Podstawowym obowiązkiem dzieci i młodzieży oraz główną ich działalność stanowi nauka. Sprawę ogromnej wagi dla każdego ucznia stanowi uzyskiwanie przynajmniej zadawalających wyników w szkole. Sprawia to, iż uczeń doznaje zadowolenia i niezbędnego spokoju wewnętrznego, zapewnia korzystną pozycję społeczną w środowisku dorosłych i rówieśników, stanowi podstawę własnej wartości, ułatwia pożądaną projekcję własnej przyszłości, wpływa na dalszą karierę edukacyjną, zawodową i życiową. Brak powodzenia szkolnego stwarza bardzo niekorzystną sytuację dla rozwoju indywidualnego dzieci, może prowadzić do osłabienia poczucia własnej wartości, zaburzeń osobowości, komplikacji życiowych, a ponadto rodzić trudne problemy pedagogiczne i społeczne. Uczeń, stale doznający niepowodzeń szkolnych, przeżywa wiele kumulujących się przykrości doraźnych, upokorzeń, obaw i lęków, traci stopniowo wiarę we własne możliwości sprostania stawianym wymaganiom, zniechęca się do podejmowania wysiłku, obniża poziom samooceny, aspiracji edukacyjnych, a nierzadko i życiowych.
Pojęcie powodzenia i niepowodzenia w nauce szkolnej należy rozpatrywać łącznie, gdyż niepowodzenie zaczyna się wtedy, gdy kończy się powodzenia – i odwrotnie.
Zagadnienia przyczyn niepowodzeń szkolnych dzieci są przedmiotem badań pedagogów, psychologów, socjologów i polityków oświatowych, a także nauczycieli i rodziców już od wielu dziesięcioleci. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych UNESCO uznało niepowodzenia szkolne za problem światowy.
Zjawisko to nasiliło się w ostatnich latach niemal we wszystkich krajach Europy, dlatego też Wspólnota Europejska ogłosiła w tej sprawie w 1989 r. specjalną Rezolucję ukazującą rangę problemu, finansowe i strukturalne uwarunkowania niepowodzeń w krajach zachodniej Europy oraz propozycje środków zaradczych.
W polskiej pedagogice niepowodzenia są jednym z najlepiej opracowanych problemów. Zajmowali się nimi m. in. tacy autorzy, jak J. Konopnicki, Cz. Kupisiewicz, R. Radlińska, R. Więckowski, W. Okoń, K. Spionek. W ostatnich latach nastąpił w naszym kraju zwrot zainteresowań problematyką niepowodzeń uczniów w nauce, a zwłaszcza ich przyczynami ekonomicznymi i społecznymi.
Powodzenia szkolne ogólnie rozumiane są jako osiąganie dobrych wyników w nauce. Edukacja szkolna jest jedną z głównych form aktywności ucznia i pełni istotne funkcje w jego rozwoju. Osiąganie dobrych wyników w nauce jest warunkiem sukcesu szkolnego, dowodzi o adaptacji ucznia do środowiska, w którym funkcjonuje, pośrednio dostarcza wiedzy o jego samopoczuciu w szkole, często wpływa na akceptację ze strony nauczycieli i rówieśników.3 "Osiąganie przez uczniów powodzenia w nauce zależy od jego zdolności, warunków domowych, wytwarzania w środowisku domowym pozytywnej motywacji do nauki, od szeroko rozumianej pracy szkoły, programów szkolnych i wszystkich tych samych czynników, które determinują pojawienie się niepowodzeń dydaktycznych”1.
W. Okoń jest zdania, że spośród czynników warunkujących powodzenia szkolne "pierwszym i niewątpliwie najważniejszym jest praca nauczyciela"2.
Niepowodzenia szkolne to "proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkolę wiadomościach i umiejętnościach ucznia oraz negatywnego stosunku wobec tych wymagań".Cz. Kupisiewicz3 niepowodzenia szkolne ujmuje jako "sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły, a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania". Niepowodzenia szkolne uczniów są wynikiem długofalowego procesu, którego początek jest trudno wykrywalny. Objawia się on spadkiem przystosowania szkolnego dziecka wskutek narastania jego niewydolności szkolnej4.
Niepowodzenia w nauce szkolnej mogą mieć charakter ukryty bądź jawny. Niepowodzenia ukryte występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju rzeczywiście istnieją. Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych. Występują one wtedy, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako „niedostateczne”.



