśli materiał zrealizowany przez nauczyciela umożliwia sporządzenie spójnego treściowo sprawdzianu.
Uczeń jest zobowiązany do prowadzenia zeszytu, w którym uzupełnia notatki za czas swojej nieobecności. Nauczyciel oddaje sprawdzone prace pisemne w terminie dwóch tygodni.
Formy oceniania uczniów:
ocena szkolna w skali 1-6, ● „plusy” za aktywność (trzy „plusy” to piątka).
Wymagania na ocenę:
● celującą – poszerzona znajomość tematów przewidzianych w programie, dobre panowanie umiejętności dyskutowania, argumentacji i analizy, indywidualne zainteresowania, umiejętność formułowania własnych ocen i uzasadniania wniosków, aktywność na lekcji, pogłębiona i poprawna analiza problemów formułowanych w pracach pisemnych,
● bardzo dobrą – dobra znajomość tematów przewidzianych w programie, dobre opanowanie umiejętności dyskutowania, argumentacji i analizy, umiejętność formułowania własnych ocen i uzasadniania wniosków, aktywność na lekcji, poprawna analiza problemów formułowanych w pracach pisemnych,
● dobrą – znajomość tematów przewidzianych w programie, opanowanie umiejętności dyskutowania, często odpowiednia argumentacja i analiza, umiejętność formułowania własnych ocen i w miarę precyzyjnego uzasadniania wniosków, aktywność na lekcji, poprawność strukturalna w pracach pisemnych,
● dostateczną – pobieżna znajomość tematów przewidzianych w programie, opanowanie umiejętności dyskutowania, choć często bez właściwej argumentacji i analizy, poprawność strukturalna w pracach pisemnych, choć bez właściwej argumentacji i analizy,
● dopuszczającą – znajomość najważniejszych zagadnień etycznych, podstawowa umiejętność dyskusji,
● niedostateczną – brak spełniania powyższych wymagań. Jak poprawić ocenę semestralną/roczną?
Uczeń musi uzupełnić zaległe prace, zaliczyć sprawdziany lub poprosić o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobić je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
Aby poprawić ocenę, uczeń musi uzupełnić zaległe prace, zaliczyć sprawdziany lub poprosić o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobić je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
Przewidywane osiągnięcia uczniów
● Wrażliwość na kwestie moralne i etyczne.
● Rozumienie znaczenia wartości w życiu, odróżnianie wartości uniwersalnych od wartości innych niż etyczne.
● Gotowość do budowania własnego systemu wartości na fundamencie wiedzy uzyskanej na lekcjach etyki.
● Gotowość do chronienia wartości poprzez aktywne życie, włączanie się w różne działania, jak też inicjowanie własnych na rzecz np. środowiska, obrony słabych i pokrzywdzonych.
● Gotowość do aktywnego przeciwstawiania się wszelkim przejawom zła, takim jak niesprawiedliwość, dyskryminacja itp.
● Rozumienie pojęć z zakresu etyki i prawidłowe posługiwanie się nimi.
● Umiejętność podejmowania właściwych decyzji w oparciu o posiadaną wiedzę, wyniesioną z lekcji etyki oraz nie unikanie odpowiedzialności za swoje decyzje, czyny i ich następstwa.
● Otwartość, dociekliwość, ciekawość świata przy zachowaniu stanowiska zdroworozsądkowego, zagwarantowanego uważną percepcją oraz logicznym, krytycznym myśleniem, a także samodzielnością w tworzeniu sądów i opinii.
● Rozumienie wartości i wyjątkowości własnej kultury, przy poszanowaniu dla innych kultur, religii czy światopoglądów.
● Rozumienie konieczności nieustannego doskonalenia się etycznego, moralnego, pracy nad samodyscypliną i ogólnym rozwojem.

VI. Uwagi o realizacji programu:
Przedstawione powyżej grupy problemów stanowią bazę dla omówienia bogatej palety zagadnień etycznych. Zagadnienia te podzielone zostały na poszczególne działy i uszczegółowione jako tematy jednostek, czy bloków lekcyjnych. Ma ona charakter propozycji tematów dla lekcji etyki w wymiarze 2 godzin zajęć w tygodniu i może zostać uzupełniona innymi tematami, w szczególności proponowanymi przez uczniów, projekcjami i omówieniami filmów dotyczących kontrowersji moralnych różnego rodzaju, referatami, czy spotkaniami z zaproszonymi gośćmi itd.
Jeżeli wymiar zajęć ogranicza się do 1 godziny w tygodniu, wówczas należy dokonać wyboru poszczególnych tematów przy zachowaniu ilości i tematyki działów, które wprawdzie mogą zostać omówione w dowolnej kolejności, jednak nie powinny być pomijane zupełnie, ponieważ korelują z podstawą programową. Inna rzecz, że kolejność zaproponowana poniżej uwzględnia rozwój emocjonalny uczniów i wydaje się optymalna.
W czasie realizacji programu należy zwrócić uwagę na to, że nauczyciel w zależności od potrzeb i możliwości może zrezygnować z jednych treści na rzecz innych. Czasem nauczyciel może pozwolić uczniom na ich pomysły, myśli i wypowiedzi. Lekcje etyki to nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także kształtowanie poglądów i umiejętności wypowiadania się. Nauczyciel musi unikać formułowania wniosków w sposób dogmatyczny, nie podlegający dyskusji (chyba, że dotyczy to rzeczy najdonioślejszych jak np. ochrona prawa do życia). Pomoże to w tym, uczniowie mogli mieć własne przemyślenia i mogli sami poszukać rozwiązania, a nie otrzymać gotowe odpowiedzi. W czasie zajęć nauczyciel może w tym celu wykorzystać metodę filozoficzna zwaną dociekaniami filozoficznymi.
Uczniowie mają prawo poruszyć tematy im bliskie i ich interesujące. Nauczyciel winien być elastyczny. Powinien być gotowy na podejmowanie tematów aktualnych na rzecz tematów umieszczonych w programie.
Do niektórych tematów należałoby wracać co rok. Otrzymuje się wtedy informacje na temat tego czy rośnie ich zrozumienie i jak wzbogaca się zasób wiedzy, doświadczeń, zwłaszcza zaś pojęć i argumentów przedstawianych przez uczniów. Uczeń powinien odróżnić tematy etyczne od tematów pozamoralnych.
Bardzo ważne przy realizacji programu, ważniejsze niż podręczniki dla uczniów, są pomoce metodyczne dla nauczycieli. Nauczyciel w swojej pracy dydaktycznej powinien mieć możliwość korzystania z publikacji (np. zeszytów metodycznych pisanych z myślą o różnych lekcjach, dotyczących odmiennych bloków tematycznych, odmiennych problemów, systemów etycznych etc.). W jego pracy użyteczne byłyby również antologie tekstów filozoficznych i etycznych, dostosowane tematycznie i poziomem trudności dla uczniów. Nauczyciel powinien wzbogacić swoją bazę o filmy fabularne, filmy dokumentalne, poruszające wybrane tematy i problemy etyczne.

