Przygotowanie młodego pokolenia do życia w społeczeństwie w dobie współczesnej staje się coraz trudniejsze. Do dzieci i młodzieży docierają różne poglądy, opinie, przekonania, normy i wartości- niejednokrotnie sprzeczne lub niespójne pod względem treści wychowawczych. Wpływy te powodują dezorientację jednostki, zwłaszcza niedojrzałej społecznie. Wpływa to destruktywnie na ogólny rozwój osobowości, a w szczególności dzieci będących w tzw. młodszym wieku szkolnym. W okresie tym dzieci są podatne na wszelkie oddziaływania wychowawcze, a ich stosunkowo słabo rozwinięty krytycyzm i ubogie doświadczenie nie pozwalają na wybór drogi postępowania.

Współcześnie dzieci i młodzież spotykają się z wieloma rodzajami kultur, tradycji i religii. Niestety, nie wszystkie przekazywane- zwłaszcza przez środki masowego przekazu- wartości są społecznie pożądane. Dlatego w warunkach demokracji tak ważne jest uwrażliwienie ich na wartości uniwersalne i ponadczasowe, nazywane też wartościami podstawowymi. Jedną z tych wartości jest altruizm.

Praca pedagogiczna nauczyciela w tym zakresie jest szczególnie odpowiedzialna i wymaga wielostronnych umiejętności. W licznych publikacjach podkreślano, że praca dydaktyczno- wychowawcza nauczycieli powinna być źródłem w uwrażliwianiu i rozbudzaniu w wychowankach gotowość do bezinteresownego działania na rzecz innych osób.

Niesienie pomocy i wsparcia możliwe jest w wielu sytuacjach życiowych. Dotyczy to nie tylko osób dorosłych, ale odnosi się również do dzieci. Nauczyciel wychowując powierzone mu dziecko powinien pamiętać i przekazywać tę prawdę swoim uczniom, ż altruistą jest nie tylko ten, kto nie szczędzi swojej życzliwości i zrozumienia, pociesza innych, interesuje się ich problemami, śpieszy z pomocą i gotowy jest cierpliwie i uważnie wysłuchiwać drugiej osoby.

Wśród dzieci w klasie szkolnej mamy do czynienia z różnymi uczniami: jedni śpieszą z pomocą potrzebującym, inni pomogą słabszym kolegom w nauce, jeszcze inni wysłuchają zmartwień i problemów przyjaciela. Ale są i tacy, których zachowanie pozostawia wiele do życzenia: to dzieci skąpe, zazdrosne, egoiści. Jak w tej sytuacji postąpić ?Jak się zachować ? Jak pokierować dziećmi, które nie chcą pomagać słabszym ? Jakich argumentów użyć, by dzieci te przekonać do służenia słabszym pomocą i pociechą ? Oto problemy, przed jakimi staje każdy nauczyciel wchodząc do klasy szkolnej. Przy właściwym kierowaniu nauką szkolną dziecka i jego zachowaniem, przystosowuje się ono do stawianych przed nim zadań i uczy się umiejętności społecznego współdziałania. Nauczyciel podejmuje w tym kierunku określone działania w dziedzinie zachowań prospołecznych uczniów, wysuwa konkretne zadania, dostarcza dziecku różnorodnych doświadczeń społecznych w kontaktach z kolegami w klasie szkolnej.

Jednym z zadań edukacji wczesnoszkolnej jest kształtowanie postaw społeczno-moralnych, których istotnym składnikiem są postawy, które odnoszą się do drugiego człowieka. Zatem konieczne jest podjęcie przez nauczyciela klas młodszych odpowiednich działań dydaktyczno-wychowawczych wobec tej sfery osobowości dziecka. Zadanie to jest jednym z pierwszoplanowych w tym okresie, gdyż u dziecka 7-10 letniego kształtuje się wrażliwość na los drugiego człowieka oraz następują znaczne przeobrażenia w zakresie rozwoju społeczno-moralnego.

Postawy altruistyczne podlegają bardziej wyuczeniu niż rozwojowi. A wrażliwość na los innych osób i gotowość do bezinteresownego działania na ich rzecz kształtuje się przede wszystkim pod wpływem oddziaływań nauczycieli, rodziców i innych osób.

