WSTĘP

W rozporządzeniu o nowej podstawie programowej, którą Pani Minister Anna Zalewska podpisała 14 lutego 2017 r. widnieje zapis: nacisk położony zostanie także na naukę matematyki, poprzez m.in. podstawy gry w szachy.

Edukacja przez szachy pozwala w nowy, ciekawy sposób rozwijać umiejętności uczniów w zakresie edukacji matematycznej: określanie położenia obiektów, orientacji, symetrii, wyobraźni przestrzennej, logicznego myślenia, uważnego słuchania wypowiedzi i korzystania z przekazywanych informacji, wyprowadza kierunki od siebie i innych osób; określa położenie obiektów względem obranego obiektu, używając określeń: góra, dół, przód, tył, w prawo, w lewo oraz ich kombinacji. Gra w szachy wspomaga rozumne zachowania ucznia w sytuacjach trudnych i wymagających wysiłku, wytrwałości przy wykonywaniu zadań. Gra w szachy uczy współpracy w zabawie i nauce szkolnej, w sytuacjach życiowych, przestrzegania reguł obowiązujących w społeczności dziecięcej.
W wydanym 15.03.2012 Oświadczeniu Pisemnym Parlamentu Europejskiego w sprawie wprowadzenia do systemów oświaty w Unii Europejskiej programu „Szachy w szkole” (0050/2011) czytamy między innymi:
„szachy są grą dostępną dla dzieci z każdej grupy społecznej, mogą przyczyniać się do osiągnięcia spójności społecznej i realizacji celów politycznych takich jak integracja społeczna, zwalczanie dyskryminacji, zmniejszenie wskaźnika przestępczości czy nawet walka z różnymi rodzajami uzależnień (...), bez względu na wiek dziecka szachy mogą poprawić jego koncentrację, zwiększyć cierpliwość i wytrwałość, a także rozwinąć zmysł twórczy, intuicję, pamięć oraz umiejętności analitycznego myślenia i podejmowania decyzji; mając na uwadze, że gra w szachy uczy też determinacji, motywacji i sportowego zachowania...”.

Wpływ szachów na ogólny rozwój intelektualny dzieci i młodzieży:
królewska gra rozwija i ćwiczy wyobraźnię przestrzenną dziecka, poprawia koordynację ruchów,
szachy to żywa lekcja geometrii, powiększa objętość pamięci wzrokowej,
gra w szachy uczy logicznego myślenia według torów przyczynowo skutkowych, analizowania sytuacji i wyciągania wniosków.

Wpływ szachów na psychikę oraz kształtowanie osobowości dzieci:
dyscyplina ta rozwija takie cechy jak opanowanie, koncentracja, determinacja, cierpliwość, wytrwałość, odwaga, wyobraźnia,
uczy radzenia sobie ze stresem, skutecznego działania pod presją, nie poddawania się nawet w najtrudniejszej sytuacji,
trening szachowy kształtuje wolę walki i zwycięstwa, co jest szczególnie ważne dla dzieci, które np. ze względów zdrowotnych nie mogą uprawiać innych dyscyplin sportu,
gra w szachy uczy zdrowej rywalizacji, postępowania według zasad fair play i szacunku wobec przeciwnika,
młody szachista uczy się nawiązywania i utrzymywania dobrych, przyjacielskich kontaktów z ludźmi,
szachy uczą dziecko odpowiedzialności, ponoszenia konsekwencji własnych decyzji,
dzięki grze w szachy dziecko nabywa odporności psychicznej, poznaje własne reakcje na sytuacje stresowe, uczy się, w jaki sposób radzić sobie ze stresem i zmęczeniem, skutecznego działania pod presją, wytrwałości,
szachy są również grą, rozrywką, świetną zabawą i mogą stać się dla naszych uczniów pasją i sposobem na życie.

CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU

Program nauki gry w szachy przeznaczony jest dla dzieci z drugiego etapu edukacyjnego, które dopiero zaczynają swoją przygodę z szachami i będzie realizowany w cyklu dwuletnim. Na realizację programu przeznaczona jest jedna godzina tygodniowo.
Dzieci będą poznawały grę w szachy poprzez rozwiązywanie zadań szachowych, programy komputerowe, oglądanie filmów i prezentacji oraz rozgrywek między uczniami.
Program ma na celu wszechstronny rozwój uczniów. Rozgrywki szachowe winny mieć formę treningową, a następnie przeradzać się w umiejętność nabywania zasad zdrowej rywalizacji. Ważne jest, aby młodzi szachiści potrafili przyjmować sukcesy i porażki współzawodnicząc w rozgrywkach szachowych między sobą i w turniejach międzyszkolnych. Program ten może wspomóc jedną z najważniejszych percepcji, jakie posiada człowiek umiejętność rozwoju myślenia, a więc ogólnego rozwoju umysłu. Może być pomocny uczniowi w przyswajaniu programu szkolnego, a także w przejawianiu inicjatywy twórczego myślenia.

