Marta Szyszkowska
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Mikołaja Kopernika w Dobrym Mieście

GRY I ZABAWY W ŻYCIU DZIECKA I W PROCESIE UCZENIA SIĘ. ZABAWY LOGOPEDYCZNE W ASPEKCIE TEORETYCZNYM.

Podstawową działalnością każdego dziecka jest zabawa. To ona króluje w jego życiu, aż do rozpoczęcia nauki szkolnej. Początek nauki szkolnej otwiera nowy okres w życiu emocjonalnym i społecznym dziecka. Jest to czas, kiedy dziecko jest już na tyle samodzielne, aby rozpocząć pracę i naukę. Jednak w jego życiu nadal ważna jest zabawa. Uczniowie poświęcają zabawie tyle samo czasu, co nauce, ponieważ to tylko w niej wszystko jest możliwe, można być kim się chce i mówić co się chce. Nie ma żadnych barier. W zabawie świat realny miesza się z tym wyobrażalnym, to co możliwe z tym co istnieje tylko w fantazji. Dzięki zabawie dzieci nie tylko stają się weselsze, ale także rozwijają się, relaksują, odreagowują stres. Podejmowana jest ona przez dziecko ponieważ wypływa z jego osobistych potrzeb i zainteresowań. Dziecko samoistnie i naturalnie kontynuuje w formie zabawy swoje umiejętności, przeżycia i doświadczenia.
Pedagodzy opracowali wiele definicji „zabawy”. Jedni określają ją jako naturalną metodę uczenia się człowieka, inni jako potrzebę człowieka, stanowiącą naturalne dopełnienie całokształtu jego istnienia, działalności, a jeszcze inni jako każdą czynność, którą człowiek podejmuje dobrowolnie, bez przymusu, czyli dla własnej przyjemności.
Wg słownika języka polskiego , „zabawa to przyjemne spędzanie czasu, bawienie się, zabawianie się, figle, gra, rozgrywka”.
Powszechnie uważa się, że zabawa jest formą działalności podejmowanej dobrowolnie wynikającej z bezpośrednich potrzeb i zainteresowań dziecka. Zabawa ponadto jest u dzieci ważnym czynnikiem rozwoju psychicznego, pierwszą formą uczenia i poznawania rzeczywistości. Mianem zabaw można, więc określić czynność dziecka, sprawiającą mu przyjemność i zadowolenie z samego faktu jej wykonania, a równocześnie przynoszącą dziecku określone efekty poznawcze.
Przez grę rozumiemy najogólniej czynność o charakterze zabawowym, posiadającą ustalone reguły, a wynik tej czynności przewiduje obowiązek świadczenia na rzecz wygrywającego.
Każda gra jest w zasadzie zabawą, ale nie każda zabawa jest grą. Zabawa jest grą wtedy, gdy spełnia trzy następujące warunki: sprawia osobie działającej przyjemność i zadowolenie, posiada określone reguły, przewiduje obowiązek określonych świadczeń na rzecz wygrywającego. Zatem fakt tzw. „świadczenia na rzecz innej osoby” jest elementem odróżniającym pojęcie gry od zabawy. Zarówno jednak zabawy jak i gry oddziałują stymulująco na różne strony osobowości dzieci, a więc mają charakter ogólnorozwojowy.
W życiu człowieka występuje wielka różnorodność i bogactwo zabaw: są to zabawy manipulacyjne, twórcze, grupowo społeczne, zabawy dramowe, dydaktyczne, gry i zabawy przeciwko agresji, sport itp.
Przez zabawę dziecko zdobywa pierwsze wiadomości o otaczającym go świecie, dowiaduje się o tym jak bardzo jest silne i zręczne. Dzięki zabawie dzieci zbliżają się do rzeczywistości ucząc się odróżniać się to, co wychodzi im lepiej od tego, co sprawia im trudność. Zabawa to działalność dla przyjemności. Atrakcyjność zabaw i dostosowanie ich do potrzeb i możliwości oraz zainteresowań powodują, że tego rodzaju zadania umysłowe, bardziej od innych pobudzają aktywność uczniów, a ich rozwiązywanie sprawia im przyjemność i satysfakcję.
Zabawa odpowiednio przemyślana i przeprowadzona w ramach zorganizowanego procesu kształcenia i wychowania staje się środkiem o znaczącym oddziaływaniu pedagogicznym, biologicznym oraz społeczno – adaptacyjnym. Zabawom towarzyszy duże zaangażowanie uczuciowe. Podczas zabawy znika napięcie, nieśmiałość, wstyd, a pojawia się radość, zadowolenie, co sprzyja wypoczynkowi i odprężeniu. Zabawy rozwijają myślenie dziecka, pamięć, spostrzegawczość, uwagę, orientację, wyobraźnię, inteligencję twórczą. Wzbogacają skalę przeżyć i przyczyniają się do harmonijnego rozwoju dziecka. Przyczyniają się do powstawania i rozwoju dodatnich cech społecznych dziecka. Kształtują i rozwijają poczucie przyjaźni, koleżeństwa i solidarności, wdrażają do karności i dyscypliny. Zabawy rozwijają dziecko również fizycznie: ćwiczą mięśnie, usprawniają działanie systemu nerwowego.
W czasie zabawy dziecko lepiej poznaje samego siebie. Zabawy rozwijają zdolność wczuwania się w sytuację drugiej osoby i odpowiedniego nastawienia do niej, powoduje ona zwiększenie pewności siebie, dzięki grom i zabawom dziecko może pokonać zakorzenione wzorce zachowań i przećwiczyć umiejętności, które są konieczne do prospołecznego postępowania.
Można zatem stwierdzić, że zabawa ma ogromny wpływ na rozwój, życie i również naukę szkolną. Dlatego dzieci zawsze powinny mieć okazję do zabawy, bo jak wiemy nie tak prosto żyć wśród innych ludzi. Dziecku nie wystarcza dać na ten temat kilku mądrych wykładów i pouczeń. To jest teoria. Aby dziecko mogło ją zmienić na praktykę, musi mieć okazję do zabawy – zabawy z innymi dziećmi. Uczy się wtedy, co to znaczy czekać na swoją kolej, dzielić się z innymi, liczyć się z ich uczuciami, być od kogoś lepszym, od kogoś gorszym.
Wspólna zabawa to przymiarka do nauki reguł obowiązujących w grupie, w społeczeństwie.
Zabawa może nie mieć innego celu oprócz niesienia radości, beztroski, szczypty ekscytacji. Zdarza się lekceważyć u dzieci tę potrzebę czerpania z życia i z ruchu – czystej, spontanicznej radości. Dziecko w zabawie przeżywa wiele emocji – również strach, smutek, żal. Właśnie po to się bawi, bu odreagować różne, nie zawsze przyjemne uczucia, jakie nagromadziły się w nim w ciągu całego dnia. Taka funkcja zabawy może być pomocą, ponieważ można wtedy zauważyć, że dziecko ma z czymś kłopot, ale samo nie bardzo umie go nazwać. Jeśli zwróci się uwagę na to, jak i w co się bawi dziecko, można dowiedzieć się o dziecku bardzo wiele.
Zabawy nie można zatem uważać za stratę czasu, niepotrzebne zawracanie głowy, dziecinne wygłupy.
W zabawie dziecko kształtuje swoje dziecięce uczucia, myśli i ciało.


