Spontaniczne wybuchy twórczości genialnych jednostek
zgasłyby jak płomień w bezpowietrznej przestrzeni,
gdyby nie znalazły istotnego oddźwięku w głębokim
zrozumieniu i umiłowaniu sztuki wśród najszerszych
warstw ludności.
K. Szymanowski


Muzyka jest sztuką przeznaczoną dla słuchu, sztuką nie wykraczającą w swej istocie poza sferę brzmień muzycznych. Pod tym względem różni się ona od sztuki poetyckiej, której istota choć "brzmi" -trafia jednak bezpośrednio do intelektu, gdzie od razu nabiera znaczenia. Muzykę trzeba zagrać "by ją usłyszeć. Granie po to tylko, by wyładować swoje emocje, jest złym graniem. Grać należy, aby słuchać doskonałości brzmienia. St. Schuman uważa że "utwory muzyczne są przeznaczone dla słuchu, poprzez słuch arcydzieła muzyki poruszają całym jestestwem słuchacza i całego go przenikają." (1)

Stykając się z dziełem sztuki, człowiek doznaje szeregu wzruszeń dzięki którym, dosięga estetycznych wartości tkwiących w owych przedmiotach. Przeżycia estetyczne dotyczą czegoś, są ku czemuś kierowane. "Przeżycie estetyczne jest elementem sytuacji estetycznej, który wiąże odbiorcę z wartością estetyczną w sposób bezpośredni." (2)

Obok przeżycia estetycznego, występuje jeszcze podmiot i przedmiot estetyczny. "Podmiot estetyczny obejmuje te strony osobowości człowieka, które są zaangażowane aktualnie w odbiór piękna; wchodzi tu w grę to wszystko, co dokonuje się w świadomości na skutek kontaktu z dziełem sztuki."(3) Przedmiot estetyczny to wyobrażenie odbiorcy o dziele, uzyskane w przeżyciu estetycznym, w bezpośrednim kontakcie z dziełem. Dokonana zostaje percepcja estetyczna - w języku potocznym określona jako "rozumienie swoiste", czy "sposób odczytania." Dzieło sztuki jest jedno a ocen jego jak też sposobów rozumienia całe mnóstwo.
Przeżycia estetyczne zależne są od warunków percepcji, od nastawień i właściwości odbiorcy, od typu dzieła sztuki, od panujących w danym momencie kanonów artystycznych, mody, przyzwyczajeń, itp. W przeżyciu estetycznym stykamy się bezpośrednio z wartością estetyczną. Przeżycia estetyczne mogą dokonywać się na płaszczyźnie:
- przedrefleksyjnej (są to przeżycia mające charakter swobodny, dokonują się one na zasadzie bezpośredniego doznania wartości, czynnik wiedzy nie ingeruje tu bezpośrednio).
- refleksyjnej (w te przeżycia ingeruje już udział wiedzy, intelektualnych ujęć, myślenia; postać konkretna dzieła jest kształtowana modyfikowana przez sposób widzenia, rozumienia i doznawania występujący u odbiorcy)
- wtórnie (są to przeżycia, w których zdobyta wiedza nie ciąży bezpośrednio nad odbiorem, jest ona włączona w osobowość kształtując świadomość w szczególny sposób, wpływa na rodzaj widzenia i odczuwania u odbiorcy).

Inną klasyfikację przeżyć estetycznych podaje Tatarkiewicz,(4) wyróżniając dwa typy przeżyć estetycznych: skupienie i marzenie.

Skupienie - to koncentracja na przedmiocie - w przypadku koncentracji w poszukiwaniu piękna mamy do czynienia z kontemplacją estetyczną. "Skupienie, kontemplacja jest swoistą reakcją na dzieło sztuki."(5) U odbiorców mniej wprawionych w percepcję sztuki jako reakcja na dzieło występuje marzenie. "Marzenie - to nie skoncentrowany stan umysłu."(6)

Biorąc pod uwagę: wartość estetyczną, właściwości odbiorcy oraz strukturę samego przeżycia, jako procesu psychicznego, zmierzającego do wykrycia wartości estetycznej dzieła i do uzyskania reakcji określonej, jako doznanie piękna zgodnie z ogólnymi założeniami estetyki, możemy wyróżnić następujące typy przeżyć estetycznych:
- przeżycie irracjonalne (ma charakter uczuciowy, afektywny, przeważają w nim doznania emocjonalne oraz objawy somatyczne, przeważnie przeżycia te są krótkotrwałe),
- przeżycie estetyczne ekspresyjne (ma tu miejsce wytwarzanie przedmiotu estetycznego zgodnego z naturą podmiotu przeżywającego),
- przeżycie estetyczne nawykowe (odbiorca zgadza się tu z przeświadczeniem, że dzieło sztuki ocenione pozytywnie przez krytyków zasługuje na uznanie; występuje tu odbiór powierzchowny),
- przeżycie estetyczne rozumiejące (zachodzi tu równowaga wszystkich czynników, które występują w innych typach przeżyć estetycznych i są tu emocje, wiedza, wrażliwość estetyczna, wychowanie, nawyki kulturalne, obyczaj i szereg innych warunków zewnętrznych),
-przeżycie estetyczne profesjonalne (jest to przeżycie będące udziałem krytyków sztuki, teoretyków i historyków sztuki oraz estetyków; nie ma więc tu mowy o całkowicie bezinteresownym doznaniu).

