Katalog

Aleksandra Mikulska, 2015-09-04
Dąbrowa Górnicza

Historia, Artykuły

KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH.

- n +




KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH


Proces formowania się kręgu zdefiniowanego w literaturze jako „kultura pucharów lejkowatych” stanowi jeden z najbardziej spornych zagadnień pradziejów Europy i nie jest dotychczasowo ostatecznie wyjaśniony. Według aktualnego stanu badań jest ona pierwszą na Niżu Środkowoeuropejskim kulturą neolityczną, która powstała w wyniku wielowiekowego oddziaływania młodszych kultur pochodzenia południowego (naddunajskich), zwłaszcza lendzielskiej na rozwijające się tu autochtonicznie kultury mezoliczne .
Pojawienie się tej kultury przypada na lata 3650 p.n.e, a zanik na lata 2300 – 2200 p.n.e. Występuje ona na rozległym obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego z Półwyspem Jutlandzkim i Wyspami Duńskimi oraz Południowej Szwecji, wyżyn środkowo- i południowoniemieckich, Masywu Czeskiego i Wyżyny Śląsko – Małopolskiej z zachodnim Wołyniem – w dorzeczach Emsu, dolnej Wezery, Łaby, Odry oraz Wisły .
Krąg kultur pucharów lejkowatych dzieli się na terenie swojego rozprzestrzeniania na pięć głównych grup terytorialnych . Północna – obejmuje południową Skandynawię, Szlezwik-Holsztyn i pojezierze Meklemburskie; zachodnia – dolną Saksonię i Holandię; wschodnia – Pojezierze Pomorskie i Mazurskie, Wielkopolskę, Kujawy, północne Mazowsze oraz Nizinę Śląską w prawym dorzeczu Odry; południowa – Śląsk z Morawami oraz międzyrzecze Łaby i Soławy, zajęte przez wyodrębnioną grupę baalberską; południowo – wschodnią – Małopolskę z zachodnim Wołyniem i południowym Mazowszem.



rys. 1. Mapa maksymalnego zasięgu
kultury pucharów lejkowatych w Europie Środkowej


W 1947 C. J. Becker wyodrębnił we wczesnym neolicie Danii dwie fazy A i B, wyprzedzające pojawienie się grobów megalitycznych . Formą ceramiczną fazy A jest puchar typu A, cechujący się kulistym brzuścem z nie wyodrębnionym dnem i słabo oddzieloną od niego, wychyloną na zewnątrz szyjką, zdobioną pod krawędzią ornamentem stempelkowym. Natomiast puchar typu B ma bardziej wyodrębnioną szyjkę, oddzieloną od brzuśca wyraźnym załomem. Puchary typu A i B występują w strefie Europy Środkowej między Wezerą i dolną Wisłą. Nie jest tu jednak możliwe ścisłe rozdzielenie form tej ceramiki, dlatego też traktowana są łącznie jako faza środkowoeuropejska A/B, dopiero dalszy rozwój kultury pucharów lejkowatych charakteryzuje się pogłębianiem różnic regionalnych, a nawet i lokalnych.
Podział czasowy kultury pucharów lejkowatych wygląda więc następująco:
1. Faza starsza odpowiadająca niemegalitycznej I i II fazie wczesnego neolitu Danii, fazie A/B w grupie północnej, fazie sarnowskiej w grupie wschodniej;
2. Faza środkowa, klasyczna odpowiadająca fazie III wczesnego neolitu Danii, fazie C w grupie północnej, piktuowskiej i wióreckiej w grupie wschodniej, fazie baalberskiej w nadłabskiej części grupy południowej;
3. Faza młodsza odpowiadająca fazie I – III środkowego neolitu Danii, fazie lubońskiej w grupie wschodniej, fazie salzmündskiej w nadłabskiej części grupy południowej, fazie Havelte w grupie zachodniej;
4. Faza najmłodsza, wyróżniona tylko w grupie północnej, gdzie odpowiada fazie IV i V neolitu środkowego Danii i zachodniej, gdzie reprezentowana jest przez późną fazę Havelte.
Najstarsze ślady kultury pucharów lejkowatych na terenie Polski zalicza się do niezróżnicowanej środkowoeuropejskiej fazy A/B, zwanej fazą sarnowską obejmującą Kujawy, Wielkopolskę, Śląsk aż do okolic Wrocławia. Jednakże znaleziska z Turkowic w Kotlinie Hrubieszowej wskazują na przypuszczalny większy zasięg terytorialny tej kultury .
W ceramice występują puchary typu A, amfory z kulistym brzuścem i rozchyloną lekko szyjką, czasem zaopatrywane w przykute taśmowato uszka, umieszczone w górnej partii brzuśca, workowate naczynia z listwą przykrawendną, dzbany, misy z płaskim dnem, talerze.
Podstawowym surowcem był importowany krzemień czekoladowy, z którego wykonywano większość narzędzi; rdzenie jednopiętowych i wiórów (o średniej długości 7 cm, szerokości 1 – cm), łuszczenie, drapacze odłupkowe, wiórcowe, przekłuwacze. Wśród zbrojników są trapezy, wórki mikrołuskowe, półtylczaki i tylczki. Przemysł fazy sarnowskiej, w którym wytwory odznaczają się niewielkimi rozmiarami, B. Balcer określa mediolitem .