CELE KSZTAŁCENIA

Cel ogólny:

wspomaganie wszechstronnego rozwoju ucznia,
zwiększenie umiejętności matematycznych polskich uczniów, szczególnie w zakresie: logiki, orientacji przestrzennej, myślenia analitycznego, rozwiązywania problemów,
kształtowania ważnych cech osobowości, jak odpowiedzialność, koncentracja, intuicja i odwaga,
rozwijanie u uczniów poczucia własnej wartości oraz wiary we własne możliwości.



Cel szczegółowy:

uczeń potrafi opisać szachownicę / rozpoznać szachownicę wśród plansz do innych gier,
uczeń potrafi wymienić nazwy i rozpoznać symbole graficzne poszczególnych bierek,
uczeń potrafi prawidłowo poruszać bierkami po szachownicy,
uczeń potrafi prawidłowo ustawić bierki w pozycji wyjściowej na szachownicy,
uczeń potrafi wyjaśnić / pokazać, czym jest szach i mat,
uczeń potrafi dać szacha w umożliwiającej to pozycji,
uczeń potrafi bronić króla przed szachem,
uczeń potrafi prawidłowo wykonać roszadę,
uczeń zna wartość umowną bierek (potrafi odróżnić bicia opłacalne od nieopłacalnych),
uczeń przestrzega zasad „fair play” (nie próbuje oszukiwać, naciągać zasad gry na swoją korzyść, cofać ruchów itp.),
uczeń przestrzega podstawowych zasad gry (ruchy wykonujemy na przemian, białe zaczynają, nie zbija się króla, mat kończy partię itp.),
uczeń odnosi się do przeciwników / partnerów z szacunkiem.

METODY NAUCZANIA

Najlepiej sprawdzać się tu będą metody oparte na czterech drogach nauczania prof. Wincentego Okonia:
Przyswajanie – metody podające – informacje, objaśnienia, opis przedmiotów, zjawisk, sytuacji, podawanie gotowych wzorów do naśladowania,
Odkrywanie – metody poszukujące – rozwiązywanie przez uczniów problemów o charakterze praktycznym, a w elementarnym stopniu również i teoretycznych, dyskusja, inspirowanie do samodzielnego myślenia,
Przeżywanie – metody eksponujące - sytuacje, dostarczające uczniom przeżyć emocjonalnych, pozwalające na formułowanie pewnych sądów,
Działanie – metody praktyczne – wiązanie poznawania, informacji z działaniem praktycznym.

Aby dobrze uczeń przyswoił nową wiedzę i umiejętności, niezbędne jest łączenie treści teoretycznych z praktyką. Jednostkę lekcyjną należy więc podzielić na dwie części. Wprowadzenie nowego materiału powinno zajmować nie więcej niż 15-20 minut, pozostałą zaś część lekcji trzeba przeznaczyć na grę z rówieśnikami i inne formy ćwiczeń praktycznych. W przeciwnym razie nastąpi szybkie zniechęcenie dziecka, wynikające z krótkiego okresu koncentracji i percepcji.
Dobrą metodą będzie również ukierunkowanie ucznia na samodzielne myślenie, dzięki któremu posiądzie on umiejętność szukania i zastosowania prawidłowych rozwiązań podczas rozgrywek.

SZACHOWE ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
szachownice, bierki, szachownice demonstracyjne,
szachowe programy komputerowe, filmy i slajdy instruktażowe, prezentacja multimedialna,
Kodeks Szachowy, książki, samouczki, zbiory zadań, itd.,


ZAŁOŻONE DO UZYSKANIA EFEKTY:

dla szkoły:
wzbogacenie oferty edukacyjnej szkoły dla uczniów II etapu edukacyjnego,
budowanie pozytywnego wizerunku szkoły wśród dzieci i rodziców,
wzbogacenie tradycyjnych środków i metod dydaktycznych,
forma promocji szkoły.

dla uczniów:
poznanie gry w szachy,
wzrost umiejętności logicznego myślenia,
wykorzystanie umiejętności gry w szachy do wykonywania operacji matematycznych,
wzrost umiejętności radzenia sobie w sytuacjach problemowych,
stosowanie zasady „fair play”.

OPIS PLANOWANYCH DZIAŁAŃ :

Lekcje będą podzielone na dwa lata nauki, a w ich ramach na 4 półrocza.