NIEPOWODZENIA SZKOLNE




1)niepowodzenia wychowawcze 2)niepowodzenia dydaktyczne:
-ukryte
- jawne
przejściowe
względnie trwałe: odsiew, drugoroczność




Punktem wyjścia słabych postępów uczniów w nauce są więc niepowodzenia ukryte, tzn. bardzo drobne luki w wiadomościach lub umiejętnościach z jednego tylko przedmiotu lub nawet tematu lekcji. Luki te, jeżeli nie zostają przez nauczyciela w porę dostrzeżone i usunięte, rozrastają się z biegiem czasu i powodują powstawanie niepowodzeń jawnych. Te z kolei mają najpierw charakter przejściowy, a następnie – poprzez etap niepowodzeń względnie trwałych – w prostej linii prowadzą do drugoroczności i odsiewu.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Może to być np. niechętny stosunek do nauki, lenistwo, złe zachowanie się w szkole itp. Są to czynniki w większości zależne od dzieci. Istnieją także czynniki, które nie są zależne od uczniów, takie jak np. długotrwała choroba, różnorakie niedostatki w pracy dydaktyczno- wychowawczej szkoły. Do niepowodzeń może się też przyczynić zła atmosfera wychowawcza w rodzinie lub przebywanie dziecka w złym środowisku. Przyczyn niepowodzeń może być bardzo wiele. Czesław Kupisiewicz w swej książce pt.: "Podstawy dydaktyki ogólnej" wymienia trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych:
przyczyny społeczno - ekonomiczne,
przyczyny biopsychiczne,
przyczyny dydaktyczne.
Do przyczyn społeczno - ekonomicznych należą głównie warunki społeczne życia dzieci. Są one związane z domem i środowiskiem oraz sytuacją materialną tej rodziny. Należy do nich nędza materialna, złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy szkolnych, niedostateczna opieka ze strony domu oraz zły wpływ środowiska i wiele innych rzeczy. Dom ma ogromne znaczenie w początkowym przygotowaniu oraz nastawieniu psychicznym dziecka do szkoły i nauki. Jeżeli np. dziecko pochodzi z rodziny ubogiej, wówczas wyniki naukowe są słabsze. Dzieci z tzw. rodzin biednych wykazują - jak przedstawiają różne badania - gorszy poziom intelektualny.
Środowisko, w jakim przebywa dziecko od najmłodszych lat, też odgrywa rolę w rozwoju umysłowym dziecka. W tym czasie poznaje ono świat - naśladuje rodziców bądź najbliższe osoby. I to, w jakim stopniu są autorytetem dla niego te osoby, ogromnie wpływa potem na jego dalsze życie. Na podstawie przeprowadzonych różnych badań stwierdzono, iż dzieci pochodzące z rodzin ubogich są zazwyczaj nieśmiałe, małomówne i osiągają słabsze wyniki w nauce.
Do innej grupy niepowodzeń szkolnych należą przyczyny biopsychiczne. Są one związane, zdaniem wielu badaczy, z zadatkami dziecięcymi. Jednym z podstawowych źródeł niepowodzeń szkolnych mogą być różnice między uzdolnieniami i zamiłowaniami poszczególnych uczniów w tym samym wieku. Poziom uczniów jest wtedy różny, poczynając od bardzo zdolnych, aż do opóźnionych. Sprawia to ogromną trudność nauczycielowi i wychowawcy, który musi dopasowywać nauczanie do poziomu uczniów.
Ogromny wpływ na powodzenia lub niepowodzenia mają nagany lub pochwały. Dodatnio działają pochwały, gdyż mobilizują dzieci do nauki. Dzieci muszą być doceniane, muszą się czuć dobrze w szkole. Niektórzy badacze tego zagadnienia twierdzą, że na wyniki w szkole ma też wpływ temperament ucznia. Stwierdzili także, iż nadmierne obciążanie uczniów różnorodnymi obowiązkami i pracami jest niejednokrotnie przyczyną niepowodzeń szkolnych.
Często również, zwłaszcza w obecnych czasach, przyczyną niepowodzeń szkolnych są zaburzenia nerwicowe.
Następną grupą przyczyn niepowodzeń szkolnych są przyczyny dydaktyczne. Zależą one od samego nauczyciela, przy czym wypływają głównie z niesprawiedliwej oceny pracy uczniów. Często wynikają one z niedostatecznej znajomości uczniów przez nauczycieli, braku opieki nad uczniami opóźnionymi w rozwoju oraz z błędów metodycznych popełnianych przez nauczycieli. Praca dydaktyczna składa się z wielu czynników. Mogą to być: treści, metody nauczania i środki nauczania, poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli, ich pozycja społeczna, a także organizowanie różnych zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Jest to praca bardzo trudna i odpowiedzialna. Nauczyciele spotykają się z różnymi dziećmi. Muszą się dostosować do wszystkich grup dzieci. Nauka prowadzona przez nauczyciela nie może być sztywnym przepisem. Musi on kochać swoją pracę, być przygotowanym do prowadzenia lekcji. Zadaniem jego jest, by nie dopuścić do opóźnienia nauki, gdyż to ujemnie odbija się na wynikach.