rys. 2. Fragmenty naczyń starszej prawdopodobnie fazy kultury pucharów lejkowatych z Turkowic


Osadnictwo tej fazy reprezentowane jest przez nieduże osiedla stałe, w których gospodarka opierała się głównie na uprawie roli. Wśród kości odnalezionych zwierząt hodowlanych przeważały szczątki świni, kozy-owcy, bydło sytuowało się dopiero na trzecim miejscu . Niewiele wiadomo na temat obrządku pogrzebowego. Prawdopodobnie ziemie zajęte przez grupę wschodnią weszły w obręb oddziaływań wierzeń związanych z obrządkiem megalitycznym.
Grupa wschodnia z fazy młodszej kultury pucharów lejkowatych zajmuje obszary Polski północnej oraz środkowo-zachodniej i środkowej, częściowo tylko obejmując tereny Branderburgii oraz Śląska w prawym dorzeczu środkowej Odry.
Ceramikę charakteryzuje teraz ostrzejsze profilowanie naczyń, np. wyodrębnianie szyjek pucharów, wydłuża się ich wysokość w stosunku do reszty naczynia. W fazie pikutowskiej występują flasze z kryzą o szyjkach niezbyt szerokich oraz pojawia się bogatsza ornamentyka, wśród której przeważają motywy drabinkowe i słupkowe. Puchary zaopatrywano w listewkowe uchwyty w formie litery M lub odwróconego V przechodzące w łagodny łuk. W fazie wióreckiej nadal powiększa się zasób form. Przeważa technika stempelkowa, kombinowana ze ściegiem bruzdowym, nakłuciami, ryciem, odciskiem sznura. Duże naczynia zdobiono ornamentem paznokciowym lub nalepianymi listwami. Motywy ornamentacyjne są wzbogacane zygzakiem, pojawiają się wiszące festony na górnej części brzuśca.
Najbliższe związki z grupą północną wykazuje grupa łupawska, obejmująca obszar środkowego Pomorza . Puchary charakteryzuje tu słabe profilowanie ścianek, słaba lejowata szyjka. Sporadycznie występują kuliste lub ostrodenne naczynia.
W fazie lubońskiej zanikają flasze z kryzą. Pojawiają się bębny gliniane. Profile naczyń są łagodne i płynne. Puchar lejkowaty przekształca się w naczynie szerokootwarte zbliżone do głębokiej misy, co wskazuje na związki z kulturą amfor kulistych. W ornamentyce charakterystyczne są odciski sznura trójdzielnego splatanego jak warkocz, nadal widoczny jest ornament stempelkowy. W grupie łupawskiej naczynia zasobowe zdobione są karbowaniem na krawędziach oraz ornamentem wykonanym palcami lub grubym patykiem w formie pasm.
Przemysł krzemienny grupy wschodniej oparty był na surowcu narzutowym, uzyskiwanym na morenach w kopalniach odkrywkowych. Importami były narzędzia: wióry, siekiery z surowca święciechowskiego, wołyńskiego oraz rugijskiego. W strefie nadmorskiej występują wyroby z drobnych otoczaków krzemiennych. Produkowano też siekiery, czekany bojowe, buławy, tłuki, żarna, rozczieracze z kamieni narzutowych występujących na Niżu.
Najstarszym przedmiotem miedzianym z terenu grupy wschodniej jest kółko z grobowca z Leśniczówki, z osady w Morwinie znany jest fragment ozdoby, w Łupawie – siekierka.
Osadnictwo kultury grupy wschodniej jest stałe, zajmuje powierzchnie do 4 ha, o budownictwie naziemnym w konstrukcji słupowej oraz ziemiankowym i licznych jamach – piwniczkach. Osady sezonowe możemy podzielić na obozowiska oraz półstałe, sezonowe osiedla nadwodne. W gospodarce obserwujemy współwystępowanie rolnictwa i hodowli. Uprawiano proso, pszenicę, jęczmień.
Panował tu zwyczaj budowania grobowców megalitycznych, tzw. kujawskich. Wznoszono je w kształcie wydłużonego trapeza lub trójkąta, przy użyciu wielkich głazów lub kamiennych nasypów ziemnych o długości 130 m, szerokości 15 m, wysokości 3 m. Jedynie na Pomorzu stwierdzono większe urozmaicenie form megalitycznych w postaci wydłużonych ziemnych grobowców z kamiennymi obstawami o planie prostokątnym, trapezowym lub trójkątnym oraz groby skrzynkowe budowane z płyt kamiennych. Znane są też cmentarzyska złożone z grobów płaskich o kamiennych pokrywach, obstawach. Poza szkieletowym obowiązuje obrządek ciałopalny. Obserwuje się też pochówki z przejawami magii, groby cząstkowe i ślady kanibalizmu.