Szkoła jest środowiskiem, w którym dziecko, najczęściej w sposób względnie bezpośredni i trwały, styka się z ludźmi. Dziecko ucząc się spędza w niej wiele godzin, czasem nawet więcej niż z własnymi rodzicami w domu rodzinnym. W życiu dziecka pojawiają się nauczyciele-wychowawcy, jako organizatorzy wpływów wychowawczych- celowych i zamierzonych.

W środowisku szkolnym można wyodrębnić grupę czynników, które wpływają na kształtowanie zachowań altruistycznych:
- osobowość i rola nauczyciela oraz styl kierowania zespołem klasowym;
- pozycja społeczna uczniów;
- więź ucznia z klasą;
- funkcje pełnione przez ucznia w klasie.

Istotny wpływ na poziom zachowań altruistycznych dzieci ma osobowość i rola nauczyciela. Oddziaływanie osobowości nauczyciela zaznacza się szczególnie w pierwszych latach nauki szkolnej dziecka. Wpływ osobowości nauczyciela jest w tym okresie znaczny zarówno w związku z licznymi kontaktami nawiązywanymi z uczniami, jak również dlatego, że cieszy się on wśród nich zazwyczaj dużym autorytetem. Do cech osobowości nauczyciela wpływających na proces socjalizacji kierowanego przezeń zespołu uczniowskiego należy życzliwa postawa przejawiana w stosunku do uczniów. Dostarcza im on modeli prospołecznego zachowania się, sprzyja zaspokojeniu ich potrzeby bezpieczeństwa i uznania społecznego, wpływa na ukształtowanie atmosfery współpracy i współdziałania.

Dodatni wpływ na uczniów wywiera sprawiedliwe postępowanie nauczyciela. Przejawem sprawiedliwego postępowania nauczyciela jest jednakowe traktowanie wszystkich uczniów, unikanie faworyzowanie niektórych z nich. Nauczyciel powinien dostarczać uczniom modeli zorganizowanego działania przez osobiste uczestniczenie w różnych formach aktywności społecznej.

Nauczyciel w klasach niższych jest osobą znaczącą, tzn. taką, która modeluje je i w szczególny sposób wpływa na rozwój jego osobowości. Wychowawca za pomocą modelowania, czyli dawania przykładu, może kształtować postępowanie dziecka i wpływać na rozwój zdolności do zachowań altruistycznych. Modelowanie oddziaływuje na dziecko poprzez chęć (tendencje) do upodobnienia się do atrakcyjnej dlań osoby. Początkowo upodobnienie to polega jedynie na naśladowaniu zewnętrznych zachowań. Z czasem dochodzi do podejmowania kryjących się za tymi zachowaniami intencji i bardziej ogólnych wartości. Mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem identyfikacji. Bardzo ważną właściwością modelowania jest to, że dostarcza ono dziecku konkretnych wzorców zachowań prospołecznych, odpowiednich do określonych sytuacji.

Nauczyciel klas niższych może być sam modelem, bądź kierować procesem dostarczania dobranych modeli spośród dorosłych, rówieśników i zespołu klasowego. On nie tylko sam, swoim wyglądem, sposobem bycia, pogodą i humorem może być dla dziecka nagradzający lub karzący, ale może jeszcze świadomie posługiwać się sankcjami dla wyboru przez dziecko takiego postępowania, na jakim ze względu na cele wychowania mu zależy.

Jednymi z powszechnie stosownych metod wychowawczych są nagrody i kary. Nagroda jest źródłem pozytywnych emocji, uczuć i zachęca do powtarzania czynności nagradzanych. Natomiast kara dostarcza dziecku przykrości, powstrzymuje od określonych czynów i wskazuje na negatywną ich ocenę. Wzmocnienia zewnętrzne wskazują dziecku jak należy postępować. Skuteczność kar w kształtowaniu zachowań prospołecznych jest niewielka. Systematyczne jej stosowanie może powodować utratę poczucia bezpieczeństwa i nadmierną koncentrację na sobie i swoich problemach, co utrudnia przeżycia empatyczne.

Wpływanie na postępowanie dzieci poprzez koncentrowanie ich uwagi na skutkach działalności dla dobra innych jest szczególnie godne polecenia nauczycielom, gdyż nie tylko skłania dzieci do przejawiania zachowań prospołecznych, ale również rozwija w nich zainteresowania losem innych ludzi. Wskazywanie na konsekwencje zachowania dla innych ludzi odwołuje się wprost do wrażliwości emocjonalnej dziecka na stany emocjonalne innych. Jednocześnie ukazywanie konsekwencji zachowania się dziecka może przybrać formę koncentrowania uwagi na korzystnych następstwach jego zachowania dla innych ludzi z równoczesnym podkreśleniem ich stanów psychicznych (indukcja pozytywna), bądź też na konsekwencjach negatywnych dla drugiego człowieka (indukcja negatywna). Podstawową cechą tego typu oddziaływań jest skupienie uwagi dziecka nie na nim samym ani nie na normach postępowania, ale przede wszystkim na sytuacji innej osoby.

