Katalog

Maciej Wierzchnicki, 2017-02-28
Słupsk

Historia, Artykuły

Zarys reform oświatowych w XX – wiecznej Polsce

- n +

Zarys reform oświatowych w XX – wiecznej Polsce
Za początek działalności oświatowej na ziemiach polskich uznaje się XI wiek, kiedy to zaczęto zakładać szkoły katedralne i kolegiackie. Pierwszy uniwersytet powstał w 1364 roku w Krakowie, a jego twórcą był król Kazimierz Wielki. Z kolei w roku 1740 ksiądz Stanisław Konarski powołał do życia w Warszawie Collegium Nobilium, a w 1765 roku król Stanisław August Poniatowski założył pierwszą państwową placówkę oświatową - Szkołę Rycerską. Osiem lat później utworzono Komisję Edukacji Narodowej, która jako organ władzy państwowej przejęła zwierzchnictwo nad dawnymi kolegiami jezuickimi oraz szkołami zakonnymi. W XIX stuleciu, mimo iż Polska formalnie nie istniała, szkolnictwo rozwijało się swobodnie w Księstwie Warszawskim oraz później w Królestwie Polskim. Początek XX wieku przyniósł dyskusje nad zadaniami wychowania, programami nauczania i kształtem organizacyjnym szkolnictwa. Wówczas zarysowały się główne nurty w poglądach nad zadaniami wychowania. Natomiast już po 1914 roku powstały pierwsze organy mające na celu koordynację poczynań organizacyjno – oświatowych. Były to m.in. Komisja Pedagogiczna i Centralne Biuro Szkolne. Powołana przez Niemców po zajęciu Warszawy Rada Regencyjna, a następnie Rada Stanu Królestwa Polskiego przyczyniły się do powstania Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który w grudniu 1918 roku został przekształcony w Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Pierwszym ministrem oświaty w niepodległej Polsce został Ksawery Prauss. Te kilka powyższych przykładów z historycznej działalności szkolnictwa na ziemiach polskich pokazuje, iż sprawa oświaty była od zawsze kwestią bardzo ważną. Jej znaczenie uwidoczniło się przede wszystkim w okresie porozbiorowym, gdy trzeba było walczyć o polskość szkoły, tak aby w chwili odzyskania wolności mieć odpowiednio przygotowane kadry do zarządzania państwem.
Po 11 listopada 1918 roku pierwszym i podstawowym zadaniem władz oświatowych było ujednolicenie systemu szkolnego, którego organizacja na danym terytorium zależała, przez minione lata od tego, pod jakim zaborem się ono znajdowało. Proces ten trwał do roku 1922. Z inicjatywy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w kwietniu 1919 roku zorganizowano Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski, które do historii przeszedł pod nazwą Sejmu Nauczycielskiego. W trakcie jego obrad opowiedziano się za jednolitą i bezpłatną szkołą powszechną, wprowadzeniem siedmioletniego obowiązku szkolnego i powiązaniem ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa. Z kolei jednym z pierwszych aktów prawnych regulujących kwestie oświaty był wydany dnia 7 lutego 1919 roku dekret o obowiązku szkolnym, który wprowadził obowiązkową, trwającą 7 lat naukę w szkole powszechnej dla dzieci między 7 a 14 rokiem życia. W latach 20. XX wieku mimo rozwoju szkolnictwa, szczególnie na wsiach przeważały szkoły z jednym lub dwoma nauczycielami czyli tzw. niżej zorganizowane, które nie realizowały pełnego programu nauczania. Natomiast na szczeblu szkolnictwa średniego utrzymano ośmioklasowe gimnazjum, kończące się maturą umożliwiającą podjęcie studiów wyższych. W omawianym systemie edukacyjnym szkoła średnia nie była powiązana ze szkolnictwem powszechnym, a do gimnazjum przyjmowano na podstawie wyników egzaminu po pięciu klasach szkoły powszechnej.
Znaczna przebudowa ustroju szkolnego nastąpiła na mocy ustawy z 1932 roku, którą uchwalono z inicjatywy m.in. Janusza Jędrzejewicza. Reforma ta utrzymała siedmioletni obowiązek szkolny w szkołach powszechnych oraz zachowała zróżnicowanie organizacyjne i programowe tych placówek, co usankcjonowało faktyczne różnice w poziomie wykształcenia już na pierwszym etapie edukacyjnym. Ponadto szkoła gimnazjalna trwać miała 4 lata i mieć jednolity program ogólnokształcący, a do studiów przygotowywać miały dwuletnie licea o programie ukierunkowanym. Ustawa uporządkowała także sprawę szkolnictwa zawodowego, podnosząc przy tym jego rangę. Dla młodzieży pracującej wprowadzono obowiązek dokształcania się w trzyletnich szkołach opartych na I (4 klasowym) i III (7 – klasowym) stopniu szkoły powszechnej. Również zajęto się kwestią kształcenia nauczycieli. I tak zniesiono dawne pięcioletnie seminaria nauczycielskie, a na ich miejsce powołano do życia trzyletnie licea pedagogiczne.