rys. 3. Grób płaski kultury pucharów lejkowatych w Lesie Stockim, woj. lubelskie, cmentarzysko D, a - grób 2; b - skarb naczyń z jamy 25 w Pikutkowie, stanowisko 6


Grupa południowa – śląsko – morawska obejmuje położony między zasięgiem grupy baalberskiej i grupy wschodniej obszar Śląska, Czech i Moraw. Kultura pucharów lejkowatych pojawia się na tym terenie już w fazie sarnowskiej. Osadnictwo rozwija się tu pod wpływem kultury promienistej (badeńskiej). Ceramikę charakteryzuje zanik form smukłych i zubożenie ornamentyki. Podstawowy zestaw naczyń to szerokie, niskie puchary lejkowate, misy, amfory z dwoma lub czterema uchami, dzbany, kubki, czerpaki, flasze z kryzą, naczynia szerokootwarte z wyodrębnionymi szyjkami. Zanika ornamentyka stempelkowa, a pojawia się linia ryta tworząca motywy jodełek, kątów naprzeciwległych oraz trójkąty lub krzyże maltańskie wypełnione nakłuciami. Z grupą śląską wiąże się plastyka figuralna prezentowana m.in. przez glinianą figurkę barana z Jordanowa, gliniane główki baranów spod Głogowa i główkę krowy z Wojnowic.