Występuje wiele teorii przeżycia estetycznego: starożytna, biologiczno-fizjologiczna, intelektualizmu estetycznego, emocjonalizmu, teoria kontemplacji, wczucia, fenomenologiczna teoria przeżycia estetycznego, lecz są pewne zasadnicze właściwości powtarzające się we wszystkich niemal teoriach.

Otóż przeżycie estetyczne oparte jest na bezinteresownym stosunku do przedmiotu, przebiega w swoistym dystansie człowieka wobec świata pozaartystycznego, następuje w nim kontemplacja jakości zmysłowych przedmiotu, zazwyczaj bywa zabarwiona pozytywnie uczuciowo, związane jest z iluzją, dokonuje się dzięki zajęciu wobec dzieła sztuki postawy aktywnej.

Gołaszewska pisze "Przeżycie estetyczne traktujemy jako skomplikowany proces o charakterystycznej strukturze, lecz przyjmujemy zarazem, że zarówno ilość wchodzących w jego skład elementów, jak kolejność i czas trwania poszczególnych faz nie da się ustalić w sposób wzorcowy."(7)

Na strukturę i przebieg przeżycia estetycznego wpływają takie momenty, jak: rodzaj dzieła sztuki i uposażenie osobowości odbiorcy, a nadto kultura społeczeństwa, w którym odbiorca żyje.(8)

Motywy obcowania ze sztuką są przeróżne, wielu odbiorców oczekuje od niej jedynie rozrywki, wypełnienia wolnego czasu, oderwania się od codzienności, szuka się sztuki dla uzyskania silnych podniet, przeżyć wstrząsających, których poskąpiło życie. Inni chcą w sztuce znaleźć radość, spokój, ukojenie, fikcyjne choćby zaspokojenie swoich pragnień. Są tacy, którzy przez sztukę chcą poznawać świat i życie, znaleźć rozwiązanie nękających ich problemów. Jeszcze inni traktują sztukę jako zwierciadło, w którym mogą zobaczyć swoje oblicze, swoją intymność, znaleźć afirmację postaw życiowych, podnietę do marzeń. Niezależnie od motywów kontaktowania się ze sztuką, zależność jest tu obopólna: odbiorcę kształtuje dzieło, a dzieło "kształtowane jest" przez odbiorcę.(9)

Na percepcję dzieł sztuki mają wpływ: wrażliwość estetyczna i smak estetyczny. Podobno każdy człowiek posiada wrażliwość estetyczną, lecz powinna być ona kształtowana poprzez kontakt ze sztuką, nabywanie doświadczeń, namysł nad dziełem sztuki. Nie trenowana wrażliwość jest krucha, ulotna. Obcując ze sztuką, prócz asymilowania wrażliwości, kształtujemy również smak estetyczny. "Smak jest uwarunkowany kulturowo i historycznie"(10) Każdy odbiorca posiada sobie tylko właściwą wrażliwość estetyczną, sprawia to, że dzieło sztuki jawi się odmiennie każdemu percepującemu.

Odbiorca dzieła sztuki posiadający pewien bagaż wrażliwości estetycznej, smaku, wiedzy, doświadczenia, wykształcenia, przybiera sobie tylko właściwą postawę wobec tegoż zjawiska. Stąd rozróżniamy następujące grupy odbiorców:
- odbiorca bezpośredni (poziom wiedzy o sztuce i o kategoriach pojęciowych estetyki niski, przewaga postaw naturalnych, bez refleksyjnych wobec zjawisk sztuki),
- odbiorca wtórny (poziom wiedzy o sztuce i o kategoriach pojęciowych estetyki średni, kontakty ze sztuką traktowane najczęściej jako nakaz mody, czy obyczaju),
- odbiorca krytyczny (poziom wiedzy raczej duży, kontakty z dziełami sztuki traktowane jako okazja do wygłaszania sądów krytycznych),
- miłośnik i znawca sztuki (autentyczne zainteresowanie sztuką, łączenie doznań estetycznych z wiedzą o sztuce i o kryteriach pojęciowych estetyki),
- teoretyk i krytyk sztuki (odbiorca profesjonalny, w odróżnieniu od odbiorcy krytycznego).(11)

Najbardziej pożądanym typem odbiorcy jest miłośnik i znawca sztuki. Sztukę trzeba kochać. Sztuka jest zachłanna. Utwór artystyczny, jeżeli mamy go w słuchaniu posiąść, uzurpuje sobie na ten czas, w którym z nim obcujemy, prawo do całego naszego jestestwa i oddaje się nam tylko w tej mierze, w jakiej sami w zupełności jesteśmy mu oddani.(12) Muzykę, która ma nam dać przeżycie estetyczne, nie można słuchać "jak radia" - jednym uchem. Człowiek zajęty arcydziełem muzycznym, wyłącza się z rzeczywistości, z otoczenia. Nie ważna jest doczesność. On pośród burzy dźwięków, współbrzmień, dynamiki, frazowania - w całym tym pseudo-bałaganie, chwyta istotę dzieła. On koncentruje się, kontempluje, marzy - jego uwaga podporządkowana jest właśnie tej ulotnej więzi, jaka powstaje między nim a płynącą muzyką.