VII Załączniki
Załącznik nr 1
Baza tematów do realizowania w klasach IV-VI
Klasa IV
1. Lekcja organizacyjna
2. Co to jest etyka?
3. Etyczny kodeks drogowy
4. Dociekania filozoficzne – pytania do dyni
5. Ja w szkole
6. Czy potrzebne nam są normy, zasady i prawo?
7. Tworzymy regulamin.
8. Prawa i obowiązki ucznia.
9. Konstytucja uczniowska – co można, a czego nie można w naszej szkole – uzasadnienie wybranych praw i obowiązków obowiązki w naszej szkole.
10. Poznajemy swój styl uczenia się
11. Czy odrabianie lekcji ma sens?
12. Moje sukcesy małe i duże.
13. Moje niepowodzenia szkolne
14. Kultura osobista w życiu szkolnym
15. Co po lekcjach? -Racjonalne spędzanie czasu.
16. Worek pomysłów – jak spędzać wolny czas
17. Zagrożenia płynące z różnych form spędzania czasu wolnego.
18. Opowieść wigilijna
19. Co niosą ze sobą Święta Bożego Narodzenia
20. Boże Narodzenie a inne religie świata.
21. Charakterystyka Scrooga
22. O rodzinę trzeba dbać nie tylko w święta
23. Być kochanym i kochać – ważniejsze od tego, by posiadać...
24. Portret mojej rodziny.
25. Funkcje rodziny
26. Obowiązki i prawa członków rodziny.
27. Rodzaje rodzin.
28. Dom dziecka, wioski dziecięce.
29. Moje wady i zalety
30. Sen Alicji, czyli jak działa mózg
31. Poznajemy własne uczucia. Jak radzić sobie z uczuciami.
32. Uczucia a emocje
33. Złość i smok Lubomił
34. Strach i pogromca potworów
35. Smutek i zaklęte miasto
36. Wstyd i latający śpiwór
37. Radość i wyspa Hop- Siup
38. Zazdrość i wyścig żółwi
39. Garść radości, szczypta złości – podsumowanie
40. Historyjki o historii, czyli bohaterskie czyny naszych dziadków.
41. Świat wartości
42. Szanuj bliźniego, jak siebie samego
43. Czy łatwo być uczciwym człowiekiem?
44. Odpowiedzialność to wyzwanie.
45. Jak sprawiedliwie podzielić czekoladę
46. Odwaga ratuje życie
47. I ty możesz zostać bohaterem – emisja filmu
48. Wytrwałość wbrew wszelkim przeciwnościom
49. I ty możesz zostać superbohaterem
50. Zwykły bohater – historia Tomka
51. „W sporcie i w życiu – gramy fair” – inspiracja
52. Gdzie podejmowane są decyzje?
53. Poznajemy ludzi wielkiego serca.
54. Zwierzokracja
55. Tak się wszystko zaczęło – demokracja.
56. Pan Patyczak – nie wolno się poddawać
57. Pan Patyczak się żeni - film

Klasa V
1. Pokojowość, czyli jak rozwiązywać konflikty
2. Sprawiedliwość i prawo
3. Szczęście, optymizm i humor
4. Trudne słowo- solidarność
5. Ale ten obraz jest piękny
6. Być mądrym jak filozof
7. Wszyscy mają mieć prawo – prawa człowieka
8. Godność i szacunek dla każdego z nas
9. Łamanie praw człowieka
10. Walka o prawa człowieka
11. Organizacje walczące o prawa człowieka
12. Mała książka o rasizmie
13. Dzieci Afryki
14. Wybrane tematy z projektu Psubraty
15. Mur
16. Czym zwierzęta różnią się od ludzi?
17. A co ty możesz zrobić dla zwierząt?
18. Babe – świnka z klasą, emisja filmu
19. Zwierzę jako prezent
20. Miejsca, których zwierzęta wolałyby nie znać
21. Sklep zoologiczny
22. Uwolnić słonia lub idealne zoo
23. Niezwykła przygody małej pandy – emisja filmu
24. Cyrk jest śmieszny – nie dla zwierząt
25. Jajko
26. Dzień ryby, czyli daj karpiowy święty spokój
27. Fascynujące zwierzęta.
28. Dlaczego wegetarianizm?
29. Dlaczego nie jemy zwierząt?
30. Jedzeniowe dylematy na talerzu
31. Co to jest empatia?
32. Zasady savoi vivre
33. Co by było, gdyby – mit o Prometeuszu.
34. Jak rozpoznać wśród nas Prometeusza?
35. Autorytet czy idol? Jak nazwiesz osobę, która ci imponuje?
36. Rola autorytetów w naszym życiu.
37. Aby młodość była wzrastaniem
38. Zdrowy styl odżywiania.
39. Wiem, co jem – batony
40. Kiedy w brzuchu pusto – problem niedożywienia.
41. Co to jest uzależnienie?
42. Dziękuję, nie palę.
43. Dziękuję, nie pije
44. Dziękuję, nie biorę.
45. Ciemna strona komputera.
46. Jak asertywnie odmówić?
47. Różne oblicza przemocy.
48. Jak reagować na przemoc?
49. Nie kupuj kota w worku, czyli jak nie dać się reklamie.
50. Zareklamuj wybraną wartość
51. Niepełnosprawność
52. Problemy osób niepełnosprawnych
53. Stereotypy wobec osób niepełnosprawnych
54. Postawy wobec ludzi niepełnosprawnych
55. Savoir vivre wobec osób niepełnosprawnych
56. Pies przewodnik
57. Mój biegun- emisja filmu
58. Kuferek etyczny – prezentacja



Klasa VI

1. Czym jest religia?
2. Religie chrześcijańskie
3. Religia i etyka buddyzmu
4. Religia i etyka islamu
5. Religia i etyka judaizmu
6. Religia i etyka hinduizmu
7. Porównanie religii świata.
8. Ateizm – co to takiego?
9. Co to jest filozofia? Początki filozofii.
10. Zadajemy pytania filozoficzne.
11. Pytania do kalafiora
12. „Mały książę” – emisja filmu lub wspólne czytanie książki 3 lekcje
13. Czy słusznie „Mały książę nazywany jest baśnią filozoficzną?
14. Kłapouchy oraz Piżmowiec – wielcy filozofowie
15. Platon w krainie paradosków.
16. Uczta Platona.
17. Najmądrzejszy chłopiec świata
18. Mała historia filozofii: Heraklit,Sokrates, Platon, Arystoteles, Diogenes, Zenon z Kition, Epikur, św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz, Spinoza Rousseau, Kant, Hegel, Darwin, Schopenhauer, Nietzsche, Bergson, Sartre, Kołakowski
19. Rola i znaczenie kultury w życiu codziennym.
20. Co to jest moda?
21. Lustereczko powiedz przecie. O narcyzmie.
22. Czym jest miłość? Różne rodzaje miłości.
23. Czym jest przyjaźń? Jak być przyjacielem?
24. Różne sytuacje rodzinne - więzi między rodzicami i dziećmi
25. Co to znaczy być zakochanym?
26. Miłość między człowiekiem a zwierzęciem.
27. „Duma: podróż do domu”- emisja filmu
28. Dzwonek na wieczny sen. Rozmowy o śmierci.
29. Co to jest cierpienie?
30. Koniec świata.
31. Przygotowanie gazetki ściennej o końcu świata.
32. Co to jest nieskończoność?
33. Czy wyobraźnia ma granice?
34. Emisja filmu: „Gdzie mieszkają dzikie stwory” ok. 3 godz
35. Rzeczy widzialne i niewidzialne.
36. O poznawaniu, czyli docieranie do wnętrza.
37. Teoria i praktyka.
38. Rzeczy ważne w życiu.
39. Mieć czy być?
40. Konsekwencje naszych zachowań
41. "Pozostać sobą - wartości, które cenimy"
42. Moje miejsce w świecie.
43. Drogi poznawania siebie.
44. W jaki sposób poznajemy innych?
45. Jak widzą mnie inni – lustro. (dociekania filozoficzne)
46. Pragnienia i potrzeby.
47. Tajemnice i sekrety.
48. Czy przyszłość zależy ode mnie?
49. Co to jest przeznaczenie i los? Czy człowiek jest kowalem swojego losu?
50. Moje plany na przyszłość
51. Czy warto być prawdomównym?
52. Wyspa kłamstw.
53. Emisja filmu: "Było sobie kłamstwo"
54. Kuferek etyczny - prezentacja