rys. 4. Ceramika kultury pucharów lejkowatych z jamy, dat. C14 2675, Zarębowo


Podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi jest krzemień narzutowy bałtycki w postaci dużych brył, z których uzyskiwano wióry i siekiery. Na Płaskowyżu Głubczyckim wydobywano w Makowie krzemień sposobem górniczym. Na obszary Śląska Górnego docierały w niewielkich ilościach narzędzia z krzemienia czekoladowego, jurajskiego, święciechowskiego i pasiastego, które podlegały częstym naprawom. Najdokładniej zostało rozpoznane krzemieniarstwo na związaną z kopalnią w Makowie, osadzie w Pietrowicach Wielkich. Najczęstszymi narzędziami górniczymi były kilofy – piki i ciosaki.
Osady zajmowały duże przestrzenie sięgające nawet do 14 ha. Osiedla takie często występują parami w niewielkiej odległości od siebie. Domostwa mieszkalne budowane były w konstrukcji słupkowej i ziemianek. Większość odkrywanych w gospodarstwach obiektów stanowiły jamy, spichlerze – piwniczki .
Grupa małopolska obejmuje obszar Małopolski (z Lubelszczyzną) oraz wschodnie peryferia zasięgu kultury pucharów lejkowatych. Grupa ta znana jest głównie z badań wielkich osad w Bronocicach, Niedźwiedziu, Ćmielowie, Gródku Nadbużnym oraz cmentarzyska na Płaskowyżu Nałęczowskim.
Ceramika tej grupy wykazuje związek z grupą wschodnią. Charakterystyczne naczynia to m.in. amfory dwuuche z uszkami umieszczonymi na załomie brzuśca oraz formy pośrednie między amforą i pucharem. Puchary lejkowate cechuje niska wyodrębniona szyjka, dodatkowo podkreślona uszkami, uchwytami lub listewkami. Występują też pucharki kształtu tulipanowego. Do typowych form małopolskich zalicza się czerpaki, kubki i dzbany z wystającymi ponad brzeg uszkami. Obok prostych uch taśmowatych występują ucha zaopatrzone w guzki, wyobrażenie głów baranich albo pary wołów w jarzmie. Ornamentyka jest uboga, ogranicza się do umieszczonego na szyjkach naczyń pasa wykonanego za pomocą odcisków stempelka, sznura lub ściegu bruzdowego. W późniejszej fazie zaznacza się tendencja do form niskich i szerokootworowych. Zanikają ornamenty typowe dla kultury pucharów lejkowatych. Tradycyjne formy zdobnicze są zastępowane przez linie ryte, żłobki, odciski w formie kółek i łuczków.
W grupie małopolskiej następuje największy rozkwit krzemieniarstwa kultury pucharów lejkowatych. Największe znaczenie miał krzemień świeciechowski i wołyński, mniejsze jurajski i pasiasty. Dominowała technika wiórowa z zastosowaniem rdzenia jednopiętowego, o średniej wysokości 17,3 cm. W przemyśle małopolskim wyróżniono 17 rodzajów narzędzi, mi.in wiórowce i wióry łuskane służące jako sierpy, drapacze i skrobacze oraz przekłuwacze i wiertniki.
Często używanymi surowcami były kość i róg, z których wykonywano motyki, szydła oraz gładziki. O istnieniu metalurgii miedzi świadczą przepalone tygielki odlewnicze z Ćmielowa i Gródka, żużle miedziane z Niedźwiedzia, Ćmielowa i Gródka oraz pojedyncze narzędzia – szydła, sztabki, druty i ozdoby miedziane.
Osadnictwo tej grupy skupiało się przede wszystkim na żyznych glebach lessowych. Charakterystyczne są tu duże, wielofazowe osiedla wyżynne, zajmujące powierzchnie sięgające kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu hektarów . Osiedla takie zakładane były przy zbiornikach wodnych na kulminacjach terenu, znajdujących się w środku wielkich skupisk osadniczych. Zabudowę tworzyły domostwa naziemne o konstrukcji słupkowej, w Gródku i Bronocicach odkryto szczątki domów, w których ściany i stopy budowane były przede wszystkim z gliny.
Zasadniczymi działami gospodarki małopolskiej było rolnictwo i hodowla zwierząt. Główną strefą eksploatacji rolniczej stają się obszary wysoczyzn, na których tereny rolnicze wykorzystywane były do uprawy zbóż. Ziemię uprawiano przy zastosowaniu zaprzęgu wołów. Siano żyto, proso, jęczmień, owies. Warto wspomnieć o znaleziskach grochu, soczewicy, lnu, szczawiu, roślin leczniczych (nawrot polny i lekarski) i przemysłowych.
Drugim działem gospodarki był chów zwierząt, uzupełnionych rybołówstwem i myślistwem. Podstawowym pożywieniem mięsnym było bydło, świnia domowa, kozy i owce. Równocześnie nastąpił podział inwentarzy na domowe, utrzymywane stale przy osadach (świnie, woły, część krów i kóz) oraz okresowo wędrujące (część bydła i kóz oraz owce). Łupem polowań padały też tury, żubry, niedźwiedzie, łosie, dziki, jelenie, sarny, tarpany, wilki, lisy, borsuki, wydry, zające, kuny i bobry. Z dzikiego ptactwa łowiono gęsi, kaczki, cietrzewie i czaple. Konsumowano też żółwie oraz różne ślimaki.
