Literatura medyczna definiuje otyłość jako ogólnoustrojową, przewlekłą chorobę metaboliczną, wynikającą z zaburzenia równowagi między poborem i wydatkowaniem energii, objawiającą się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. W miarę nasilania się tego procesu oraz w miarę upływu czasu pojawiają się patologie i dysfunkcje dotyczące wszystkich układów i narządów (Izdebski & Rucińska-Niesyn, 2009). Rozpowszechnianie się otyłości stanowi ważny problem społeczny. Zjawisko to jest problemem nie tylko w krajach rozwiniętych, ale również w rozwijających się. Główną przyczyną otyłości są zmiany w stylu życia, a mianowicie zmniejszenie aktywności fizycznej oraz zmiana nawyków żywieniowych polegająca na wysokiej konsumpcji produktów o wysokiej wartości energetycznej (Kłosiewicz-Latoszek, 2010).
W 2002 r. dotkniętych nadwagą i otyłością (BMI > 25 kg/m2) było 1,4 mld osób na świecie, a otyłością (BMI > 30 kg/m2) 365 mln. W 2007 r. stwierdzono znaczny wzrost tego zjawiska odpowiednio do 1,5 mld i 523 mln. Ze względu na tendencję wzrostową szacuje się, iż w roku 2015 będzie 2,3 mld osób z nadwagą i otyłością, a 704 mln osób otyłych. Dane epidemiologiczne z ostatnich dwudziestu lat w USA wskazują, iż częstość występowania otyłości podwoiła się, a w przypadku dzieci i nastolatków (6-19 lat), częstość nadwagi wzrosła 3-krotnie i wynosiła 17%. Obecnie 66% dorosłych ma nadwagę i otyłość, a otyłość 34%. Otyłość olbrzymia (BMI > 40 kg/m2) występuje u blisko 3% mężczyzn i 7% kobiet. Szacuje się, iż w 2015 roku będzie 75% dorosłych z nadwagą i otyłością oraz 42% otyłych (Kłosiewicz-Latoszek, 2010).
Badanie WOBASZ (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badania Stanu Zdrowia Ludności), przeprowadzone w latach 2003-2005 wśród dorosłych w wieku 20-74 lata, występowanie nadwagi u mężczyzn oszacowano na poziomie 40,4%, a u kobiet 27,9%. Otyłość dotyczyła 21,2% mężczyzn i 22,4% kobiet (WOBASZ, 2005). Problem otyłości u dorosłych znany jest od dawna. U dzieci narasta on od kilkunastu lat. Otyłość przez wielu rodziców nie jest uważana za chorobę. Często nie dostrzegają oni problemu, uważając nawet, że jeśli dziecko jest „pulchne”, to z pewnością jest zdrowe. Tymczasem nadwaga i otyłość znacznego stopnia stanowią zagrożenie dla zdrowia i należy je uważać za jedną z chronicznych chorób niezakaźnych, do niedawna nazywanych chorobami cywilizacyjnymi (Sikorska-Wiśniewska, 2007).
Poważnym problemem jest również nasilenie występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. W oparciu o badania Instytutu Żywności i Żywienia oszacowano, iż nadwaga występuje u 15,9% chłopców i 11,1 dziewcząt, a otyłość u 4% chłopców i 3,4% dziewcząt (Szponar, Sekuła, Ołtarzewski, & Figurska, 2003). Z najnowszego raportu z badań HBSC przeprowadzonych w 2010 roku wynika, że wg wartości referencyjnych IOTF, 18,3% dzieci w wieku 11-12 lat ma nadwagę, a 3,4% jest otyłych. W przedziale wiekowym 13-14 lat - 14,9% ma nadwagę, 3,4% otyłość a 15 -16 lat - 11,6% nadwagę, 2,7% otyłość. Wśród młodzieży 17-18 letniej 10,9% ma nadwagę, a 2,5% otyłość. Problem nadwagi i otyłości częściej dotyczy chłopców niż dziewcząt (Mazur & Małkowska-Szkutnik, 2011).