Środowisko, w którym wzrasta i wychowuje się dziecko ma duży wpływ na późniejsze efekty edukacyjne. Warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest właściwa atmosfera w domu, zaspokajanie potrzeb dziecka, troska o jego poziom intelektualny i moralny, o stan zdrowia, nie bez znaczenia pozostaje także sytuacja materialna rodziny.
     Stosunek młodego człowieka do nauki w dużym stopniu zależy od postawy rodziców do dziecka i do procesu kształcenia. Systematyczne posyłanie dziecka do szkoły, zaopatrzenie go w niezbędne przybory, zapewnienie odpowiedniego miejsca i ciszy do odrabiania lekcji nie są jednak wystarczającymi czynnikami, które gwarantują osiągnięcie pozytywnych wyników w nauce.
     O powodzeniu szkolnym w dużym stopniu decyduje atmosfera panująca w rodzinie, wolna od nadmiernych napięć, pośpiechu, nerwowości, nacechowana życzliwością. Dziecko przychodząc do szkoły po raz pierwszy jest już pod wieloma względami ukształtowane. W toku dotychczasowego wychowania w rodzinie a także w przedszkolu został już w dużej mierze uformowany jego stosunek do różnych przedmiotów, jego postawa wobec określonych zjawisk, sposób reagowania na bodźce emocjonalne i intelektualne. Zachowanie oraz rozwój fizyczny i psychiczny uzależniony jest, co nie ulega wątpliwości, nie tylko od oddziaływań wychowawczych, ale również od zadatków wrodzonych oraz od warunków, w jakich się one rozwijają.
     Wśród czynników mających wpływ na efekty procesu kształcenia wymienia się:
  poziom inteligencji ucznia,
  temperament,
  cechy charakteru,
  stan zdrowia,
  rozwój psychomotoryczny.
     Harmonijny rozwój psychomotoryczny dzieci w znacznym stopniu warunkuje możliwość osiągania przez nie sukcesów edukacyjnych. Większość uczniów rozpoczynających naukę szkolną wykazuje prawidłowy rozwój umysłowy, a znaczny procent dzieci rozwija się w tempie przyspieszonym. Badania naukowe nad uczniami, którzy napotykają na trudności w nauce szkolnej, wykazują, że ich rozwój jest prawidłowy, jednak przebiega w sposób nieharmonijny.
      Na wyniki w nauce szkolnej ma znaczący wpływ także układ nerwowy. Przy prawidłowo funkcjonującym układzie nerwowym uczeń jest w stanie podjąć wytężony wysiłek umysłowy, koncentrować się przez dłuższy czas na jednym przedmiocie czy zadaniu, potrafi panować nad swoimi emocjami.
Specyficzną kategorię niepowodzeń szkolnych stanowią nieadekwatne osiągnięcia szkolne. Termin "osiągnięcia nieadekwatne" oznacza, że mimo wykazywanej kreatywności, zdolności językowych, matematycznych, dzieci te otrzymują złe oceny i nie radzą sobie w szkole. Cierpią na syndrom braku osiągnięć. Uczniów takich możemy znaleźć w każdej klasie. Nie słuchają nauczyciela, nie uczą się, nie odrabiają prac domowych, manipulują członkami rodziny, niszczą w sobie poczucie własnej wartości i zdolność samokontroli. Jako "maluchy" twierdzą, że szkoła je nudzi, a gdy dorastają, że uczy rzeczy niepotrzebnych. Uważają, że ważniejsze od nauki są zabawa, sport, spotkania z kolegami.
     U podstaw braku umiejętności uczenia się i organizacji leży poczucie bezsilności w kontrolowaniu wyników szkolnych. Często stawiają sobie albo zbyt wygórowane wymagania, albo mało znaczące cele, co w obu przypadkach prowadzi do niepowodzenia.
     Syndrom nieadekwatnych osiągnięć stał się prawdziwą udręką dla dzieci, nauczycieli i rodziców, przyjmując w dzisiejszym społeczeństwie niemal rozmiary epidemii
     Znajomość uwarunkowań i podstawowych symptomów zjawiska niepowodzeń edukacyjnych pozwala na całościowe podejście do zagadnień profilaktyki, diagnozy i terapii pedagogicznej.
     Dostatecznie szybkie stwierdzenie przyczyn niepowodzeń szkolnych może stanowić realną szansę skutecznej pomocy uczniowi, która może przybrać m.in. następujące formy:
  umożliwienie uczniowi słabszemu nawiązanie kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego przedmiotu,
  powierzanie uczniowi mającemu kłopoty i trudności pewnych obowiązków związanych z danym przedmiotem,
  włączanie uczniów słabych do zespołów wyrównawczych,
  systematyczna kontrola wykonywanych przez dziecko zadań,
  organizowanie pomocy dziecku: ustalanie planu pracy, mobilizowanie do samodzielności, do organizowania sobie pracy, wyrabianie odpowiedniego stosunku do nauki, wskazywanie alternatywnych metod uczenia się .