I ROK NAUKI:
W pierwszym półroczu dzieci będą zapoznane z historią szachów, szachownicą i pionami. Nauczą się rozpoznawać ich nazwy oraz sposób poruszania po szachownicy. Dodatkowo poznają pojęcia i znaczenie: szach, mat, remis, pat oraz roszada.
W drugim półroczu dzieci poznają wartość bierek szachowych, nauczą się zasad obowiązujących w grze w szachy, poznają pojęcie centrum, debiutu oraz metody gry w szachy.

II ROK NAUKI:
W trzecim półroczu uczniowie będą kontynuować poznawanie metod oraz motywów taktycznych gry w szachy, utrwalać dotąd zdobyte umiejętności, ćwiczyć matowanie króla. Zostanie zorganizowany szkolny turniej szachowy.
W czwartym półroczu dzieci zapoznają się z notacją szachową, nauczą się przy jej pomocy zapisywać swoje rozegrane partie szachowe. Poznają nowe motywy taktyczne. Na koniec dzieci będą utrwalały zdobyte umiejętności poprzez gry i zabawy szachowe oraz zostanie zorganizowany teleturniej, który sprawdzi zdobytą przez nich wiedzę na zajęciach.

SPOSOBY EWALUACJI:

Podstawowym narzędziem do dokonania oceny efektów pracy ucznia będzie obserwacja przez nauczyciela podczas zajęć:
umiejętności rywalizacji z graczami – postawa fair play,
samodzielne eliminowanie błędnych posunięć,
zaangażowanie ucznia do zdrowej rywalizacji,
umiejętność zmatowania przeciwnika,
umiejętność myślenia podczas rozgrywanej partii szachowej.

Ewaluacji podlegać również będą:
stopień realizacji zaplanowanego programu,
skuteczność metod i form pracy,
stopień atrakcyjności i użyteczności programu dla jego uczestników.

Narzędzia służące do ewaluacji:
rozmowy z uczniami,
obserwacja pracy i zaangażowania uczniów,
analiza efektów pracy uczniów poprzez sprawdzenie ich umiejętności gry w szachy na turniejach.

















TREŚCI KSZTAŁCENIA

Treści kształcenia zostały opracowane w oparciu o podręcznik Ewy Paździeckiej „Grajmy w szachy” – scenariusze lekcji dla nauczycieli prowadzących zajęcia szachowe w ramach projektu „Edukacja przez Szachy w Szkole” I i II rok nauki.
Ze względu na to, iż w nauczaniu gry w szachy należy jak najczęściej powtarzać i utrwalać treści nauczania oraz nie spieszyć się „z programem”, materiał nauczania nie został przeze mnie podzielony na godziny lecz na miesiące. W danym miesiącu zostały ujęte treści nauczania, które powinny być zrealizowane:

I ROK NAUKI:
wrzesień/ Rodowód gry w szachy oraz korzyści jakie z niej płyną.
Istotne cechy szachownicy: linie pionowe, poziome oraz diagonale, nazwy poszczególnych pól.
Ustawienie wszystkich bierek na szachownicy.

październik/ Bierki szachowe:
Król - sposób poruszania się i bicia królem,
Wieża - sposób poruszania się i bicia wieżą,
Goniec - sposób poruszania się i bicia gońcem
listopad/ Hetman - sposób poruszania się i bicia hetmanem
Skoczek - sposób poruszania się i bicia skoczkiem
Pionek - sposób poruszania się i bicia pionkiem.
grudzień/ Pojęcie szacha oraz jego rola w partii szachowej, możliwości obrony króla przed szachem.
Pojęcie mata, różnica między szachem a matem.
styczeń/ Pojęcie pata i remisu w szachach, kiedy występuje sytuacja pata a kiedy remis.
Roszada krótka i długa kiedy możemy je wykonać, a kiedy nie.
Utrwalenie wiadomości i umiejętności z całego półrocza oraz ćwiczenia.
luty/ Wartość, hierarchia bierek szachowych, figury lekkie i ciężkie, pojęcie wymiany i przewagi oraz straty, szacowanie korzyści wynikających z wymiany bierek.
Podstawowe zasady obowiązujące w grze w szachy, pojęcie "fair play".
marzec/ Pojęcie centrum, etapy partii szachowej: debiut, gra środkowa, końcowa, zasady poprawnie rozegranego debiutu.
Prawidłowe rozgrywanie debiutu w partii szachowej.
Matowanie ciężkimi figurami: mat dwoma wieżami.

kwiecień/ Pojęcie "opozycji" matowanie królem i wieżą.
Planowanie gry – podstawowe zasady gry środkowej, skuteczne przeciwdziałanie atakom przeciwnika podczas rozgrywania partii szachowej.
maj/ Rozwiązywanie zadań szachowych.
Pojęcie podwójnego uderzenia jako motywu taktycznego.
czerwiec Powtórzenie i utrwalenie wiadomości o grze w szachy po I i II półroczu nauki.
Turniej szachowy między uczestnikami zajęć.