Polskie szkolnictwo rozwijało się także na terenie Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego, na Śląsku i w Wolnym Mieście Gdańsku. Warto w tym miejscu podkreślić, iż warunki na wymienionych obszarach do tego typu działalności były dalekie od zadawalających. Siłami społeczeństwa tworzono tam ochronki oraz szkoły powszechne i średnie. Rozwijał się także ruch nauczycielski.
Po zakończeniu działań wojennych związanych z agresją Niemiec i Związku Radzieckiego, w październiku 1939 roku na ziemiach wcielonych do III Rzeszy nastąpiła likwidacja polskiego szkolnictwa, a kadrę pedagogiczną aresztowano i wysiedlano. Odpowiedzią polskiego społeczeństwa na tę intelektualną agresję było szybkie rozwijanie się tajnego nauczania. W systemie tym zauważyć można, wcześniej nie występujące na taką skalę, istnienie ścisłego powiązania różnych szczebli i typów szkolnictwa. W grudniu 1939 roku powstała Tajna Organizacja Nauczycielska z Czesławem Wycechem na czele. W roku kolejnym utworzono Departament Oświaty i Kultury, który powiązany był z Delegaturą Rządu na kraj. Tajne nauczanie najlepiej rozwijało się w Generalnym Gubernatorstwie, natomiast w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Śląsku praca ta napotykała wiele trudności. Sprawna organizacja oraz poświęcenie ludzi związanych z tą formą działalności edukacyjnej nie mogły w pełni zapobiec stratom wywołanym przez terror niemiecki, a także przez działania wojenne. Z kolei na terenach wschodnich, bo i o nich trzeba wspomnieć, zajętych przez ZSRR w listopadzie 1939 roku warunki funkcjonowania polskiego szkolnictwa powszechnego były dość zróżnicowane. Generalnie wiele zależało od czynników, na które ludność polska nie miała żadnego wpływu. Z czasem strukturę szkolnictwa zunifikowano z systemem radzieckim, wprowadzono nowe programy nauczania oraz podręczniki. Szkoła stała się miejscem intensywnej indoktrynacji ideologicznej, a język nauczania zależał od struktury narodowościowej środowiska szkolnego.
Wraz z procesem wyzwalania ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej następowało w miarę szybkie uruchamianie szkół, głównie dzięki zaangażowaniu społeczności lokalnych. Proces ten odbywał się w warunkach ruiny materialnej szkolnictwa i dotkliwych strat kadrowych. Jednak należało możliwie jak najszybciej określić główne kierunki reformy systemu edukacji co uczyniono na Ogólnopolskim Zjeździe Oświatowym w Łodzi w czerwcu 1945 roku. Wówczas wskazano na konieczność wprowadzenia powszechności, bezpłatności, publiczności i jednolitości szkolnictwa. Ponadto opowiedziano się za obowiązkową ośmioklasową szkołą szczebla podstawowego, rozwijaniem placówek zawodowych na jej podbudowie oraz upodobnieniem placówek na wsi i w mieście.
Pierwsze lata po drugiej wojnie światowej nie przyniosły radykalnych zmian w programach nauczania ani w kwestii organizacji szkolnictwa. Jednak już w roku 1945 wprowadzono jednakowy program kształcenia do wszystkich szkół podstawowych, znosząc tym samym ich podział narzucony przez ustawę z 1932 roku. Dla zaspokojenia pilnych potrzeb kadrowych utworzono licea pedagogiczne o wyraźnie okrojonym programie nauczania oraz różne kursy pedagogiczne. Celem tej działalności było jak najszybsze obsadzenie wakatów nauczycielskich na terenie całego kraju. W tej materii najgorzej sytuacja wyglądała na Ziemiach Zachodnich i Północnych, gdzie całą strukturę oświatową należało budować praktycznie od podstaw.
Po wyborach do sejmu w 1948 roku rozpoczęły się przygotowania do ofensywy ideologicznej w polskim szkolnictwie. Założenia pracy dydaktyczno – wychowawczej w szkołach zamierzano oprzeć na podstawach marksistowsko – leninowskich. Ponadto w myśl założeń Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej placówki oświatowe miały wyrabiać przekonanie wśród dzieci i młodzieży oraz i dorosłych o wyższości socjalizmu, wiązać patriotyzm z internacjonalizmem oraz przedstawiać Związek Radziecki jako najważniejszego partnera i sojusznika Polski. W nowych programach nauczania pochodzących z tego okresu zauważalny jest fakt wprowadzenia obowiązkowej nauki języka rosyjskiego oraz stopniowe rugowanie religii z nauczania szkolnego. Rok 1948 przyniósł także rezygnację władz państwowych z upowszechniania ośmioklasowej szkoły podstawowej. Od tego czasu podstawą organizacyjną i programową systemu edukacyjnego stała się obowiązkowa szkoła siedmioklasowa, na której oparto stopień licealny (tworzony przez klasy VIII – XI) oraz wszystkie szkoły zawodowe. Te z kolei zostały podporządkowane utworzonemu w 1949 roku Centralnemu Urzędowi Szkolenia Zawodowego.
