Artykuł
Socjoterapia w placówkach wychowawczo-rewalidacyjnych

SOCJOTERAPIA dopiero od niedawna znalazła swoje miejsce w szerokiej ofercie pomocy psychologicznej. Termin wprawdzie funkcjonuje już od wielu lat w literaturze przedmiotu, jednakże w różnych kontekstach znaczeniowych.
Psychiatrzy i psychoterapeuci wiążą to pojęcie z organizacją środowiska społecznego wspierającego proces leczenia osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego, włączając socjoterapię w zakres znaczeniowy terapii środowiskowej, jak to czyni S.Kratochvil. Wyodrębnia on socjoterapię bierną i czynną - w jej zakres wchodzi słuchanie wykładów, programów rozrywkowych, oglądanie filmów, słuchanie i uprawianie muzyki, udział w wieczorkach i grach towarzyskich, rysowanie i modelowanie. Warto zwrócić uwagę na różnorodność form aktywności pacjentów, które mogą wspomagać proces psychoterapii.
SOCJOTERAPIA [łac.-gr](terapia społeczna), metoda leczenia zaburzeń psychicznych wykorzystująca oddziaływania natury społecznej. Socjoterapia może obejmować trening umiejętności społecznych, modyfikując lub zastępując otaczające chorego układy społeczne [Internetowa Encyklopedia PWN].
SOCJOTERAPIA, metoda leczenia stosowana głównie w psychiatrii, wykorzystująca oddziaływania społeczne i środowiskowe. Obejmuje różne formy psychoterapii grupowej
i zajęciowej (psychoterapia). Socjoterapia jest szczególnie skuteczna w rehabilitacji [Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna]
Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych, na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde spotkanie ma swój cel szczegółowy, podporządkowany celowi ogólnemu oraz propozycje aktywności sprzyjające osiąganiu założonych celów. Zarówno cały cykl spotkań, jak i każde spotkanie tworzą pewną dynamiczną całość, na którą składają się określone etapy pracy z grupą.
Początek terapii to okres powstawania grupy. Służy on poznaniu się uczestników spotkań, wspólnemu określeniu celów, zainstalowaniu norm grupowych, powstaniu reguł grupowych i rytuałów, budowaniu atmosfery grupowej opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Dlatego też pierwsze spotkania koncentrują się wokół ćwiczeń poznawczych mających na celu poznanie się uczestników grupy oraz „przełamanie lodów".
Ostatnim etapem pracy z grupą jest przygotowanie jej do zakończenia funkcjonowania grupy. Spotkania, wspólna aktywność, wzrastający poziom zaufania w grupie prowadzą w konsekwencji do zżycia się grupy i powstania silnych więzi. Zakończenie pracy dla wielu członków grupy może stać się ważnym wydarzeniem, naładowanym silnymi emocjami. Uczestnicy mogą przeżywać satysfakcję ze spotkań, ale i żal z powodu zakończenia zajęć, a niekiedy zagubienia oraz poczucia straty czegoś ważnego. Dlatego też zadaniem prowadzących jest wypracowanie w grupie sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy zaistnieje taka potrzeba oraz aktywnego poszukiwania wsparcia, gdy stanie się ono potrzebne. Ponadto kończący się cykl zajęć powinien przynieść uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności ze wskazaniem na możliwość ich wykorzystania w codziennym życiu poza grupą socjoterapeutyczną, udzielenie sobie pozytywnych, ciepłych informacji zwrotnych, najlepiej pisemnych, by można je było zachować dla siebie, obdarowanie nawzajem drobnymi, najlepiej wymyślonymi i przygotowanymi przez każdego podarunkami np.: szyszki z lasu, rysunek itp. Jest to także czas na zebranie informacji zwrotnych, dotyczących cyklu zajęć i ich podsumowanie.
Pomysł stworzenia i realizacji programu adresowanego do dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych i rewalidacyjnego powstał dzięki wieloletnim doświadczeniom autorki programu w pracy zarówno indywidualnej, jak i grupowej z takimi dziećmi. Poza oczywistymi, omawianymi szeroko w literaturze przedmiotu różnicami w funkcjonowaniu psychicznym (deprawacja potrzeb, istnienie urazów psychicznych, zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania) oraz fizycznymi (zaniedbania zdrowotne i rozwojowe), dzieci te odróżnia zupełnie inny kontekst ich rozwoju społecznego - przed przybyciem do placówki i podczas pobytu w niej. Środowisko społeczne (najczęściej rodziny patologiczne) przed przybyciem dziecka do placówki nie zaspokajało na ogół podstawowych potrzeb psychicznych, stanowiło źródło negatywnych przeżyć emocjonalnych i nieprawidłowych wzorców zachowania.