Załącznik nr 2
Baza tematów do realizacji w klasach VII-VIII
1. Etyka – czym jest?
2. Normy obyczajowe, prawne, moralne
3. Podstawowe kategorie etyczne
4. Typologia moralności
5. Wzorce moralne z perspektywy historycznej
6. Skąd w dzisiejszym świecie czerpać wzorce moralne?
7. Życie młodego człowieka w świecie bez wzorców
8. Mój autoportret.
9. Pojęcie tożsamości.
10. Kim jestem?
11. Wartości – czym są?
12. Kult młodości
13. Życie – czym jest?
14. Szkoła życia – rozważania po filmie
15. Sens życia.
16. Moje cele i dążenia życiowe.
17. Sens bajki La Fontaine’a.
18. Dekalog X” projekcja filmu i rozmowy o filmie.
19. Natura i godność człowieka.
20. Godność osobista
21. Narysuj mi prawa człowieka
22. Prawo do życia, prawo do szczęścia
23. Czy dzieciom należą się specjalne prawa?
24. Prawa dziecka - prezentacje projektów uczniowskich.
25. Ściąganie – słodkie kłamstewko, czy bezczelna nikczemność?
26. Indywidualizm
27. Być innym
28. Samotność
29. Cierpienie
30. Poczucie winy
31. Miłość i przyjaźń.
32. Miłość a seks
33. Cechy istotne i nieistotne – dociekania filozoficzne
34. Tożsamość: ciało, płeć, świadomość.
35. Postawy wobec ludzkiej seksualności.
36. Stres,
37. uzależnienia.
38. Egoizm, altruizm.
39. Kto to jest wolontariusz?
40. Empatia.
41. Odpowiedzialność.
42. Uczestnictwo i dialog.
43. Honor.
44. Kodeks honorowy.
45. Nasz kodeks etyki.
46. Doskonałość.
47. Cnota.
48. Sokratejska idea wiedzy jako cnoty.
49. Cnota dawniej i dziś.
50. Arystoteles i etyka złotego środka.
51. Szczęście.
52. Kraina szczęśliwości.
53. Obowiązek.
54. Obowiązek społeczny.
55. Biblijne koncepcje moralności.
56. Rozum, który szuka wiary – św. Augustyn.
57. Wiara, która szuka rozumu – św. Tomasz.
58. Esej – praca na lekcji.
59. Sumienie.
60. Wolność
61. Wolność i jej ograniczenia
62. 300 mil do nieba- emisja filmu, przykład wolności politycznej
63. Cenzura
64. Wolność słowa a muzyka młodzieżowa
65. Tabu kulturowe
66. Programowanie ludzkiego umysłu
67. Tolerancja
68. Co to znaczy być normalnym?
69. Cudowne dziecko
70. Fundamentalizm
71. Problemy etyczne codzienności - prezentacje projektów uczniowskich
72. Charakterystyka głównych religii świata
73. Etyka chrześcijańska
74. Etyka buddyjska
75. Etyka judaistyczna
76. Etyka hinduistyczna
77. Etyka islamu
78. Konsekwencjonizm
79. Etyka praw
80. Ja i moje otoczenie
81. Kant o obowiązkach człowieka wobec przyrody
82. Obowiązek wobec przyszłych pokoleń
83. Prawa zwierząt
84. Etyczne przesłanki i uwarunkowania praw zwierząt
85. Mięsożerco, nie czuj się winny
86. Wegetarianizm i weganizm
87. Bezdomność zwierząt. Schroniska dla zwierząt
88. Miłość – czym jest. Rodzaje miłości
89. Struktura i dynamika miłości.
90. Przyjaźń
91. Miłość rodzicielska
92. Miłość fizyczna
93. Miłość braterska
94. Miłość agape
95. Emocje a uczucia.
96. Piramida potrzeby według Maslowa.
97. Zakochanie a miłość.
98. Zdrada
99. Nienawiść
100. Miłość obsesyjna
101. Pornografia – definicja i pojęcie.
102. Mity pornografii - jakie znacie mity pornografii?
103. Pornozniewolenie – emisja filmu
104. Aborcja – pojęci, definicja, ujęcie prawne.
105. „Babka” – emisja filmu
106. In vitro .Emisja reportażu
107. Eutanazja
108. Uporczywa terapia
109. „Jack jakiego nie znacie” – emisja filmu
110. Inżynieria genowa. Wady i zalety.
111. Żywność genetycznie modyfikowana: szansa czy zagrożenie.
112. Klonowanie
113. Klonowanie – film
114. Zabawa w Pana Boga – manipulacja genami.
115. Marzenia o DNA
116. Transplantologia
117. Jestem Bogiem- emisja filmu
118. AIDS, epidemie i choroby cywilizacyjne i społeczne.
119. Pojęcie śmierci.
120. Filadelfia – emisja filmu
121. Homoseksualizm – przeciw homofonii
122. Transeksualizm
123. „Transamerica” lub „Normalny”– emisja filmu


Załącznik 3

FILOZOFICZNE DOCIEKANIA Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ
Program dopuszczony do użytku szkolnego
DKW – 4014 -28/99