Obok cmentarzysk płaskich, składających się z grobów o pokrywie, obstawie i bruków kamiennych, pojawiają się groby nawiązujące do grobowców kujawskich. Znane są również groby płaskie budowane na kształt skrzyń z płyt kamiennych.
Oprócz wytworów kultury materialnej wszystkie plemiona kultury pucharów lejkowatych, pomimo różnic regionalnych i lokalnych, cechowały podobne zajęcia, struktura społeczna, kult, magia.
Bardzo rozpowszechnionymi zajęciami były przędzalnictwo i tkactwo. W większych osadach odkryto liczne gliniane przęśliki do obciążania wrzecion o rozmaitych kształtach. Zebrany materiał pokazuje, iż materiały tkano na pionowych krosnach. Osnowę obciążano różnego kształtu ciężarkami glinianymi z otworkami do przeciągania nici lub ze żłobkiem ułatwiającym ich przywiązywanie. Rozmaite rozmiary i kształty ciężarków wskazują wyraźnie na zróżnicowanie grubości wyrabianych tkanin. Z tą dziedziną wytwórczości wiązały się także liczne szydła, iglice, czółenka kościane. Za bogatym wzornictwem tkanin przemawia rozbudowana ornamentyka naczyń, wykonywana często przez odciskanie tasiemek tekstylnych, a znajomość wielu rodzajów sznura wskazuje także na plecenie siatek i różnych grubych tkanin i plecionek sznurowych. Jako surowca do ich wyrobu służyła zapewne wełna owcza i len, przypuszcza się, iż mogły temu służyć również niektóre rośliny dziko rosnące. Do obróbki skóry używano narzędzi krzemiennych, kościanych i rogowych. Skóry wykorzystywano do sporządzania ubioru, jaki i do rozmaitych potrzeb gospodarczych.
Ludność kultury pucharów lejkowatych zajmowała się również produkcją drobnych ozdób, które poza funkcją dekoracyjną często określała rolę społeczną i maiła ustalony sens magiczny. I tak jednym z tradycyjnych na Niżu Europejskim surowców do wyrobu ozdób był bursztyn. Wyrabiano z niego wszelkiego rodzaju paciorki rurkowate oraz płasko-wypukłe krążki. Podobne ozdoby produkowano też z kości, gliny, a nawet z krzemienia wapiennego. We wczesnych fazach grupy wschodniej noszono również paciorki wycinane z muszli, sporadycznie spotyka się tu również małe kółka, spiralki i pierścionki o powrotnym zwoju, wykonane z miedzi. Jako ozdób i amuletów używano też szabli z kłów dzika, wyciętych z nich zawieszek, przedziurawionych zębów psich i wilczych, muszelek, kręgów rybich i kostek. Osobną grupę amuletów stanowią gliniane miniatury toporów bojowych, przeważnie odmiany z guzkowatym obuchem, znajdowane w zespołach wszystkich grup lokalnych na terenie Polsk i.
Najpowszechniejszym użytkowanym surowcem do celów budowlanych było drewno. Używano do również do produkcji narzędzi, broni oraz naczyń. Spośród zachowanych zabytków drewnianych należy wymienić łódź – dłubankę oraz wiosła. Znaleziono je w okresie międzywojennym w Szlachcinie pod Środą.
Nie mniej ważnym surowcem był też wspomniany krzemień pasiasty. Jego kopalnie odkryto nad rzeką Kamienną w Krzemionkach pod Opatowem. Z licznych obserwacji wynika, że do drążenia kopalni przystępowano wtedy, gdy wydobywanie krzemienia systemem odkrywkowym było już niemożliwe. W tym celu wybijano chodniki w różnych kierunkach. Dla zabezpieczeniem przed zawaleniem zostawiano filary ze skał. Przemyślany był również system wentylacyjny, który wprowadzał i odprowadzał powietrze. Do oświetlenia kopalń używano łuczywa oraz kaganków ruchomych i nieruchomych. Praca górnika była niebezpieczna, dlatego aby uchronić górnika przed działaniem złych mocy, na ścianach kopalń prawdopodobnie wykonywano węglem drzewnym rysunki będące odbiciem tamtejszych wierzeń .
Pozostałości osad i cmentarzysk stanowią źródło informacji do badania struktury społecznej plemion kultury pucharów lejkowatych. Podstawową jednostką społeczną była rodzina zamieszkująca wyodrębnioną zagrodę. Zagrody w postaci obiektów zgrupowanych wokół domów lub ziemianek z paleniskami odkryto m.in. w Gródku Nadbużnym i Pikutowie. Trudno ocenić charakter rodzin w nich zamieszkałych; mogą być to bowiem formy monogamiczne, poligamiczne, jaki i połączone silnymi więzami organizacyjnymi rodziny kilkugeneracyjne.