Potrzebom gospodarki krajowej próbowano podporządkować działalność szkół wyższych. W 1947 roku została wprowadzona dwustopniowość studiów z wyjątkiem akademii medycznych. Organizowano także inżynierskie szkoły wieczorowe oraz studia zaoczne. Bardzo ważne decyzje wpływające na codzienne życie oświatowe zostały podjęte w roku 1956, kiedy to zdecydowano o wprowadzeniu obowiązku szkolnego do lat 16 i uznano za konieczne i obowiązkowe ukończenie siedmioklasowej szkoły podstawowej. Przywrócono także naukę religii, która miała mieć charakter zajęć nadobowiązkowych.
Kolejna reforma edukacji miała miejsce w naszym kraju dnia 15 lipca 1961 roku. Wówczas to zdecydowano o utworzeniu ośmioklasowej szkoły podstawowej, przedłużeniu obowiązku szkolnego do 17 roku życia oraz potwierdzeniu jednolitości, bezpłatności i świeckości instytucji edukacyjnych. Od tego czasu lekcje religii odbywały się w punktach katechetycznych poza szkołą. W latach 1962 – 1971, kiedy to wprowadzano założenia reformy, wzrosły nakłady na oświatę, a przy dodaniu do tego faktu zbierania środków społecznych pod hasłem tysiąclecia państwa polskiego, doprowadzono do wybudowania do końca 1965 roku około 1200 szkół tzw. tysiąclatek. Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów, bo to właśnie tam obywatele wpłacali swoje pieniądze, zasilał także inne inwestycje oświatowe. Poza budowaniem nowych szkół, poprawiano w nich także warunki do nauki oraz uzupełniano wyposażenie pracowni lekcyjnych co wpłynęło w zauważalny sposób na podniesienie sprawności nauczania i zmniejszenie się liczby uczniów, którzy nie kończyli nauki.
W styczniu 1971 roku minister oświaty i szkolnictwa wyższego powołał Komitet Ekspertów w celu opracowania Raportu o Stanie Oświaty, który miał przeanalizować system szkolny i opracować projekt przyszłego modelu oświaty. Został on opublikowany w marcu 1973 roku. Postulowano w nim wprowadzenie powszechnej, obowiązkowej, jednolitej pod względem programowym w mieście i na wsi dziesięcioletniej szkoły średniej (nauczanie początkowe w klasach I - III oraz nauczanie systematyczne w klasach IV - X) przyjmując za wzór model szkolnictwa w ZSRR.
Przemiany, jakie zauważyć można w Polsce zapoczątkowane w 1989 roku przyczyniły się co przebudowy, choć nie całościowej, systemu edukacyjnego. Do szkół powróciła nauka religii, jednak w imię oszczędności, które wcielono do życia w 1991 roku, zmniejszono liczbę godzin lekcyjnych w szkołach podstawowych oraz ograniczono ich działalność pozalekcyjną. W placówkach szczebla ponadpodstawowego zauważalna była rozbudowa, co wynikało nie z planowanego przez państwo rozwoju, ale konieczności wywołanej przez wyż demograficzny. Skutkiem tego stało się tworzenie nowych szkół ogólnokształcących przy jednoczesnej likwidacji tych o charakterze zawodowym. Natomiast ostatnia reforma w XX wieku miała miejsce w roku 1999. Wówczas to postanowiono skrócić naukę w szkole podstawowej do sześciu lat oraz wprowadzić trzyletnie gimnazjum. Ponadto nauka w liceach ogólnokształcących i profilowanych w myśl jej założeń trwać miała trzy lata, a w technikach cztery. Z kolei szkoły zawodowe uczniowie mieli kończyć już po dwóch latach nauki. Przewidziano również, iż szkoła podstawowa będzie kończyć się zewnętrznym sprawdzianem wiedzy podobnie jak i gimnazjum. Wyniki uzyskane na testach po tym etapie edukacyjnym będą decydować o przyjęciu ucznia do wybranej przez niego szkoły ponadgimnazjalnej. Ta, o ile nie będzie to szkoła zawodowa, kończyć się będzie maturą czyli formą egzaminu wstępnego na studia wyższe.
Jak widać z powyższego na przestrzeni XX wieku w Polsce było kilka zasadniczych prób zmiany systemu edukacyjnego. Część z nich powstała pod wpływem konieczności, jaka wynikała z sytuacji naszego państwa, inne z kolei były indywidualnymi koncepcjami określonych środowisk politycznych. O ile można zrozumieć błędne decyzje z okresu Polski Ludowej, to już tych po 1989 nie można w racjonalny sposób wytłumaczyć. Bo jak odnieść się do kwestii, iż właściwie od przełomu XX i XXI wieku systematycznie obniża się warunki pracy w szkołach publicznych przy jednoczesnym dofinansowywaniu placówek prywatnych, a degradacji ulega status nauczyciela - pedagoga. Wszystko to jest następstwem nieprzemyślanych decyzji, które bezpośrednio wpływają na obecną rzeczywistość szkolną i tworzą jej negatywny obraz. Owszem zawsze jest szansa, iż kolejna grupa polityczna wprowadzi polską oświatę na wyższy poziom, jednak jak mawia stwierdzenie „nadzieja matką głupich”, co trzeba odczytywać jako nadmierne zaufanie świadczące o naiwności, w najbliższym czasie chyba nie ma co na to liczyć.