W S T Ę P
Proponowany program edukacyjny Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą przeznaczony jest dla szkół podstawowych. W klasach 1-3 szkoły podstawowej będzie miała charakter kształcenia zintegrowanego, a w klasach starszych- kształcenia blokowego. Taka struktura kształcenia umożliwia wprowadzenie filozoficznych dociekań na obu wymienionych etapach edukacji w ramach szkoły podstawowej. Program filozoficznych dociekań może zatem stanowić element programów kształcenia opracowywanych w szkołach. Program filozoficznych dociekań nastawiony jest na wszechstronny osobowy rozwój ucznia; służy rozwijaniu umiejętności samodzielnego, krytycznego i odpowiedzialnego myślenia, otwartości poznawczej, rozwijaniu osobistych zainteresowań oraz wrażliwości społecznej, moralnej i estetycznej, umożliwia integrowanie różnych dziedzin wiedzy i doświadczenia, a także doskonalenie umiejętności związanych z komunikacją i współpracą w grupie.
Prowadzenie filozoficznych dociekań z dziećmi i młodzieżą jest metodą kształcenia, w której uprawianie filozofii, rozumiane jako tworzenie i badanie filozoficznych idei w grupie złożonej z uczniów i nauczyciela, staje się nauką myślowej samodzielności, otwartości i wszechstronności. Twórcą idei dociekań filozoficznych z dziećmi i młodzieżą jest prof. Mathew Lipman z The Institute for Advancement of Philosophy for Children (IAPC) w Montclair State University w USA, autor programu edukacyjnego Filozofia dla Dzieci. Prace nad tym programem rozpoczęły się pod koniec lat sześćdziesiątych, potem program rozwijał się i był wprowadzany w szkołach wielu krajów. Program Lipmana wraz z jego rozmaitymi modyfikacjami określa się czasem wspólnym mianem filozofowanie z dziećmi, zachowując nazwę Filozofia dla Dzieci (Philosophy for Children) dla curriculum opracowanego w IAPC, na które składa się metoda filozoficznych dociekań, teksty literackie służące inspirowaniu dyskusji oraz obszerne poradniki dla nauczycieli. W każdym kraju, w którym wprowadza się program filozoficznych dociekań, przygotowywane są materiały dydaktyczne dla uczniów i nauczycieli stanowiące punkt wyjścia do filozoficznego dialogu w klasie. Są one po części przekładami materiałów powstałych w IAPC, po części zaś opracowywane są na nowo zależnie od kontekstów kulturowo-społecznych poszczególnych krajów. Materiały przygotowane dotychczas w języku polskim zostaną opisane poniżej. Opracowywaniem polskiej wersji tego programu, jego popularyzacją oraz przygotowywaniem nauczycieli do wprowadzania w szkołach w latach 1993-1999 r. zajmował się zespół filozofów współpracujących z Fundacją Edukacja dla Demokracji.

C E L E P R O G R A M U
Główne cele pedagogiczne, które pozwala realizować program filozoficznych dociekań, są realizowane stopniowo podczas nauki w szkole podstawowej i gimnazjum. Cele te wzajemnie się dopełniają, nie mają struktury hierarchicznej i dlatego z założenia są realizowane łącznie.
Cele realizowane w ramach proponowanego programu edukacyjnego:
• doskonalenie umiejętności myślowo językowych, takich jak rozumiejące czytanie, pisanie twórcze, formułowanie pytań i problemów, posługiwanie się kryteriami, uzasadnianie, wyjaśnianie, klasyfikowanie, badanie założeń, wnioskowanie, definiowanie, posługiwanie się przykładami itp.;
• rozwijanie osobistych zainteresowań ucznia i integrowanie wiedzy przedmiotowej z różnych dyscyplin;
• rozwijanie u ucznia umiejętności wglądu we własne procesy poznawcze w celu ich doskonalenia i wzbogacania, np. wykrywanie błędów w rozumowaniach i porównywanie różnych stylów myślenia;
• zdobywanie umiejętności wydawania samodzielnych i przemyślanych sądów, która rodzi się w wyniku rozwijania wymienionych umiejętności, spotykania się z wielością i różnorodnością przekonań i poglądów na świat, krytyką i uzasadnianiem własnych i cudzych sądów w procesie dialogu we wspólnocie dociekającej;
• rozwijanie umiejętności komunikacji, rozumianej jako umiejętność jasnego wypowiadania się, słuchania innych i ustosunkowywania się do ich wypowiedzi;
• kształtowanie umiejętności współpracy w grupie, dialogu, tolerancji i otwartości;
• łączenie zdolności krytycznego i logicznego myślenia z umiejętnościami wyobrażeniowo-twórczymi;
• rozwijanie u ucznia poczucia odpowiedzialności za własną naukę w efekcie uzyskiwania przez niego wglądu w procesy poznawania;
• rozwijanie wrażliwości społecznej, moralnej i estetycznej;
• rozwijanie narzędzi myślowych umożliwiających uczniom obcowanie z tradycją filozoficzną i jej rozumienie.
Istotne jest to, że ten program edukacyjny pozwala realizować wymienione cele przy pomocy metody (filozoficznego dialogu w grupie), która jest dla dzieci i młodzieży atrakcyjna i rozwija potrzebę aktywnego uczestniczenia w zajęciach szkolnych.
M E T O D A
Filozofowanie z dziećmi i młodzieżą to dialog prowadzony w grupie złożonej z uczniów i nauczyciela, która przekształca się we wspólnotę dociekającą. Punktem wyjścia takiego dialogu są pytania samodzielnie formułowane przez uczniów w oparciu o literaturę piękną, teksty filozoficzne i mądrościowe z różnych kultur, filmy video, prace plastyczne i różnego typu ćwiczenia inspirujące do myślenia. Podczas dyskusji uczeń rozważa pytania i refleksje dotyczące zagadnień filozoficznych, przedstawiane przez siebie i swoich rówieśników.
Podstawowy model zajęć obejmuje następujące etapy:

• usytuowanie się uczestników zajęć w kręgu;
• głośne czytanie tekstu lub oglądanie materiału wizualnego lub wykonanie ćwiczenia;
• sformułowanie pytań przez uczniów;
• wybór pytania do dyskusji;
• dyskusja: próba znalezienia możliwie najbardziej przemyślanej, uzasadnionej i wszechstronnej odpowiedzi na to pytanie, porównywanie jej z innymi odpowiedziami proponowanymi przez uczestników dyskusji, badanie zasadności odmiennych stanowisk i formułowanie argumentów za i przeciw, szukanie ich wzajemnych powiązań i ich związków z innymi filozoficznymi pytaniami, odkrywanie założeń i implikacji pytań oraz odpowiedzi, niekiedy znalezienie czegoś, co łączy odmienne opinie i uzgodnienie wspólnego stanowiska.
Jest to schemat lekcji otwartej na wielość możliwych tematów dyskusji. Kierunek dialogu wyznacza grupa jako całość, a nie nauczyciel. Mamy tu do czynienia ze zmianą modelu komunikacji w klasie: sformułowanie i wygłoszenie wypowiedzi nie jest komunikatem skierowanym do nauczyciela, lecz do wszystkich, którzy biorą udział w dociekaniu. Relacje poznawcze decydujące o kształtowaniu się wiedzy i umiejętności przebiegają nie między nauczycielem i poszczególnymi uczniami, lecz między wszystkimi uczestnikami zajęć. Zadaniem nauczyciela nie jest dostarczanie uczniom treści poznawczych, czyli to, co się tradycyjnie określa mianem przekazywania wiedzy, lecz zachęcanie do myślenia, śledzenie procedur myślowych stosowanych podczas dociekania, pomoc w ich stosowaniu oraz ułatwianie procesów komunikacji w grupie.
Dialog filozoficzny we wspólnocie dociekającej jest metodą, która pozwala rozwijać filozoficzne myślenie już od pierwszych klas szkoły podstawowej, tj. poczynając od takiego etapu kształcenia, na którym nie jest możliwe tradycyjne zapoznawanie ucznia z dorobkiem historycznym nauki zwanej filozofią, operującej szeregiem abstrakcyjnych, specjalistycznych terminów. Dociekania filozoficzne odbywają się w języku dostępnym uczniom i umożliwiają stopniowe odkrywanie i badanie coraz bardziej złożonych idei i koncepcji filozoficznych dotyczących wielu różnych zagadnień: etycznych, estetycznych, poznawczych, logicznych, społecznych. Samodzielne zadawanie pytań przez uczniów, które stanowi jeden z najważniejszych elementów zajęć polegających na dociekaniu, umożliwia rozwijanie indywidualnych zainteresowań oraz rozważanie idei tworzonych przez uczniów. W miarę rozwoju umiejętności uczniów filozofowanie zmienia się w coraz bardziej wszechstronne dociekanie, w którym coraz większą rolę odgrywa uwzględnianie we własnym myśleniu wypowiedzi innych osób.
Uczniowie kształceni metodą filozoficznego dialogu we wspólnocie dociekającej stopniowo doskonalą umiejętności myślowe przygotowujące ich do studiowania historii filozofii, do rozumiejącego czytania tekstów źródłowych, poznawania różnych języków filozoficznych, przekładu różnych ujęć filozoficznych na własne sposoby myślenia. Zatem prowadzenie zajęć z filozoficznych dociekań stanowi z jednej strony przygotowanie do kontynuacji edukacji filozoficznej w liceum, z drugiej strony zaś jest szkołą samodzielnego, twórczego i krytycznego, odpowiedzialnego myślenia, które, niezależnie od dalszego profilu kształcenia ucznia, owocuje w jego życiu indywidualnym i społecznym.
Metoda filozoficznych dociekań jest najistotniejszym elementem programu w tym sensie, że cele, jakie stawia sobie program, można realizować posługując się różnymi materiałami, w oparciu, o które uczniowie formułują tematy lekcji filozofowania. Tak więc o doborze treści nauczania w sensie tematów dyskusji decydują w dużej mierze sami uczniowie. Nauczyciel ma na nie wpływ o tyle, że decyduje o doborze materiałów (tekstów, obrazów, filmów, ćwiczeń). Ponadto oprócz pytań stymulujących posłużenie się przez dzieci określonymi aktywnościami myślowymi nauczyciel może formułować pytania treściowe, pozwalające dostrzec nowe aspekty poruszanych problemów. Jest to zatem program w tym sensie nietypowy, że dotychczas w szkołach przeważały programy oparte o wyraźnie sprecyzowane treści nauczania w postaci zestawów tematów. Ten program nastawiony jest na doskonalenie u ucznia umiejętności – omomówionych w celach programu i w części poświęconej ocenianiu – oraz realizację pewnych szerszych, a zarazem bardziej ogólnych celów pedagogicznych, związanych z całościowym, wszechstronnym rozwojem ucznia jako osoby i podmiotu procesu edukacji. Chodzi tu przede wszystkim o ułatwienie uczniowi uzyskiwania poznawczej samodzielności oraz wspieranie dążeń dziecka do budowania całościowego osobistego obrazu świata i odnajdywania własnego miejsca w zmieniającej się współczesnej rzeczywistości.
Oba typy celów - umiejętności myślowe związane z krytycznym i twórczym myśleniem oraz cele ogólnopedagogiczne - są realizowane w oparciu o aproksymacyjne uczenie się, pozwalające osiągać je w coraz większym zakresie. Przejawia się to w ten sposób, że treści nauczania mogą się powtarzać na wszystkich etapach kształcenia, lecz są rozważane coraz bardziej wszechstronnie, z zastosowaniem różnych procedur myślowych, przy pomocy języka, którym dziecko posługuje się na danym etapie rozwoju poznawczego. Na przykład zagadnienie sprawiedliwości może być dyskutowane w klasie 1 (po przeczytaniu opowiadania „Marysia chce chodzić do szkoły" B. Heesena uczniowie sformułowali pytanie: „Dlaczego Marysia uważa, że to niesprawiedliwe, że nie chodzimy do szkoły codziennie?"). Powraca w starszych klasach pod postacią innego pytania, w oparciu o inne materiały, przy użyciu innych pojęć, innych przykładów, na innym poziomie ogólności (po przeczytaniu fragmentu artykułu na temat eksperymentów na zwierzętach ósmoklasista zadał pytanie „Czy sprawiedliwe jest, że człowiek uzurpuje sobie prawo do decydowania o życiu zwierząt?"). Te same aktywności myślowe, takie jak np. uzasadnianie, pojawiają się w dyskusjach na wszystkich trzech etapach edukacji, lecz ich stosowanie cechuje się różnym stopniem złożoności i skuteczności.
Z A S T O S O W A N I E P R O G R A M U
NA POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH KSZTAŁCENIA
Na wszystkich etapach kształcenia Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą wymaga jednej godziny zajęć tygodniowo.
1. Nauczanie w klasach 1-3
Przy wprowadzaniu programu w klasach 1-3 szczególną rolę odgrywa głośne czytanie krótkich tekstów – krótkich opowiadań lub niewielkich fragmentów obszerniejszych dzieł literatury dziecięcej. Dopóki dzieci nie nauczą się czytać samodzielnie, tekst czyta im nauczyciel. Gdy dzieci są już do tego przygotowane wprowadza się czytanie tekstu na głos, fragmentami. Uczniowie kolejno czytają krótszą lub dłuższą część historii. W klasach 1-2 dobre efekty przynosi czytanie krótkich tekstów chórem. Można również zaproponować uczniom powtórne przeczytanie tekstu.
Aktywnością myślową, od której rozpoczyna się filozoficzne dociekania, jest samodzielne zadawanie przez dzieci pytań nasuwających się po przeczytaniu tekstu (lub w wyniku wykorzystania innego materiału, np. filmu czy ćwiczenia). Potem następuje wspólne wybranie pytania, które będzie stanowiło przedmiot filozoficznej rozmowy. Podczas dyskusji dzieci stopniowo zaczynają uruchamiać i doskonalić różnego rodzaju aktywności myślowe, potrzebne do wyrażania, porównywania i uzasadniania swoich myśli. Na tym etapie kształcenia szczególnie ważne jest rozbudzanie twórczego myślenia (np. nakłanianie do wyszukiwania jak najbardziej zróżnicowanych przykładów), ciekawości poznawczej i wyobraźni oraz zdolności wypowiadania się. Wprowadza się pewne elementy porządkowania dyskusji pod kątem logicznym, mające np. formę klasyfikowania, definiowania czy podawania uzasadnień, lecz nauczyciel powinien próbować uzyskać je od uczniów przy pomocy pytań sformułowanych w języku zrozumiałym dla uczniów, z którymi pracuje, bez wprowadzania fachowej terminologii logicznej. Na przykład nie jest konieczne wprowadzanie terminów „definicja", „uzasadnienie" czy „klasyfikacja", natomiast nauczyciel może posługiwać się pytaniami, które skłaniają uczniów do prób klasyfikowania, konstruowania definicji i uzasadnień: Czy możemy podzielić nasze pytania na grupy? Dlaczego tak myślisz? Czy możesz wyjaśnić, co znaczy słowo...?
Zajęcia z filozofowania są kreowaniem w szkole sytuacji, w której młodsze dzieci mają wpływ na tematykę zajęć i ich przebieg, uczą się rozumiejącego czytania i słuchania wypowiedzi innych, podejmują próby samodzielnego wyrażania swoich myśli, uświadamiają sobie i ujawniają indywidualne zainteresowania, a odkrywając wartość swojego myślenia, kształtują również poczucie własnej wartości. Taka forma zajęć umożliwia rozbudzanie ciekawości poznawczej dzieci i zyskanie motywacji do aktywnego uczestniczenia w zajęciach szkolnych. Dialog staje się istotnym czynnikiem wychowawczym, działającym na rzecz współpracy i komunikacji w klasie. By proces ten został pogłębiony, konieczne jest kontynuowanie wdrażania programu na następnych etapach edukacji.
Elementem zajęć filozoficznych w klasach 1-3 może być opowiadanie przez dzieci historii oraz angażowanie ich w prace plastyczne (por. np. Dzieci i Świat, s. 56), a także praca w mniejszych grupach.
2. Nauczanie w klasach 4-6
Dociekania filozoficzne na tym etapie kształcenia mogą pełnić dwie funkcje:
a) mogą być elementem bloków programowych kształtujących myślową samodzielność ucznia i jednocześnie wspierającym edukację etyczną;
b) mogą być samodzielną formą prowadzenia edukacji etycznej.
Kształtowanie refleksyjnej postawy w dziedzinie moralności nie jest możliwe bez rozwijania u uczniów zdolności posługiwania się określonymi narzędziami myślowymi, koniecznymi do wydawania sądów etycznych. Są to umiejętności takie jak: posługiwanie się kryteriami, przewidywanie konsekwencji, uzasadnianie, odkrywanie podobieństw i różnic, dokonywanie klasyfikacji, wykrywanie związków między pytaniami, problemami i twierdzeniami. Na tym etapie edukacji filozoficzne dyskusje we wspólnocie dociekającej stwarzają znakomitą okazję do ćwiczenia tego rodzaju umiejętności myślowych. Jednocześnie podczas dyskusji w grupie dzieci zapoznają się z wielością przekonań i spojrzeń na świat, a branie przez nie udziału w dialogu filozoficznym jest praktykowaniem otwartości poznawczej, tolerancji i poszanowania innych osób oraz ich punktów widzenia. Filozoficzny dialog w grupie pozwala jednak nie tylko dostrzegać wielość poglądów i perspektyw, ale również odkrywać, że za różnymi przekonaniami kryją się różne uzasadnienia, z których nie wszystkie są jednakowo przekonujące. Uczniowie uczą się też rozważać praktyczne zastosowania przekonań, konsekwencje czynów i zachowań wynikających z określonych przekonań, związki między myśleniem i działaniem. Tym samym dociekania filozoficzne stają się dla uczniów swego rodzaju zabezpieczeniem zarówno przed relatywizmem moralnym, jak i przed indoktrynacją, uczą świadomego i rozważnego określania się wobec wartości, podejmowania wysiłku w celu znalezienia przemyślanej odpowiedzi na ważne życiowe pytania.
Dociekania filozoficzne w klasach 4-6 powinny opierać się na materiałach (teksty, filmy, ćwiczenia) bardzo zróżnicowanych tematycznie, sprzyjających odkrywaniu przez dzieci zagadnień z różnych dziedzin filozoficznych (nie tylko etyki) i badaniu związków zachodzących miedzy różnymi pytaniami filozoficznymi, co umożliwia im budowanie całościowego indywidualnego obrazu świata.
Elementem zajęć filozoficznych w klasach 4-6 może być praca w mniejszych grupach oraz ćwiczenia w twórczym pisaniu, dostosowane pod względem stopnia trudności do poziomu grupy. Przykłady tego typu ćwiczeń znaleźć można w tomie Konspekty lekcji, s. 25-31; przykłady pracy w grupach - s. 29, 33, 83.
3. Nauczanie w klasach 7-8
Według założeń reformy edukacji kształcenie w gimnazjum ma być między innymi przygotowaniem uczniów do samodzielnego zorientowania się w poszczególnych dyscyplinach nauki. Dociekania filozoficzne jako zajęcia prowadzone w ramach ścieżki edukacyjnej „Edukacja filozoficzna" stanowić będą istotną pomoc w uzyskiwaniu takiej orientacji. Dyskusje filozoficzne umożliwiają integrowanie wiedzy z zakresu różnych dziedzin nauki i różnych rodzajów poznawania oraz refleksję nad metodami stosowanymi w obrębie różnych dziedzin nauki, założeniami, na których opierają się różne systemy wiedzy oraz badanie relacji istniejących między filozofią a naukami szczegółowymi. Jednak materiały wykorzystywane do filozofowania w gimnazjum powinny zachęcać do przemyślenia różnorodnych zagadnień filozoficznych; nie muszą one dotyczyć wyłącznie problemów z zakresu filozofii nauki, teorii poznania, metodologii. Uczniowie, którzy uczestniczyli w zajęciach z filozofowania od początku szkoły podstawowej, są już w jakimś stopniu przygotowani do samodzielnego rozważania współczesnych zagadnień etycznych, społecznych, estetycznych oraz do pierwszych prób obcowania z tradycją filozoficzną. Uczniowie, którzy dotąd nie mieli okazji systematycznie uczestniczyć w takich zajęciach, zawsze mogą rozpocząć dociekania w klasach starszych.
Realizacja programu w klasach 7-8 nadal obejmuje w sposób integralny oba aspekty programowe: kształcenie i wychowanie. Nauka krytycznego i twórczego myślenia jest jednocześnie czynnikiem wychowawczym, działającym na rzecz współpracy, tolerancji oraz aktywnego uczestnictwa.
Podręczniki przeznaczone do wykorzystania w klasach 7-8 (powieść Iza i podręcznik Dociekania etyczne, powieść Marek i podręcznik Rozważania o społeczeństwie) mogą zostać przez nauczyciela uzupełnione innymi materiałami, w zależności od potrzeb i zainteresowań konkretnej grupy uczniów.
M A T E R I A Ł Y
Do tej pory w języku polskim opublikowano następujące materiały, którymi mogą się posłużyć nauczyciele w celu inspirowania filozoficznych dyskusji i czuwania nad ich przebiegiem:
1. Publikacje ogólnofilozoficzne:
• Konspekty lekcji. Materiały pomocnicze do programu „Filozofia w Szkołe", praca zbiorowa, red. B.Elwich, A. Łagodzka;
• Dzieci i świat. Materiały pomocnicze do pracy z programem „Filozofia dla Dzieci”, praca zbiorowa, red. B. Elwich, A. Łagodzka;
• Dzieci w świecie myśli. Materiały szkoleniowe Studium Podyplomowego „Nowoczesna dydaktyka w szkole. Dociekania filozoficzne z dziećmi i młodzieżą”, praca zbiorowa, red. H. Diduszko, B. Elwich, K. Gutowska, A. Łagodzka, B. Pytkowska-Kapulkin.
Materiały umieszczone w zbiorach: Konspekty lekcji, Dzieci i Świat i Dzieci w świecie myśli przygotowywane były z myślą o nauczycielach, którzy przeszli cykl szkoleń, w czasie których nabywali m.in. umiejętności samodzielnego przygotowywania materiałów do zajęć i adaptowania materiałów zawartych w wymienionych publikacjach do poziomu grupy wiekowej swoich uczniów. Trzy tomy łącznie zawierają ok. 70 propozycji zajęć; zamieszczono w nich także liczne teksty, które mogą stanowić punkt wyjścia pytań i dialogu. Propozycje te można – po niewielkich modyfikacjach, mających na celu dostosowanie materiału do poziomu wiekowego grupy. Modyfikacje polegają w tym wypadku na wyborze jednego z proponowanych wariantów zajęć albo znalezieniu nowego tekstu inspirującego dyskusję; prowadzenie zajęć mają ułatwić proponowane w wymienionych publikacjach plany dyskusji i ćwiczenia.
• Berrie Heesen, Mali lecz dzielni. Materiały pomocnicze do programu „Filozofia w Szkole"; Publikacja zawiera 10 propozycji zajęć w klasach 1-3 oraz 3 propozycje lekcji w klasach 4-6.
• Berrie Heesen, Najdziwniejsze krzesło świata. Materiały pomocnicze do programu Filozofia dla Dzieci. Publikacja zawiera 6 propozycji lekcji z dziećmi w klasach 1-3 oraz szereg inspirujących artykułów na temat filozofowania z dziećmi.
• H. Diduszko, R. Piłat, Myśli na podium. Materiały pomocnicze do programu Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą (temat: sport). Publikacja zawiera scenariusze lekcji (opatrzone komentarzami), między innymi propozycje wykorzystania Filozofika, czyli Mazowieckiej Filozoficznej Gazety Dzieci jako inspiracji filozoficznego dialogu. Gazeta wydawana jest pod patronatem Stowarzyszenia Edukacji Filozoficznej PHRONESIS. Idea filozoficznej gazety dzieci jest kontynuacją pomysłu Berriego Heesena, który przez kilka lat wydawał w kilku językach Europejską Filozoficzną Gazetę Dzieci o nazwie „100”, nawiązującej do postaci Janusza Korczaka i jego pedagogiki.
B. Publikacje o zagadnieniach etycznych – przeznaczone do wykorzystania w gimnazjum
• Matthew Lipman, Iza (powieść);
• Matthew Lipman, Ann Margaret Sharp, Dociekania etyczne (podręcznik dla nauczycieli).
C. Publikacje o zagadnieniach społecznych – przeznaczone do wykorzystania w gimnazjum
• Matthew Lipman, Marek (powieść);
• Matthew Lipman, Ann Margaret Sharp, Rozważania o społeczeństwie (podręcznik dla nauczycieli).
• B. Elwich, A. Łagodzka, R. Piłat, Filozofia dla Dzieci. Informacja o programie, Warszawa 1996;
• H. Diduszko, B. Elwich, A. Łagodzka, R. Piłat, G. Tworkiewicz-Bieniaś, Filozofia dla Dzieci w Polsce, Warszawa 1996;
• Filozofia dla Dzieci. Wybór artykułów, praca zbiorowa, Warszawa 1996;
• M. Lipman, F. Oscanyan, A. M. Sharp, Filozofia w szkole, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1996, wyd. II 2010.
4. Materiały informacyjne i teoretyczne
Materiały o tematyce etycznej i społecznej mogą stanowić dwie samodzielne części programu nauczania. Nauczyciele z klas 7-8 mogą również wykorzystywać pozostałe wymienione powyżej materiały. Natomiast nauczyciele pracujący w klasach 1-3 oraz 4-6 mogą samodzielnie konstruować programy nauczania, korzystając z pomysłów zawartych w wymienionych publikacjach i uzupełniając je własnymi propozycjami oraz dostosowując je do poziomu wiekowego i potrzeb poszczególnych grup uczniów. Uwaga ta dotyczy również pozostałych nauczycieli.
Materiały z grupy D stanowią dla nauczycieli pomoc w głębszym zrozumieniu pedagogicznych podstaw i celów programu oraz inspirują do kształtowania własnego stylu pracy w ramach podejścia edukacyjnego zwanego filozofowaniem z dziećmi i młodzieżą. Znajdują się w nich również wskazówki dotyczące praktyki filozoficznego dociekania w grupie.