1. Gry i zabawy w procesie uczenia się.

Zabawa u dzieci w młodszym wieku szkolnym staję się jedną z pierwszych form uczenia się i poznawania rzeczywistości.
Rozpoczęcie edukacji szkolnej wpływa w dużym stopniu na charakter przemian rozwojowych zachodzących w tym okresie życia oraz modyfikuje tryb życia dziecka i jego rodziny. Aktywność dziecka przejawia się w nauce, pracy i zabawie, która w porównaniu z okresem przedszkolnym zmienia się zarówno pod względem formy, jak i treści. W związku z. nowymi stosunkami społecznymi w jakie wchodzi kilkulatek, w jego działalności zabawowej zaczynają dominować zabawy zespołowe oparte na określonych zasadach gry. Przepisy te regulują układ i podział sił bawiących się dzieci, a cała zabawa ukierunkowana jest na wynik. Utrzymują się w tym czasie zabawy tematyczne, zabawy w role. Są one coraz bogatsze treściowo i lepiej zorganizowane na skutek pojawienia się u dziecka dwóch możliwych cech - planowania i uspołecznienia. Są też przygotowaniem do percepcji przedstawień teatralnych, filmów i czytelnictwa.
Podstawą do organizowania zabaw dziecięcych w klasach młodszych powinny być potrzeby i zainteresowania dzieci. Stąd też zainteresowania zabawowe dzieci w młodszym wieku szkolnym określają zarówno treść zabawy, jak i ich rodzaj oraz charakter.
Zabawowe formy uczenia się przyczyniają się do złagodzenia wysiłku woli, do podtrzymywania zainteresowania i ciekawości poznawczej, koncentracji uwagi, pamięci spostrzeżeniowo – wzrokowej i słuchowej.
W uczeniu się przez zabawy występują wszystkie podstawowe elementy kształcenia wielostronnego, tj. uczenie się przez poznanie, przeżywanie i działanie.
Charakterystyczną cechą zabaw dydaktycznych dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest, zatem element współpracy zespołowej. W działalności zabawowej w omawianym okresie charakterystyczne są następujące grupy zabaw:
- zespołowe gry i zabawy ruchowe z prawidłami i elementami rywalizacji,
- zabawy konstrukcyjne, w których dominują czynności motoryczne,
- zespołowe zabawy tematyczne, tj. zabawy w role, dramatyzacje, inscenizacje, konkursy, quizy, zgaduj – zgadule itp.
- zespołowe zabawy i gry dydaktyczne opracowane specjalnie w celach poznawczych.