Metoda " indukcji" daje ponadto szczególne efekty wówczas, gdy nauczyciel z jednej strony wskazuje dziecku negatywne konsekwencje jego zachowania dla drugiej osoby, a równocześnie nakłania je do rekompensaty wyrządzonego zła. Wpływanie na postępowanie dzieci przez koncentrowanie ich uwagi na skutkach działalności dla dobra innych, skłania je do przejawiania zachowań prospołecznych, ale również rozwija w nich zainteresowanie losem innych ludzi.

Także praca dydaktyczno-wychowawcza, której celem jest doprowadzenie do uzewnętrzniania przez dziecko norm współżycia, musi się toczyć w odpowiedniej atmosferze w ramach właściwie ukształtowanych stosunków międzyludzkich w klasie szkolnej.

Najważniejszą osobą, która dostarcza pozytywnych wzorów interakcji i stosunków osobowych jest wychowawca klasy. Tak więc określone cechy osobowości wychowawczej oraz nabyte w toku przyszłych doświadczeń postawy i sposoby zachowania się, a także posiadane wiadomości, umiejętności oraz nawyki przejawiać się będą w stylu pracy wychowawczej.

Istotny wpływ na poziom i gotowość do zachowań altruistycznych dzieci ma styl pracy nauczyciela, przez który rozumiemy sposób pełnienia funkcji wychowawcy danego zespołu.

Na styl kierowania zespołem klasowym składają się podawane przez nauczyciela treści oraz sposób ich przystosowania do sytuacji bliskim dzieciom i ich świadomości. Niezmiernie ważny jest sposób postępowanie nauczyciela klas niższych, bliski i serdeczny.

Zachowując swą kierowniczą funkcję, nauczyciel nie narzuca nakazów i zakazów, lecz wspólnie z uczniami ustala ważne decyzje, stara się uzasadniać i wyjaśniać ich cel i znaczenie. Sprzyja to wytwarzaniu się atmosfery współpracy i współdziałania.

Z kolei następną determinantą, która wywiera olbrzymi wpływ na kształtowanie wrażliwości dziecka na los drugiego człowieka i gotowość przyjścia mu z pomocą ma pozycja ucznia w zespole klasowym.

W każdej klasie szkolnej tworzy się struktura społeczna, czyli układ stosunków pomiędzy uczniami. Ten układ może pozostać ze względu na różne kryteria, np.: osiągnięcia w nauce, przywództwo, wyniki sportowe, prezentowane zainteresowania itp.

Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z resztą grupy możemy mówić o kilku znaczących kategoriach pozycji społecznej. Z. Skorny [1987, s. 156-157] wymienia trzy kategorie pozycji społecznej w zespole. Są to jednostki akceptowane, izolowane i odrzucane.

Każda jednostka biorąc udział w życiu klasy zajmuje określone miejsce w jej wewnętrznej strukturze. Pozycja dziecka w zespole jest wskaźnikiem jego udziału w kontroli społecznej, jaka w nim działa, a więc w regulowaniu postępowania członków zespołu w sposób zgodny z przyjętymi normami. Im wyższą pozycję zajmuje jednostka w zespole, tym bardziej wzrasta jej udział w kontroli społecznej, tym częściej występuje ona jako twórca norm, a rzadziej jako ich odbiorca. Dzieci izolowane nie posiadają większego wpływu na rodzaj realizowanych przez klasę celów. Funkcjonują one jakby na marginesie życia grupy. Natomiast dzieci odrzucane są przedmiotem jawnie deklarowanej niechęci grupy. Klasa ich nie lubi i nie akceptuje. Mają bardzo niewielki wpływ na to, co się w klasie dzieje.

Na podstawie przeprowadzonych badań przez E. Misiorna [1987, s. 72] stwierdzono, że nauczyciel chcąc kształtować postawy życzliwości międzyludzkiej winien uruchomić wszechstronne formy aktywności, pozycję społeczną uczniów w dziedzinach aktywności najczęściej przez nich przejawianych, a mianowicie: aktywności poznawczej, fizycznej, kulturowo- artystycznej, gospodarczo- użytkowej, społecznej.