O C E N I A N I E
Specyfika tego programu wymaga zmiany tradycyjnych formuł oceniania pracy ucznia. W programach nastawionych na przekazywanie wiedzy przedmiotowej nauczyciel bada osiągnięcia uczniów, sprawdzając zgodność udzielanych przez nich odpowiedzi z wiedzą, którą nauczyciel posiada i przekazuje uczniom. W wypadku prowadzenia filozoficznych dociekań z dziećmi nauczyciel nie modeluje treści filozoficznych poglądów uczniów i nie sprawdza ich zgodności z własnymi przekonaniami. Jego zadaniem jest doprowadzać do tego, by idee tworzone i wypowiadane przez uczniów były coraz staranniej i coraz bardziej wszechstronnie badane podczas dialogu. Nauczyciel ocenia rozwój umiejętności poznawczych uczniów oraz rozwój komunikacji w grupie. Zadaniem nauczyciela jest stymulowanie rozwoju tych umiejętności, uważne obserwowanie tworzenia się wspólnoty dociekającej oraz śledzenie indywidualnych postępów uczniów. Nauczyciel może ocenić postępy uczniów, posługując się obszernym zestawem kryteriów, które przedstawiamy poniżej w formie pytań. Forma gramatyczna tych pytań sugeruje stosowanie ich w odniesieniu do pojedynczego ucznia, lecz służą one również odkrywaniu współpracy uczniów na rzecz przekształcania klasy we wspólnotę dociekającą.