BIBLIOGRAFIA:
Białas S., Organizacja szkolnictwa w Polsce, Kraków 1950.
Chmielewski W., Kształcenie nauczycieli w okresie ideologizacji szkolnictwa (1944-1956), Warszawa 2006.
Gęsicki J., Gra o nową szkołę, Warszawa 1993.
Kupisiewicz Cz., Koncepcje reform szkolnych w latach osiemdziesiątych, Warszawa 1996.
Kupisiewicz Cz., Szkolnictwo w procesie przebudowy: geneza i kierunki reform oświatowych 1945-1995, Wyd. 3 popr. Warszawa 1995.
Mauersberg S., Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944 – 1948, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.
Mauersberg S., Walczak M., Szkolnictwo polskie po drugiej wojnie światowej : (1944-1956), Warszawa - Radom 2005.
Potyrała B., Oświata w Polsce w latach 1949 – 1956, Wrocław 1992.
Raport o stanie oświaty w PRL, Warszawa 1973.
Siwiński Cz., Szkolnictwo w Polsce Ludowej, Wrocław 1971.
Świecki A., Oświata i szkolnictwo w Polsce Ludowej, Warszawa 1968.
Świecki A., Oświata i szkolnictwo w XXX-leciu PRL, Warszawa 1975.
Trzebiatowski K., Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej, Warszawa 1972.
Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, Warszawa 1980.

Maciej Wierzchnicki
Wyświetleń: 0


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.