Cmentarzyka i osady wykazują charakterystycznie zorganizowany układ wewnętrzny. Groby tworzą wyraźne zgrupowania przedzielone pustymi przestrzeniami (Pikutowo) lub część z nich została wydzielona wspólnymi brukami i innymi urządzeniami (Antopol, Nałęczów Kolonia). Częściej jednak takie niewielkie zwarte grupy grobów występują samodzielnie w odległości kilkudziesięciu lub kilkuset metrów od siebie (okolice Puław czy Brześcia Kujawskiego).
Wiek pochowanych na małych i rozleglejszych cmentarzyskach wykazuje, że większość zmarłych stanowiły osoby dorosłe. Dzieci i młodzież występują stosunkowo rzadko. Prawdopodobnie większość z nich chowano na osobnych cmentarzach, jakie znamy z Małopolski (Klementowice).
Biorąc pod uwagę wielkość i strukturę wieku na cmentarzyskach kultury pucharów lejkowatych należy przypuszczać, że były to miejsca spoczynku grup nieco liczniejszych niż rodzina podstawowa, a więc 2-, 3-generacyjnej rodziny patriarchalnej. Ona też prawdopodobnie tworzyła najniższe ogniwo społeczne omawianego ludu.
Jednostkę nadrzędną stanowił przypuszczalnie ród, czyli zespół złożony z pewnej liczny spokrewnionych rodzin ściśle ze sobą współpracujących. Był on też prawdopodobnie głównym organizatorem całokształtu życia (obronność, wspólne urządzenia gospodarcze, obrzędy) i stanowił najważniejsze ogniwo struktury społeczno-gospodarczej plemion kultury pucharów lejkowatych . Jemu też należy przypisać większe cmentarzyska lub kilka małych rozproszonych cmentarzysk rodzin patriarchalnych, będących miejscem pochówku członków drobnych rodów typu lineażu, oczywiści z osobami, które weszły w jego skład (np. żony), nie będąc jednak członkami rodu.
Sąsiadujące ze sobą regiony osadnicze poszczególnych rodów tworzyły przeważnie większe wyodrębniające się jednostki, skupione wokół dorzeczy niewielkich rzek, łańcuchów jezior. Jest prawdopodobnie, że jednostki takie, zajmujące przeważnie obszar od 50 do 200 km2, stanowiły szersze ponadrodowe organizacje społeczno-politycznie, będąc odpowiednikami więzi plemiennych. One też mogły spełniać szereg wyższych funkcji, m.in. w zakresie kultu, gospodarki i obronności. Centrum takiej jednostki tworzyły rozległe osiedla (np. Gródek Nadbużny), były one rozłożone dość regularnie co 8 – 20 km. Swoimi rozmiarami mogły przerastać zasięg jednego rodu. Silne umocnienie dowodzą, że systemy obronne, jakimi je opasywano, nie spełniały wyłącznie funkcji gospodarczych (np. ogrodzeń dla bydła), ale również obronne. Na Dolnym Śląsku takie duże osiedla rolnicze zakładano parami obok siebie. Łączyły je prawdopodobnie bliższe więzy w ramach wspólnej organizacji przestrzennej. W Poganicach oprócz kilku ustawionych regularnie względem siebie chat słupowych, w rzucie poziomym lekko trapezowatych, długości około 8 mi szerokości około 3 m, stwierdzono występowanie resztek budowli prostokątnych o wymiarach 3 x 4 m. Ściany budowli naziemnych konstruowano w różny sposób. Były to gęsto ustawione obok siebie w rowach słupy. Nie jest wykluczone, iż ściany były zdobione głowami zwierząt. W Ćmielowie stwierdzono obecność dużych silosów do magazynowanie zboża. Drążono je w ziemi, a średnica ich dochodziła do ok. 3 m przy głębokości 1,5 m. Nakrywał je daszki wspierające się na słupach. W niektórych osadach kopano studnie i cembrowano je drewnem (np. Kokorzyn i Świątniki).
Niezmiernie trudno oszacować ilość osobników zamieszkujących jedną zagrodę, wioskę czy rejon osadniczy. Musiały tu zapewne występować pewne różnice lokalne. Na podstawie wielkości zagród, ilości osobników w skupiskach niektórych cmentarzysk oraz ich płci i wieku można przypuszczać, że 2-, 3-generacyjna rodzina liczyła nie mniej niż 10 do 12 żyjących ludzi. Małe wioski kultury pucharów lejkowatych liczyły więc około 30, większe około 60-150 ludzi. Rozleglejsze wsie mogły nieznacznie przekraczać te liczbę.
Na podstawie zgromadzonych badań można więc przypuszczać, że ród i rodzina zorganizowana była na zasadzie patriarchalnej. Przodującą rolę społeczną pełnił mężczyzna. Wskazują na to odkryte cmentarzyska. Mężczyźni byli chowani w centralnych miejscach wielkich kurhanów, niejednokrotnie stanowią w nich jedyny pochówek. Do grobów wkładano im czasem starannie wykonane czekany bojowe, stanowiące raczej broń o charakterze prestiżowym, a więc pewnego rodzaju insygnia władzy. Groby z czekanami we wszystkich grupach terytorialnych, mimo przeważnie bardzo ubogiego wyposażenia zmarłych, zawierają większy zestaw przedmiotów. W nielicznych na ogół tej kulturze grobach podwójnych stwierdzono pochówki dorosłego mężczyzny i młodej kobiety (czasem dzieci) – zapewne ofiar.