Pytania
pełniące funkcję kryteriów oceny postępów w filozoficznym dociekaniu:

I.
• Czy uczeń formułuje swoje myśli w sposób zrozumiały dla innych?
• Czy umie odkrywać problemy i formułować pytania?
• Czy słucha wypowiedzi innych uczestników dyskusji i rozumie je?
• Czy wykazuje zainteresowanie wypowiedziami kolegów?
• Czy ustosunkowuje się do wypowiedzi kolegów?
• Czy chętnie angażuje się w dyskusje?
• Czy chętnie angażuje się w ćwiczenia z zakresu twórczego pisania (np. pisanie historii inspirowanych ilustracjami)?
• Czy potrafi uzasadniać swoje poglądy (odpowiadać na pytania: Skąd wiesz, że tak jest? Dlaczego tak uważasz? itp.
• Czy potrafi odróżnić przekonywujące uzasadnienie od słabego uzasadnienia?
• Czy potrafi wskazać konsekwencje poglądów?
• Czy wyciąga wnioski z formułowanych w dyskusji wypowiedzi?
• Czy umie dokonywać klasyfikacji?
• Czy potrafi formułować kryteria?
• Czy posługuje się przykładami?
• Czy umie posłużyć się porównaniem i analogią?
• Czy uwzględnia relacje poznawcze, takie jak relacja część – całość, przyczyna – skutek, środek – cel, ogólne – szczegółowe?
• Czy próbuje precyzować znaczenia pojęć?
• Czy dostrzega sprzeczności pojawiające się w wypowiedziach?
• Czy dostrzega związki między wypowiedziami pojawiającymi się w dyskusji?
• Czy potrafi wskazać założenia, na których opiera się dany pogląd?
• Czy odkrywa związki między dyskutowanym problemem a innymi zagadnieniami?
• Czy domaga się wyjaśnienia czyjegoś poglądu?
• Czy domaga się uzasadnienia czyjegoś poglądu?
• Czy potrafi sformułować pytanie mające na celu sprecyzowanie znaczenia czyjejś wypowiedzi?
• Czy stara się porządkować własne i cudze wypowiedzi?
• Czy próbuje stawiać hipotezy i badać ich możliwe konsekwencje?
• Czy próbuje badać praktyczne konsekwencje teoretycznych stanowisk? Czy odkrywa błędy w rozumowaniu?
• Czy element autoekspresji nie dominuje zainteresowania przedmiotem dyskusji i wypowiedziami kolegów?
• Jaki jest stosunek ucznia do lekcji polegających na filozoficznych dyskusjach?
• Czy uczniowie są w stanie przez pewien czas samodzielnie kontynuować dyskusję bez udziału nauczyciela (którego rola sprowadza się wówczas do udzielania głosu)?