     Nauczyciel, który chce pomóc dziecku w trudnościach szkolnych, powinien:
1) prowadzić systematyczną obserwację ucznia przez cały rok szkolny oraz analizować wnikliwie wytwory jego pracy;
2) dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne;
3) indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczając uczniów z trudnościami;
4) stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, kontroli, czy koncentracji uwagi;
5) utrzymywać stały kontakt z rodzicami dziecka;
6) pozostawać w stałym kontakcie z psychologiem, pedagogiem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną .

Do podstawowych dydaktycznych środków zapobiegania i zwalczania niepowodzeń szkolnych należy zaliczyć:
profilaktykę pedagogiczną - czynności zmierzające do zapobiegania powstawaniu luk i zaległości w opanowywanej przez uczniów wiedzy i umiejętnościach;
diagnozę pedagogiczną - postępowanie zmierzające do jak najwcześniejszego wykrywania luk i zaległości tworzących się dopiero w wiadomościach uczniów. Polega na precyzyjnym opisie stanu rzeczy, powiązanym z wyjaśnieniem jego genezy i warunkujących go mechanizmów.
terapię pedagogiczną - ma za zadanie likwidowanie wykrytych luk i braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów za pomocą różnorodnych środków i czynności dydaktyczno – wychowawczych.


Wszystkie te działania - profilaktyka - diagnoza - terapia są ze sobą ściśle powiązane i warunkują się wzajemnie, a ich skuteczność jest tym większa, im ściślejsza i bardziej systematyczna jest współpraca nauczyciela nie tylko z samym uczniem, ale przede wszystkim z jego domem rodzinnym.





Bibliografia:
Jastrząb J., Niepowodzenia szkolne - problem szkoły czy ucznia. "Wychowanie na co Dzień" 1995, nr 7 - 9, wkładka metodyczna I – IV.
Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1988, PWN.
Kupisiewicz Cz., Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1988.
Mularczyk M., Niepowodzenia - a może powodzenia. "Nowa Szkoła" 1997, nr 7.
Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa 1970, PZWS.
Okoń W., Słownik pedagogiczny. Warszawa 1992. http://www.awans.net/strony/dydaktyka/kostrzewa/kostrzewa1.html
http://www.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=13271
http://www.publikacje.edu.pl/publikacje.php?nr=1215

Wyświetleń: 791