W populacji dzieci i dorosłych w ponad 90% przypadków rozpoznaje się otyłość prostą (samoistną, jednoobjawową, pierwotną), której nie towarzyszą inne objawy chorobowe; powstaje ona wskutek zaburzenia równowagi między ilością energii dostarczonej wraz z pożywieniem a wydatkowaną przez organizm. Ten typ otyłości jest często uwarunkowany genetycznie – u innych osób w rodzinie można stwierdzić nadmiar masy ciała, wynikający prawdopodobnie z małego tempa podstawowej przemiany materii. Istotną rolę w rozwoju otyłości prostej odgrywają czynniki środowiskowe: jedzenie bywa formą ucieczki od stresu (rozwód rodziców, nieszczęścia w rodzinie, wykorzystywanie seksualne, niepowodzenia szkolne), aktywność fizyczna jest bardzo ograniczona, w rodzinie panuje nieprawidłowy sposób odżywiania się. Do rozwoju otyłości prostej szczególnie predysponowane są dzieci z rodzin, których członkowie mają nadmiar masy ciała oraz młodzież w okresie pokwitania (Sikorska-Wiśniewska, 2007).
Zdecydowanie najczęściej otyłość wynika z dodatniego bilansu energetycznego, spowodowanego nadmiarem energii z pokarmu w stosunku do wydatku na podstawową przemianę materii, ruch i termogenezę. Do najczęstszych przyczyn należą (Sikorska-Wiśniewska, 2007):
− nieprawidłowe nawyki żywieniowe: spożywanie zbyt dużych ilości żywności (przejadanie się), nieprawidłowy skład posiłków z dużą ilością cukrów prostych i tłuszczów. Szeroko propagowane w krajach uprzemysłowionych produkty gotowe do spożycia, mało wartościowe, ale kaloryczne, są w wielu rodzinach podstawą żywienia. Dzieci otrzymują do szkoły na drugie śniadanie batony, chipsy, ciastka i napoje typu cola, zamiast owoców i wody mineralnej lub dostają od rodziców pieniądze na zakup przekąsek, przy czym są to najczęściej, lubiane przez dzieci, produkty wysokokaloryczne. Młodzież często żywi się w barach szybkiej obsługi. Wysokoenergetyczna żywność typu „fast food” zwykle zawiera znaczne ilości tłuszczów nasyconych i izomerów trans, a jednocześnie niską – błonnika pokarmowego, pierwiastków śladowych i przeciwutleniaczy. Przyczynę większej częstości występowania otyłości u dzieci z biednych regionów przypisuje się nieprawidłowo zbilansowanej diecie, która obfituje w tańsze, bogato węglowodanowe i bogato tłuszczowe składniki oraz nieregularne spożywanie posiłków. Dzieci i młodzież z rodzin o niskich dochodach mają również ograniczony dostęp do obiektów sportowych;
− mała aktywność fizyczna i nieprawidłowo ukształtowany styl życia rodziny, w której większość czasu spędza się przed telewizorem lub komputerem, przegryzając wysokokaloryczne przekąski, podczas gdy ruch na świeżym powietrzu ogranicza się do krótkiego spaceru w niedzielę; Zalecany w ramach projektu HBSC poziom 5 dni aktywności fizycznej w tygodniu przez 60 minut dziennie (włącznie z lekcjami WF) deklarowało 48,5 % 11-latków, ale już jedynie 35,6 % 15-latków, natomiast poziom bardzo niski, zdefiniowany jako 0-2 dni aktywności fizycznej 20,1 % 11-latków i 30% 15-latków (Sas-Nowosielski, 2014). Prócz małej aktywności fizycznej na zjawisko otyłości dzieci może wpływać otyłość rodzicielska. To właśnie rodzice najdłużej przebywają z dziećmi, mają wpływ na ich nawyki żywieniowe, spędzanie wolnego czasu, aktywność fizyczną, edukację i wychowanie. Otyłość obojga lub jednego z rodziców, szczególnie z masywną otyłością, wskazuje na duże ryzyko wystąpienia otyłości u dzieci między pierwszym a piątym rokiem życia (Mazur & Dudek, 2010).