Zabawy i gry dydaktyczne oraz tematyczne ukierunkowane na cele poznawcze służą gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwaleniu i operowaniu zdobytymi informacjami.
W zabawach poznawczych uczniowie wykonują zadania, do których realizacji potrzebna jest określona wiedza o rzeczach, zjawiskach i prawidłowościach otaczającej rzeczywistości Zabawy poznawcze pełnią rolę wspomagającą w zakresie uświadomienia istoty poznawanych rzeczy.
Zabawy tematyczne i dydaktyczne pełnią również funkcje kształcące. Polegają one głównie na doskonaleniu i rozwijaniu procesów i zdolności orientacyjno – poznawczych uczniów, zwłaszcza ich mowy i myślenia. W uczeniu się przy pomocy zabaw poznawczych rozwijają się procesy percepcyjno – motoryczne, spostrzegawczość i wyobraźnia, uwaga, pamięć i procesy umysłowe tj. analiza i synteza, porównywanie, klasyfikowanie, abstrahowanie, uogólnianie i rozumowanie. Główna rola zabaw tematycznych i dydaktycznych tkwi w ich funkcjach poznawczych polega na wzbudzaniu i wzmaganiu chęci wykonywania zadań szkolnych i odpowiadających im czynności uczenia się. Zabawa czyni zadania bardziej interesujące i tym samym zapobiega znużeniu i dodatnio motywuje do pokonywania trudności. Dzięki zespołowemu charakterowi zabawy służą też kształtowaniu poczucia odpowiedzialności za wykonanie zadania, sprzyjają rozwijaniu takich cech charakteru jak: wola, wytrwałość w osiąganiu celu, umiejętność pracy, współpracy i współdziałania w zespole i dla zespołu. Wzajemne interakcje między członkami grupy biorącymi udział w zabawie powodują wzrost aktywności indywidualnej i zespołowej.
Zabawy stanowią także ważny środek wiodący do ukształtowania odpowiednich postaw i nastawień wobec nauki, wobec pracy innych osób oraz wobec otaczającej rzeczywistości społeczno – przyrodniczej.
Ucząc i wychowując zabawy stanowią ważny i często niedoceniany czynnik integrujący nauczanie i wychowanie, procesy poznawania, działania i przeżywania. Zabawy są nieodzownym elementem takich koncepcji dydaktycznych, jak: nauczanie wielostronne, problemowe, indywidualizujące i uspołeczniające.
Jednak aby zabawa pozostała zabawą wychowawca musi pamiętać, że jego rolą jest wspierać i stymulować inicjatywę dzieci, urealniać ich pomysły, nigdy zaś odbierać im tę inicjatywę w myśl własnych, choćby i najsłuszniejszych celów dydaktycznych.

2. Terapeutyczna rola zabawy.

Dziecko w zabawie przeżywa wiele emocji – również strach, smutek, żal. Właśnie po to się bawi, by odreagować różne, nie zawsze przyjemne uczucia, jakie nagromadziły się w nim w ciągu całego dnia.
Taka funkcja zabawy może być pomocą, ponieważ można wtedy zauważyć, że dziecko ma z czymś kłopot, ale samo nie umie go nazwać.
Zabawa powinna być zatem dla dziecka czasem treningu, a także terapii. Terapeutyczny, czyli leczniczy charakter zabaw i gier ma duże znaczenie w usuwaniu różnego rodzaju zaburzeń i zahamowań w rozwoju dzieci.
Na terapeutyczny aspekt zabawy zwróciła uwagę V. Axline podkreślając fakt, iż właśnie w zabawie dziecko ma wiele okazji do wykonywania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu, realizuje je w sytuacji bezpiecznej, nie jest za to karane, może więc zupełnie swobodnie ujawniać przeżywane w tym momencie emocje. Ponadto dziecko w zabawie wzbogaca nie tylko wiedzę o świecie, ale i o sobie samym, poznaje swoje możliwości i uczy się oceniać.
Obserwując dziecko w czasie zabawy możemy uświadomić sobie potrzeby dziecka, jego zainteresowania, źródła lęku i frustracji, tajemnice, oraz sposoby radzenia sobie w potrzebie.
Według E.B.Hurlock –zabawa ma charakter terapeutyczny, służy do uwalniania dziecka od napięć i lęków wywołanych przez środowisko. Jako jedna z metod indywidualnej diagnozy umożliwia wykrycie wielu dylematów dziecka, poznanie przyczyn i motywów jego zachowania się.
A zatem różnorodność zabaw i gier może pomóc w wyrównaniu deficytów w nauce, a także przekazywać korygujące pod względem społecznym i emocjonalnym doświadczenia. Każdy wychowawca ma możliwość wykorzystania gier do pracy z dziećmi z trudnościami. Stosowanie gier może wyrównywać takie niedobory jak: zwolniony refleks, trudności w postrzeganiu, myśleniu i orientacji przestrzennej.
Odpowiednio dobrane gry mogą pomóc w zmniejszaniu nadmiernej ruchliwości wychowanków, braku opanowania, a także stopniowo usunąć zbytnią nieśmiałość lub zahamowania w kontaktach i współdziałaniu z rówieśnikami.
Zabawa nie jest więc niepotrzebną stratą czasu, ale „lekiem” przywracającym dzieciom radość, chęć do życia w społeczeństwie oraz odczuwalnej integracji z nimi.

