Rozwój mowy dziecka

Istota mowy polega na przekazywaniu i odbiorze informacji. Są to dwa procesy w sensie fizjologicznym, jeden zaś w sensie społecznym (porozumiewanie). Owo porozumiewanie możliwe jest tylko wówczas, gdy obydwie strony, tzn. nadawca i odbiorca, znają ten sam język. Język stanowi zespół znaków, którym posługuje się dana społeczność i który musi sobie przyswoić każdy jej członek, aby rozumiał innych i sam był rozumiany.

Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym z innymi ludźmi. Słowem jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne.

Dzięki procesom społecznej adaptacji dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków, chociaż pierwotnie (biologicznie) są to narządy przeznaczone do oddychania, żucia i połykania. Dopiero wtórnie stają się narządami mowy.

Zanim dziecko nauczy się wyrażać swoje myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytwarzania mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, którą nabywa się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne. Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu 5- 6 lat.

Według Leona Kaczmarka w rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy:
1. Okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym ( 0 - 1) Mowę właściwą poprzedzają: krzyk, gaworzenie, echolalia, towarzyszą im mimika, pantomimika, gestykulacja. Z końcem pierwszego roku życia dziecko dużo już rozumie, spełnia proste polecenia. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, baba. Rozwój mowy w tym okresie postępuje równolegle z rozwojem fizycznym.
2. Okres wyrazu ( 1- 2 ). Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych. Ze spółgłosek wymawia już: p, b, m, t, d, n, k. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki.
3. Okres zdania ( 2- 3 ). Dziecko wymawia wszystkie samogłoski, wszystkie spółgłoski wargowe: p, b, m oraz zmiękczone: pi, bi, mi. Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2 - 3 wyrazowymi. Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, ze dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej prawidłowo wypowiedzieć np. brzydki - bitki.
4. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 - 7 ).Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec czwartego roku życia pojawia się głoska -r. Wcześniej dziecko pomijało ją lub zastępowało inną. Około 4 - 5 roku życia pojawiają się głoski : sz, ż, cz, dź, choć mogą być jeszcze wymawiane jak: s, z, c, dz. Mowa dziecka daleka jest od doskonałości. Wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane, grupy spółgłoskowe uproszczone. Występują zlepki wyrazów i nowotwory językowe.

Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo, u jednych szybciej i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie trudniejszych głosek. Niejednakowa też jest kolejność występowania poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników: od wpływu środowiska i zdolności pedagogicznych rodziców, od psychofizycznego rozwoju dziecka itp. Zasadniczo pierwsze wyrazy pojawiają się pod koniec pierwszego roku życia, nie można tego uważać za regułę, podobnie jak wcześniejszych początków mowy u dziewczynek niż u chłopców. Dwuletnie dziecko nie mówiące może być zupełnie normalne pod względem rozwoju umysłowego i przeważnie dogania ono swoich rówieśników w umiejętności mówienia.
W zasadzie dziecko siedmioletnie powinno wymawiać wszystkie głoski prawidłowo, zdarza się jednak, że okres ten przedłuża się i rozwój mowy bywa nieco opóźniony. Opóźnienie to przejawia się nieumiejętnością wymawiania takich spółgłosek jak: sz, ż, cz, dz, r, k, g, głosek dźwięcznych, a niekiedy nawet innych głosek. Wymienione spółgłoski zastępowane są przez łatwiejsze artykulacyjnie lub mylone z innymi. Przyczyną opóźnionego rozwoju jest pewna niedoskonałość aparatu mownego - to znaczy korowych i podkorowych ośrodków mowy oraz obwodowych narządów mowy - na skutek nie ukończonego jego rozwoju anatomicznego i czynnościowego.

Prawidłowe kształtowanie się mowy dziecka zależy od warunków organizowanych przez środowisko, w którym dziecko się wychowuje. Wychowawcze błędy otoczenia odbijają się zawsze mniej lub więcej szkodliwie na dziecku. Podaje się tzw. Jedenaście przykazań logopedycznych. Konsekwentne ich przestrzeganie stworzy odpowiednie warunki prawidłowego ukształtowania się mowy, zlekceważenie ich może spowodować utrudnienia i zahamowania, może wywołać wady a nawet ciężkie jej zaburzenia. A oto one:
1. Mowa otoczenia powinna być poprawna. Do dziecka trzeba mówić wolno, wymowa winna być dokładna i wyraźna, należy zaniechać sztucznego spieszczania i używania tzw. języka dziecięcego.
2. Na aktywność uczuciową i słowną otoczenia winno dziecko reagować. Z początku jest to uśmiech, ruch rączki, później następują reakcje głosowe. Jeśli rodzice stwierdza u dziecka ich brak powinni zasięgnąć porady lekarza, gdyż przyczyną może być osłabiony słuch.
3. Nie wolno krępować dziecka w reagowaniu na aktywność otoczenia. Dziecko winno tu mieć pełną swobodę. Jeśli dziecko do szóstego miesiąca życia nie głuży i przy tym jest mało ruchliwe, trzeba wywołać u dziecka te czynności. Trzeba pamiętać, że rozwój ogólnej sprawności ruchowej wpływa na rozwój mowy.
4. Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mownych winno się z nim bezwzględnie pójść do lekarza specjalisty.
5. Dziecko leworęczne należy otoczyć specjalną opieką. Nie wolno zmuszać dziecka do posługiwania się w okresie kształtowania się mowy ręką prawą. Naruszenie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności ruchowej prowadzi do opóźnienia umiejętności mówienia, często do zaburzeń mowy w szczególności do jąkania.
6. Kiedy dziecko wejdzie w okres samodzielnego wypowiadania się, kiedy zaczyna samo coraz więcej mówić, nie należy tej skłonności gasić. Dlatego też otoczenie powinno słuchać z uwagą i poważnie każdej wypowiedzi dziecka, podtrzymywać opowiadanie dziecka przez odpowiednie i stosowne pytania.
7. Nie należy tego żywiołowego pędu wypowiadania się hamować. Sposób mówienia dziecka zawiera ogromny ładunek uczuciowy, stąd otoczenie, w szczególności starsze rodzeństwo, naśladują ich mowę. Należy bezwzględnie unikać "języka dziecięcego", gdyż utrudnia on dziecku przyswajanie normalnej mowy.
8. Należy pilnie obserwować czy kształtowanie się mowy dziecka przebiega zgodnie z normą.
9. Gdy dziecko zdobyło umiejętność operowania wyższą formą wypowiedzi, jaką jest zdanie, rozpoczyna się okres ożywionego mówienia. Dziecko bawiąc się zabawkami głośno przedstawia swoje przeżycia, nie wolno tutaj dziecku przeszkadzać ani też żądać od niego, by powtarzało kilkakrotnie to samo słowo czy zdanie. Słysząc wyrazy nieprawidłowo wymawiane przez dziecko należy powtarzać je w formie poprawnej przy nadarzających się okazjach.
10. Skłonność dziecka do mówienia przybiera w okresie swoistej mowy dziecka inną, nową postać. Dziecku nie wystarcza już monolog, zwraca się już do starszych, rówieśników, rodziców opowiadając o swoich obserwacjach, doświadczeniach. Ważne jest aby otoczenie potraktowało te wypowiedzi jako cenne ćwiczenia językowe, zachowując cierpliwość.

Jeśli mimo wszystko nie udało się zapobiec powstaniu deficytów mowy należy zwrócić się do poradni logopedycznej, która przy ścisłej współpracy z rodzicami i wychowawcami może skutecznie pomóc dziecku.

Opracowanie: Maria Dołżycka

Wyświetleń: 706