By zrozumieć muzykę, należy ją poznać, zaznajomić się i spoufalić. E. Walker napisał: "Tylko ten naprawdę zrozumiał i przeżył dany utwór, w kim on pozostawia nie tylko jakiś ogólny nastrój uczuciowy, lecz określony obraz. Prawdziwe muzykalne słuchanie utworów skomplikowanych staje się niekiedy wytężoną pracą."(13)

To co dzieje się w utworze muzycznym to tylko uporządkowany zbiór na nowo połączonych ze sobą dźwięków i zestrojów tonalnych, to przetworzenie, wariacja, modulacja tychże dźwięków. To wielka machina, która działa według sobie tylko znanej przyczyny. S. Szuman pisze: "Estetycznie to, co się w utworze 'dzieje' i 'staje', sprowadza się do zakosztowania owych przemian zachodzących w budowie i w brzmieniu słuchanego utworu, jako coraz nowych jego jakości i smaków, z których właśnie piękno i bogactwo muzyczne, odrębny kształt oraz charakter estetyczny utworu w słuchaniu dopiero powstają."(14)

Muzyka słuchana w pełni muzykalnie i umiejętnie jest muzyką, w której wszystkie elementy i struktury świadomości człowieka dochodzą.

Każdy prawie człowiek przyznaje, że słuchamy muzyki, aby ją odczuwać i przeżywać. Nasz odbiór uzależniony jest od różnorodnych czynników - pewnym jest jednak, że na utwory muzyczne reagujemy emocjonalnie. Budzą one w nas wzruszenie, namysł nad ich istotą. Muzyka, jako wyraz uczuć, jest językiem bardziej komunikatywnym, subtelniejszym i bogatszym niż mowa. Felix Mendelssohn-Barthodly powiada "Ludzie skarżą się zwykle na to, że muzyka jest wieloznaczna podczas gdy wyrazy są dla każdego zrozumiałe. [...] Moje doświadczenia są wprost odwrotne. Odnoszę wrażenie, że słowa, w porównaniu z prawdziwą rzetelną muzyką, są wieloznaczne i niejasne. Muzyka, którą kocham, która wypełnia duszę tysiącem lepszych rzeczy niż słowa, wyraża dla mnie zbyt określone, by je ująć w słowach..."(15)

Każde dzieło sztuki jest utworem, kompozycją jedyną w swoim rodzaju, jest unikatem. Wywołuje on i tworzy w słuchaczu inne jakościowo przeżycie uczuciowe i wzruszenie niż jakikolwiek inny utwór. Chodzi o to, by słuchacz zareagował adekwatnie do słuchanego utworu. Kompozytor dotyka określone przeżycia uczuciowe słuchacza. Słuchacz wrażliwy, wychwyci w utworze muzycznym to, co bywa w nim mistrzowskie, natchnione i arcyludzkie - a zarazem niezwykłe i potężne, oryginalne i twórcze. Wrażliwość ta potrafi sprawić by percepujący świadomie, odkrył potęgę i wielkość muzyki, aby muzykę najlepszą, najgłębszą i doskonałą umiłował nade wszystko.

PRZYPISY
1) Szuman S. O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa 1990, s. 355.
2) Gołaszewska M. Zarys estetyki. Warszawa 1986, s. 296.
3) Ibidem, s. 296.
4) Tatarkiewicz W. Skupienie i marzenia. Studia z zakresu estetyki. Kraków 1951, s. 71.
5) Gołaszewska M. Zarys estetyki. Warszawa 1986, s. 301.
6) Ibidem, s. 301.
7) Ibidem, s. 333.
8) Ibidem, s. 334.
9) Ibidem, s. 286.
10) Ibidem, s. 287.
11) Ibidem, s. 293-294.
12) Szuman S. O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa 1990, s. 356.
13) Ibidem, s. 358.
14) Ibidem, s. 359.
15) Ibidem, s. 370.

BIBLIOGRAFIA
Gołaszewska M. Zarys estetyki, Warszawa 1986.
Szuman S. O sztuce i wychowaniu estetycznym ,Warszawa 1990
Tatarkiewicz W. Skupienie i marzenie, Kraków 1951.

Opracowanie: Dorota Katarzyna Artysiewicz

Wyświetleń: 6584