3. Zabawy logopedyczne w aspekcie teoretycznym.

Każde dziecko lubi się bawić i robi to już od pierwszych dni swych narodzin. Z biegiem czasu zmienia się jedynie forma zabawy. Obserwując uważnie małego człowieka i znając etapy nabywania mowy będziemy w stanie w porę zauważyć nieprawidłowości i zapobiegać pogłębianiu się ich. Już od najmłodszych lat możemy wprowadzać proste zabawy mające na celu przygotowanie narządów artykulacyjnych do pełnienia ich funkcji prawidłowo. Wszelkie zabawy logopedyczne usprawniające język i mięśnie twarzy ułatwią dziecku prawidłowy rozwój mowy.
W celu świadomego stosowania ćwiczeń logopedycznych należy jednak znać m.in. normy rozwoju mowy dziecka, by poszczególne ćwiczenia stosować w odpowiednich przedziałach wiekowych; normy rozwoju psychoruchowego dziecka, by ćwiczenia dostosować do możliwości fizycznych i psychicznych, prawidła poprawnej wymowy, by wymowa dzieci była zgodna z normami współczesnej polszczyzny.
Ćwiczenia logopedyczne powinno przeprowadzać się w formie zabaw dostosowanych do wieku. Zabawy powinny być tak opracowane, aby zazwyczaj długotrwały etap zajęć był interesujący i dostarczał wiele rozrywki i satysfakcji dzieciom. Do ulubionych zabaw i ćwiczeń dzieci należą wszelkiego rodzaju gry, ćwiczenia połączone z zabawami ruchowymi, muzycznymi, bajeczki, puzzle, labirynty, historyjki obrazkowe i inne.
Zabawy logopedyczne można przeprowadzać zarówno w grupie dzieci, jak i podczas zajęć indywidualnych. Mają na celu usprawnienie narządów mowy i słuchu.
Podczas zabaw logopedycznych należy stosować wszystkie podstawowe elementy (oddychanie, fonację, rytmizację, kształcenie słuchu fonematycznego, gimnastykę narządów mownych i artykulację), ze szczególnym zwróceniem uwagi na trudności dzieci w takim stopniu, jakiego wymaga sytuacja. Wszystkie grupy ćwiczeń należy wykonywać równolegle, tzn. łączyć np. proste ćwiczenia oddechowe z prostymi fonacyjnymi czy rytmizującymi, następnie przejść do łączenia trudniejszych ćwiczeń oddechowych z trudniejszymi ćwiczeniami z innych grup, i tak dalej. Ćwiczenia należy rozpoczynać już w najmłodszych grupach przedszkolnych z uwagi na okres pojawiania się głosek (górna granica – 5 lat) i przeprowadzać je w formie zabawy jako integralną część wychowania. Zabawy oddziałują na psychikę dzieci, powodują odprężenie umysłowe, budzą wiarę we własne siły w wyniku osiąganych postępów, dają lepsze samopoczucie na skutek możności łatwiejszego nawiązywania kontaktu werbalnego z otoczeniem, braku skrępowania wynikającego z nieprawidłowej wymowy, itp.
Należy przeprowadzać je ze wszystkimi dziećmi, zarówno:
- przy prawidłowym rozwoju mowy jako utrwalanie prawidłowej wymowy,
- przy opóźnionym rozwoju mowy jako zapobieganie wadom wymowy,
- w przypadku zaburzeń mowy, by pomóc logopedzie ćwiczącemu z dzieckiem w poradni przy korekcie tych zaburzeń.
Zabawy logopedyczne służyć powinny przede wszystkim usprawnianiu arytkulatorów, uczyć prawidłowego oddechu, rozwijać słuch fonemowy. Ich celem jest rozbudzenie ciekawości aktywnością słowną oraz zwiększenie możliwości poprawnego i twórczego opanowania języka przez dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Będą doskonale stymulowały językowe umiejętności, budząc zaciekawienie związanymi z nimi aspektami.

Wyświetleń: 212