W badaniach wyróżniono cztery kategorie pozycji społecznej uczniów w klasie, a więc pozycję bardzo wysoką, wysoką, przeciętną oraz izolowaną. Dzieci odrzucane, izolowane czy nieakceptowane przez grono swych bliskich i dalszych kolegów, dzieci z których zdaniem nikt się nie liczy, rzadko występują z propozycjami pomocy drugiej osobie. Natomiast dzieci zajmujące wysokie pozycje w strukturze społecznej klasy, czując się bezpiecznie w grupie rówieśniczej, spotykają się na co dzień z wyrazami sympatii, akceptacji, uznania społecznego, są bardziej wrażliwe, otwarte na problemy drugiego człowieka. Jednym z pierwszoplanowych zadań nauczyciela powinno być wpływanie na pozycję społeczną poszczególnych uczniów. Działanie to powinno zmierzać w kierunku wzmacniania pozycji społecznej uczniów o konstruktywnej postawie oraz uczniów zajmujących niskie pozycje, a osłabiać pozycje jednostek wpływających destruktywnie.

Za Ł. Muszyńską [1976, s. 60-61]: ważnym czynnikiem szkolnym w kształtowaniu zachowań altruistycznych są funkcje pełnione przez dziecko w klasie. Celem pełnienia przez dziecko różnych funkcji jest przygotowanie go do konkretnych zadań w społeczeństwie. Nauczyć tego można przez praktyczne wdrażanie ucznia do ich pełnienia.

Wychowawca stopniowo przekazuje sprawy dzieci w ich ręce, od drobnych do coraz poważniejszych, trudnych i odpowiedzialnych. Pełniąc funkcje w klasie dziecko jest wdrażane do szanowania kolegów i przestrzegania obowiązujących w grupie zasad współżycia. Funkcje doraźne, jak i stałe muszą być tworzone w odniesieniu do ważnych zadań przy zachowaniu demokratycznych zasad wyboru. Jednocześnie muszą one być także zmienne. Każde dziecko kolejno powinno je pełnić. Sposób pełnienia funkcji musi być jawny, podawany ocenie i kontroli przez pozostałe dzieci. Dziecko sprawujące określoną funkcję musi podporządkować się wspólnie ustalonym regułom. Musi się czuć za nią odpowiedzialne przed tymi, którzy mu ją powierzyli. Przydzielanie mu różnych funkcji, których wykonanie jest ważne dla całej grupy czy zespołu, powoduje, iż staje się ono chętne do pomocy innym. Czuje się zobowiązane do ofiarności na rzecz wspólnego dobra.

Aby nauczyć dzieci dostrzegania i zaspokajania potrzeb ludzi z najbliższego środowiska, praca lekcyjna musi być uzupełniana i wzbogacana poprzez różnorodne formy działalności pozalekcyjnej. Właśnie w toku tych działań uczniowie mają szczególnie wiele okazji, by poznać autentyczne, najistotniejsze potrzeby innych oraz podejmować konkretne działania służące ich zaspokajaniu.

Ponadto dzieci w szkole, jak i poza szkołą, powinny mieć możliwość nawiązywania kontaktów społecznych i to zarówno z rówieśnikami, jak i dorosłymi, tak , aby trening zachowań prospołecznych nie zawężał się do osób z najbliższego grona, a w miarę zdobywania przez nie doświadczeń stopniowo się rozszerzał.

Wrażliwość na los drugiego człowieka w znacznym stopniu zależy od wychowania. Nauczyciel powinien nadać dziecięcej aktywności głęboko humanitarny kierunek, cechujący się życzliwością, przyjacielską współpracą, szerszym współdziałaniem oraz bezinteresownym wsparciem.

LITERATURA:
1. Guz S., Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym, WSiP, Warszawa 1987.
2. Misiorna E., Rozumienie potrzeb drugiego człowieka przez dzieci w młodszym wieku szkolny, Życie Szkoły 1987 Nr 7/8.
3. Muszyńska Ł., Altruizm i kolektywizm dziecięcy, WSiP, Warszawa 1976.
4. Skorny Z., Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1987.

Opracowanie: Stanisława Maluszczak

Wyświetleń: 930