− problemy emocjonalne, nieprawidłowe relacje rodzinne (rozwody, separacje), konflikty w rodzinie, brak zainteresowania ze strony rodziców, stresujący tryb życia z dużym obciążeniem psychicznym, np. wygórowane wymagania szkolne i rodzicielskie. Również sama otyłość może być dla dziecka źródłem poważnych stresów. Długotrwałe negatywne czynniki psychoemocjonalne kompensowane są przyjemnością, jaką jest jedzenie, jednocześnie mogą zaburzać prawidłowe funkcjonowanie ośrodków sytości i głodu w podwzgórzu i korze mózgowej, prowadząc do ciągłego objadania się (Sikorska-Wiśniewska, 2007; Mazur & Dudek, 2010);
− nieprawidłowe odżywianie się kobiety ciężarnej. Okres życia płodowego jest niezwykle istotny dla kształtowania masy ciała dziecka po porodzie i w wieku późniejszym. Nieprawidłowe odżywianie się matki w czasie ciąży, przy ograniczeniu wysiłku fizycznego, cukrzyca ciężarnych, palenie papierosów w ciąży mogą sprzyjać dużemu przyrostowi masy ciała i wystąpieniu płodowej otyłości, która może sprzyjać utrwaleniu się nieprawidłowości metabolicznych i sprzyjać rozwinięciu się otyłości w późniejszym wieku (Mazur & Dudek, 2010);
− czynniki genetyczne – obserwacje kliniczne, wskazujące na częstsze występowanie otyłości u dzieci rodziców z nadwagą, aniżeli z prawidłową masą ciała, skłoniły badaczy do poszukiwania genów otyłości. Obecnie wiadomo, że prawidłowa masa ciała jest w dużej mierze uwarunkowana wielogenowo, a otyłość może być wynikiem zaburzenia funkcjonowania genów kontrolujących masę ciała poprzez wpływ na prawidłową termogenezę, gromadzenie i metabolizowanie tłuszczu, utrzymywanie odpowiedniej ilości komórek tłuszczowych itp. Predyspozycje genetyczne odpowiedzialne są za występowanie otyłości w ok. 25–45% (Woźniak-Holecka & Sobczyk, 2013).
Otyłość u dzieci wpływa negatywnie na zdrowie i rozwój nie tylko w dzieciństwie, lecz także ma decydujący wpływ na zdrowie w życiu dorosłym, zwiększając ryzyko rozwoju przewlekłych chorób niezakaźnych i niesprawności. Czworo z pięciu otyłych nastolatków pozostaje otyłymi w życiu dorosłym. Dlatego szczególnie ważne jest zapobieganie nadwadze i otyłości już w wieku dziecięcym. Wiele zaburzeń towarzyszących otyłości, diagnozowanych u osób dorosłych, stwierdza się obecnie u dzieci (m.in. dyslipidemie, oporność na insulinę, cukrzycę typu 2, dysfunkcje śródbłonka, stłuszczenie wątroby oraz wady postawy). Dzieci otyłe są około 3-krotnie bardziej narażone na zachorowanie na nadciśnienie tętnicze niż te o normalnej masie ciała. Poza czynnikami zdrowotnymi, otyłość wpływa również na jakość życia dzieci na płaszczyźnie społecznego i psychicznego funkcjonowania (Jarosz, 2012). W przypadku dzieci i młodzieży problem otyłości wiąże się również z występowaniem takich konsekwencji natury psychologicznej, jak niska samoocena, depresja, myśli samobójcze (Woźniak-Holecka & Sobczyk, 2013).

Literatura:
Izdebski, A., & Rucińska-Niesyn, A. (2009). Psychologiczne uwarunkowania otyłości u dzieci - rola rodziny. Rocznik Naukowy Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Nauki o Edukacji Nr 4, strony 149-159.
Jarosz, M. (2012). Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia.
Kłosiewicz-Latoszek, L. (2010, 91(3)). Otyłość jako problem społeczny, zdrowotny i leczniczy. Probl Hig Epidemiol, strony 339-343.
Mazur, A., & Dudek, P. (2010, 3). Rola czynników środowiskowych w powstawaniu otyłości u dzieci. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie, strony 357–363.
Mazur, J., & Małkowska-Szkutnik, A. (2011). Wyniki badań HBSC 2010, raport techniczny. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.
Sas-Nowosielski, K. (2014). W jaki sposób promować aktywność fizyczną wśród młodzieży? e-Wydawnictwo Narodowego Centrum Badania Kondycji Fizycznej, strony 11-15.
Sikorska-Wiśniewska, G. (2007, 6 (55)). Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, strony 71 – 80.
Szponar, L., Sekuła, W. R., Ołtarzewski, M., & Figurska, K. (2003). Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia.
Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności (2005). Program WOBASZ. Warszawa, Instytut Kardiologii.
Woźniak-Holecka, J., & Sobczyk, K. (2013, 16(4)). Organizacja szkolnej edukacji zdrowotnej dotyczącej otyłości u dzieci. Medycyna Środowiskowa, strony 64-70.

Wyświetleń: 503