Zmarli poddawani byli często rozmaitym zabiegom rytualnym. W grupie południowo-wschodniej stwierdzono m.in. rozbijanie czaszek, czasami nawet chowanych osobno (Ojców, Jaskinia Borsucza), wciskanie do ust dużych kamieni lub wyrwanej ze stawu ręki, krępowanie nóg. Praktyki te wskazują na głębokie przekonanie o możliwości kontaktów zmarłych ze światem żywych. Kult zmarłych współplemieńców musiał być bardzo żywy. Nie ograniczał się on bowiem do ceremonii pogrzebowych, towarzyszył im szereg uroczystości połączonych z ucztami obrzędowymi, na których menu składało się niekiedy mięso ludzkie (np. Leśniczówka) .
Rolę kultową przypisywano też bagnom i wodom. Na całym Niżu składano w nich dary w postaci naczyń, narzędzi, głównie siekier, ozdób bursztynowych, mięsiwa, a nawet ofiar z ludzi. W tym celu budowano na brzegach bagien i stawów specjalne pomosty.
Z wierzeniami wiązała się również plastyka figuralna, w szczególności reprezentowana w postaci symboliki barana. W Jordanowie Śląskim w specjalnej jamie pochowano specjalne naczynie w kształcie barana z leżącą na jego grzbiecie połową noża krzemiennego, którym być może dokonywano symbolicznego uboju. Dzbany z uchami zakończonymi głową barana występują ponadto tylko w niektórych jamach (np. w Ćmielowie), niekiedy w grobach. Bydło rogate również odgrywało ważne role w kulcie. Często spotykane są uszka, imitujące rogi tych zwierząt – ślady takich naczyń odkryto w spichlerzu ćmielowskim. Figurki kultowe tych zwierząt są jednak rzadsze.
Do wierzeń obejmujących całe dorzecze Wisły, Odry i grupę północną należał kult, który symbolizowały siekiera i czekan bojowy. Jego przedstawienia często spotyka się wplecione w ornamentykę naczyń lub w postaci płytek glinianych i bursztynowych z rozchodzącymi się ze środka promieniami. Taki ornament występuje też na wielu przęślikach. W Janówku na Śląsku odkryto przęślik będący dokładną kopią skamienieliny jeżowca, która również uchodzi u wielu ludów pierwotnych za symbol słoneczny.
Zebrany materiał kultowy plemion kultury pucharów lejkowatych świadczy zatem o rozpowszechnieniu się w systemie wierzeń dwóch nurtów. Pierwszy to typowy dla rolników kult związany bezpośrednio z ich podstawowymi zajęciami. Jego atrybutem były zwierzęta domowe i życiodajne słońce, a więc kult podłości. Drugi to kult sił przyrody; gł. pioruna, wody, belemnitów. Oba nurty łącznie z kultem zmarłych tworzyły podstawę bogatego systemu wierzeń i rytuałów plemion omawianego kręgu kulturowego.
Ludność kultury pucharów lejkowatych miała też dość rozległą wiedzę medyczną . Świadczą o tym kilkakrotne trepanacje czaszek dwóch mężczyzn (35- i 50-letnich) odkrytych w grobowcu kujawskim w Wierzchowicach. Analiza anatomiczno-patologiczna tych czaszek wskazuje, iż przyczyną zabiegów chirurgicznych w obu wypadkach były powikłania gruźlicze wraz z ropieniem mózgu na tle przerzutów z płuc. Można zatem przypuszczać, że zabiegi te nie miały charakteru magicznego.
Wykształcenie się kultury pucharów lejkowatych należy uznać jako drugie stadium neolityzacji ziem polskich. Dopiero bowiem w momencie jej powstania nastąpiło przełamanie utrzymujących sią przez długi czas granic cywilizacji wszesnoneolitycznej i rozpowszechnienie jej zdobyczy poza obszary lessów i czarnych ziem. Wszystkie wymienione fakty i wytwory materialne kultury pucharów lejkowatych świadczą zatem o jej niemałym znaczeniu w pradziejach Polski. Dały one podwaliny do dalszego rozwoju kraju. Plemiona kultury pucharów lejkowatych przetrwały jako odrębny czynnik na ziemiach polskich aż do schyłku enolitu. Przekazała ona szereg zdobyczy kulturowych tym ludom, które nie weszły bezpośrednio w jej skład. Przyczyniła się więc w dużej mierze do ich rozwoju. Sama natomiast po okresie bujnego rozwoju i rozkwitu zaczęła wykazywać silną tendencję do coraz większego rozdrobnienia lokalnego i stopniowego zatracania swoistych cech.