II ROK NAUKI:
wrzesień/ Powtórzenie i utrwalenie wiadomości o szachach nabytych w pierwszym roku nauki.
Matowanie króla przeciwnika hetmanem i wieżą dwoma sposobami w odpowiednich sytuacjach na szachownicy.

październik/ Prawidłowe matowanie hetmanem i królem dwoma sposobami w odpowiedniej sytuacji na szachownicy, matowanie króla przeciwnika w jednym posunięciu hetmanem.
Drugi motyw taktyczny - związanie. Pojęcie związania pełnego i niepełnego w danej sytuacji na szachownicy.
listopad/ Pojęcie "pułapka szachowa" i "mat szewski" - matowanie matem szewskim w jednym posunięciu w odpowiedniej sytuacji na szachownicy, obrona przed matem szewskim.
grudzień/ Pojęcie "kategoria szachowa" i "ranking szachowy".
Zasady turniejowe podczas rozgrywania partii szachowej.
Celowość stosowania zegara szachowego podczas turnieju.
styczeń/ Powtórzenie i utrwalenie wiadomości po III półroczu nauki.
luty/ Pojęcie notacji szachowej oraz celowość jej stosowania.
Rozgrywanie partii z zapisem szachowym.
marzec/ Rozwiązywanie zadań szachowych prowadzących do zdobycia przewagi materialnej przy wykorzystaniu ataku z odsłony lub szach z odsłony w odpowiednich sytuacjach na szachownicy.
Pojęcie "młynek szachowy".
kwiecień/ Doprowadzenie pionka do pola przemiany przy pomocy wieży w odpowiedniej sytuacji na szachownicy.
Obrona w końcówkach wieżowych.
Pojęcie "mostek szachowy" oraz jego zastosowanie.
maj/ Rozwiązywanie zadań szachowych z zastosowaniem poznanych motywów taktycznych.
Hetman przeciwko pionkowi - stosowanie właściwej obrony oraz sytuacje remisowe podczas rozgrywania końcowej części partii.
czerwiec/ Powtórzenie i utrwalenie wiadomości po dwóch latach nauki gry w szachy
Teleturniej szachowy.

SPODZIEWANE OSIĄGNIĘCIA I POSTAWY UCZNIA
Uczeń:
zna zasady fair play dążąc do zdrowej rywalizacji,
zna podstawowe zasady gry w szachy oraz pomaga innym początkującym szachistom w ich opanowaniu,
potrafi w pełni koncentrować się podczas gry,
potrafi przeanalizować popełnione błędy i je korygować,
dąży do osiągania sukcesu podczas zawodów międzyszkolnych.


Bibliografia:
Magdalena Zielińska „Grajmy w szachy” Materiały szkoleniowe dla najmłodszych. Warszawa 2014
Magdalena Zielińska „Grajmy w szachy” Materiały szkoleniowe dla najmłodszych, część 2. Warszawa 2013
Czesław M. Spisak „Szachy” kurs podstawowy. Białystok 2013
Magdalena Zielińska „Edukacja przez szachy w szkole” prezentacja, Polski Związek Szachowy
Magdalena Zielińska „Metodyka nauczania gry w szachy dzieci w wieku wczesnoszkolnym” prezentacja, Polski Związek Szachowy
Magdalena Zielińska „Gra w szachy, jako narzędzie stymulujące rozwój intelektualny i emocjonalny dziecka – wprowadzenie” prezentacja, Polski Związek Szachowy
Magdalena Zielińska „Kryteria i zasady ewaluacji i oceniania osiągnięć edukacyjnych uczniów na zajęciach szachowych” prezentacja, Polski Związek Szachowy

Oświadczenie Pisemne Parlamentu Europejskiego w sprawie wprowadzenia do systemów oświaty w Unii Europejskiej programu „Szachy w szkole” (PE 0050/2011), 15.03.2012 r.

Strona internetowa Polskiego Związku Szachowego www.szachywszkole.pl

Poradnik metodyczny dla nauczycieli prowadzących zajęcia szachowe w ramach projektu „Edukacja przez Szachy w Szkole”, zbiór artykułów - Polaki Związek szachowy

Ewa Przeździecka „Grajmy w szachy. Scenariusze lekcji dla nauczycieli prowadzących zajęcia szachowe w ramach projektu” Edukacja przez Szachy w Szkole" I i II rok nauczania.

Wyświetleń: 0