II.
• Ilu uczniów zabiera głos w dyskusji? Kto nie zabrał głosu ani razu?
• Czy uczeń, który nie zabiera głosu w dyskusji, interesuje się wypowiedziami kolegów i słucha ich?
• Kiedy uczeń będący tylko „cichym” uczestnikiem dyskusji zabrał głos po raz pierwszy?
• Jaki materiał najbardziej inspiruje ucznia do stawiania pytań i dyskusji: Czy uczeń woli formułować zagadnienia w oparciu o tekst? Czy łatwiej mu formułować pytania, gdy punktem wyjścia w zajęciach jest obraz, film, drama czy ćwiczenie?
• Czy chętnie uczestniczy w wykonywaniu prac plastycznych, które są wizualizacją myślenia o problemie poruszanym w dyskusji?
• Czy dziecko po wysłuchaniu tekstu potrafi sformułować problem?
• Czy uczeń ma problemy z rozumiejącym czytaniem tekstu?
• Czy chce uczestniczyć w głośnym czytaniu tekstu?
• Czy formułując przykłady w trakcie dyskusji, odwołuje się do własnego doświadczenia życiowego?
• Czy wykorzystuje wiedzę nabytą w trakcie lekcji z innych przedmiotów?
• Do kogo uczeń kieruje wypowiedzi: do nauczyciela czy do kolegów?
Powyższa lista kryteriów służy nie tylko ocenianiu, ale i planowaniu zajęć. Odkrycie przez nauczyciela, że wielu uczniów w klasie nie radzi sobie np. z odkrywaniem ukrytych założeń, uzasadnianiem lub definiowaniem powinno stanowić dla niego ważną informację. Służy ona do zaplanowania i wplecenia w cykl zajęć o charakterze otwartym (patrz część poświęcona metodzie) serii lekcji mniej otwartych tzn. całe zajęcia poświęcone są ćwiczeniu i badaniu poszczególnych umiejętności myślowych np. szukaniu ukrytych założeń, uzasadnianiu itp. (por. Dzieci i Świat s. 127-128). Zajęcia takie nie mogą jednak przeważać w całym cyklu lekcji poświęconych filozofowaniu. Jak już wspomniano, o tematyce zajęć decydują głównie zainteresowania uczniów.
Podczas pracy z tym programem ocena ucznia ma charakter opisowy. Wykluczone jest stawianie stopni w tradycyjnie dotąd stosowanej skal i od I do 6. Rozpoczynając zajęcia, nauczyciel próbuje się zorientować, które aktywności myślowe i które zachowania związane z komunikacją i współpracą w grupie nie przysparzają dziecku większych trudności, a które sprawiają pewne kłopoty. W ten sposób przygotowuje sobie materiał wyjściowy, który pozwoli odnotowywać postępy ucznia. Najlepsze rezultaty przynosi ustosunkowywanie się do kilku wybranych pytań po każdych zajęciach.
Do oceniania postępów indywidualnych i całej grupy nauczyciel powinien włączać uczniów. Co to znaczy? W publikacji Dzieci i Świat (por s. 119-126) umieszczone są propozycje ćwiczeń, których wykorzystywanie pozwala uczniom ocenić własne postępy w doskonaleniu umiejętności myślowych oraz postępy grupy, jeśli chodzi o przebieg komunikacji we wspólnocie dociekającej, współpracę w rozważaniu zagadnień i dbałość o filozoficzny charakter dialogu. W wyniku tego rodzaju refleksji dzieci uczą się dostrzegać związki między coraz sprawniejszym myśleniem a dogłębnością badania zagadnienia będącego przedmiotem dyskusji. Ćwiczenia mające na celu „dyskusję o dyskusji" mają zastosowanie dopiero po dłuższym okresie pracy z daną grupą (co najmniej pół roku), w klasach 4-8.

Samoocena nauczyciela

Równie ważnym zadaniem nauczyciela jest nieustanna samoocena i czuwanie nad rozwojem własnych umiejętności jako opiekuna filozoficznej dyskusji. Umiejętność zachęcenia dzieci do stopniowego doskonalenia umiejętności zawartych w powyższych pytaniach stanowi również dla nauczyciela kryterium oceny własnej pracy. Ponadto bardzo przydatne do dokonania przez nauczyciela samooceny mogą być pytania uczulające go na pewne niedoskonałości własnego warsztatu pracy, które stopniowo może eliminować. Proponujemy następujący zestaw kryteriów sformułowanych w formie pytań:
• Czy wymagasz, by padające w dyskusji wyjaśnienia były skierowane do ciebie jako osoby opiekującej się dyskusją?
• Czy kładziesz nacisk na wygłaszane przez siebie poglądy filozoficzne?
• Czy monopolizujesz przebieg dialogu (jesteś główną osobą zabierającą głos w dyskusji)?
• Czy manipulujesz rozmową w taki sposób, by twoje poglądy jawiły się jako najbardziej uzasadnione?
• Czy prowadzisz zajęcia w taki sposób, że zmieniają się one w sesję terapii grupowej?
• Czy ośmielasz uczniów do tego, by myśleli, że kwestie filozoficzne można rozstrzygać przez głosowanie?
• Czy kładziesz nacisk na emocjonalne aspekty programu, zaniedbując aspekty poznawcze, lub odwrotnie?
• Czy przeceniasz wagę logiki formalnej, przesadnie przestrzegając logicznej dyscypliny dialogu?
Dodatkową pomocą dla nauczyciela może być rejestrowanie przebiegu dyskusji (nagrywanie) i późniejsze jej analizowanie:
1. pod kątem zastosowanych przez uczestników procedur myślowych (argumentacja, klasyfikacja, definiowanie itd.);
2. pod kątem idei filozoficznych pojawiających się w dyskusji i tego, jak wnikliwie zostały one zbadane;
3. pod kątem przebiegu komunikacji w grupie:
o ustosunkowywania się dzieci do wypowiedzi koleżanek i kolegów (np. poparcie argumentem czyjejś wypowiedzi),
o zabierania głosu przez wiele osób lub tylko nieliczne osoby,
o różnicy między wypowiedziami mającymi charakter dialogu i monologami itd.
W wypadku gdy w szkole pracuje tą metodą więcej niż jeden nauczyciel, mogą oni pomagać sobie w doskonaleniu warsztatu pracy, obserwując wzajemnie swoje zajęcia i dzieląc się uwagami na temat sposobów ich prowadzenia.

Modyfikację programu do etyki przygotowała Aneta Nowak

Wyświetleń: 0