BIBLIOGRAFIA
1. Balcer B., Wyniki badań nad krzemieniarstwem kultury pucharów lejkowatych, na ziemiach Polskich [w:] Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i materiały), Poznań 1981
2. Becker C. J., Mosefunde Lerkar fra yngre Stenalder. Studier over tragt¬baeger¬kul¬turen i Danmark [Neolithic pottery in Danish bogs. A study of the Fun¬nel-Beaker Culture in Denmark], „Aarbøger”
3. Hensel W., Polska starożytna, Wrocław 1988
4. Jankowska D., Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu środkowym (grupa łupawska) [w:] Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i materiały), Poznań 1981
5. Jażdżewski K., Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, Poznań 1936
6. Jażdżewski K., Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław 1981
7. Kruk J., Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V – III tysiącleciu p.n.e., Wrocław 1980
8. Niesiołowska-Śreniowska E., Niektóre problemy związane z materiałami krzemiennymi kultury pucharów lejkowatych z fazy AB, pochodzącymi z grobowca 8 w Sarnowie [w:] Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i materiały), Poznań 1981
9. Pradzieje ziem polskich, t. 1, cz. 1, red. J. Kmieciński
10. Sulimirski T., Polska prehistoryczna, vol. 2, 1959
11. Wiślański T., Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. II, Neolit, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979
Lit. przebadana
12. L. Domańska, S. Rzepacki, Badania nad osadnictwem kultury pucharów lejkowatych w rejonie środkowej Tążyny, Łódź 200, dostępny w internecie: 13. J. Wierzbicki, Cmentarzysko megalityczne ludności kultury pucharów lejkowatych w Łupawie, gm. Potęgowo, woj. Słupsk, stanowisko 2A,Poznań 1990, dostępny w internecie: 14. J. Wierzbicki, Megality kultury pucharów lejkowatych — czy tylko grobowce?, [w:] J. Libera, K. Tunia (red.), Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków 2006, dostępny w internecie: http://www.staff.amu.edu.pl/~jacwierz/index.php?go=2006c_pl
Wyświetleń: 354


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.