Podczas pobytu dziecka w placówce podstawowym jego środowiskiem staje się grupa wychowawcza, w której przebywa niemal bez przerwy i która staje się dla wielu jej członków substytutem środowiska rodzinnego. Grupa wychowawcza powinna w jakimś zakresie zastępować środowisko rodzinne. Z nią i w niej każde dziecko spędza najwięcej czasu, do niej przychodzi ze szkoły, w niej powinno czuć się dobrze, bezpiecznie. Dlatego też od sposobu funkcjonowania grupy (więzi emocjonalnych, które w niej istnieją, ról, zadań przyjmowanych przez członków grupy, sposobów komunikowania się, umiejętności wyrażania emocji i sposobów rozładowywania napięć i konfliktów) zależy w dużej mierze dalszy rozwój emocjonalny i społeczny każdego z jej członków. Wyrównanie deficytów rozwojowych i zdrowotnych nie jest celem pracy grupy o charakterze terapeutycznym.
Zdecydowana większość placówek wychowawczo-opiekuńczych oraz rewalidacyjnych zalicza się do kategorii instytucji o charakterze totalnym.
Charakter totalny tych instytucji wyraża się w:
- jedności miejsca i zdarzeń, tzn. że niemal wszystkie czynności życia codziennego odbywają się na jednym terenie i w podobnym czasie, bez możliwości indywidualnego pokierowania nimi;
- dychotomicznym podziale na personel pedagogiczny i wychowanków, co oznacza, że istnieje ścisłe rozgraniczenie w zakresie praw i obowiązków oraz norm istniejących w obu grupach i niemożliwe jest ich wzajemne przenikanie się, a co jest możliwe a nawet pożądane w prawidłowo funkcjonującej rodzinie.
Dalsze cechy instytucji totalnej to: konieczność ciągłego obcowania z tym samym kręgiem ludzi (zarówno w ramach struktur poziomych jak i pionowych).
W ramach każdej z tych struktur, a szczególnie pomiędzy nimi, istnieją sztywne reguły sposobów porozumiewania się oraz wzorce zachowań.
Negatywnymi konsekwencjami wyżej wymienionych cech instytucji totalnej są:
- pojawiające i nie znajdujące ujścia w życiu codziennym instytucji napięcia emocjonalne, zarówno w ramach struktur poziomych jak i pomiędzy nimi;
- zablokowanie procesu komunikacji i nieprawidłowy obieg informacji w instytucji;
- tworzenie się struktur nieformalnych (kilka grup „wzajemnej adoracji", grupy popkulturowe) w ramach których możliwe jest zarówno odreagowanie napięć jak
i otwarta komunikacja, i które często podejmują realizację innych celów niż formalne cele instytucji.
Struktury te powstają zarówno w obrębie grup stojących w hierarchii „wyższej" (dyrekcja, personel pedagogiczny) jak i „niższej" (wychowankowie, personel obsługowy).
Dzieci trafiające do placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz rewalidacyjnych to najczęściej dzieci z niezaspokojonym, nieraz od początku ich życia, potrzebami tak biologicznymi jak i psychicznymi. Zadaniem placówki jest dążenie do zaspokojenia tych potrzeb na bieżąco oraz kompensacja zaniedbań w tej dziedzinie.
Szczególnie zadanie dotyczące zaspokojenia najważniejszych potrzeb psychicznych jest w tych warunkach niełatwe do spełnienia, ze względu na znaczne nieraz deficyty rozwojowe i emocjonalne „klientów" placówki oraz warunki życia tam panujące - organizacyjne, emocjonalne oraz społeczne.
Warunki zaspokajania potrzeb biologicznych są dla wielu dzieci z zaniedbanych środowisk lepsze tu niż w ich domu rodzinnym. Jednocześnie jednak znaczne jest zjawisko ogromnej tęsknoty tych dzieci za domem rodzinnym oraz idealizowania więzi emocjonalnych z rodziną, gdyż to jej brak, a nie warunki egzystencji biologicznej jest źródłem największego cierpienia.
Truizmem byłoby tutaj powtarzanie oczywistych prawd o roli czynników emocjonalnych i zaspokajaniu podstawowych potrzeb psychicznych dla rozwoju dziecka. Wiadomo również, że instytucja nawet najlepiej prowadzona nie zaspokoi tych potrzeb całkowicie, niemniej jednak może ona tak ukierunkować pracę wychowawczą, by maksymalnie wykorzystać możliwości, którymi dysponuje i w personelu pedagogicznym i w środowisku rówieśniczym.
Placówki wychowawczo-opiekuńcze oraz rewalidacyjne nie mogą zaspokoić najważniejszych potrzeb psychicznych dziecka: potrzeby przynależności i bliskiego kontaktu emocjonalnego (miłości) oraz ściśle z nimi związanej - potrzeby bezpieczeństwa emocjonalnego. Jak mówią doświadczeni pedagodzy, po wyczerpaniu wszelkich dostępnych im w danym momencie środków wychowawczych Jego (ją) - trzeba by po prostu zaadoptować".
Trudności wychowawcze są na ogół ściśle skorelowane z poziomem niezaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych i żeby mogły one zostać w pełni zaspokojone, potrzeba obdarzyć trudnego wychowanka serdeczną miłością i więzią typu rodzinnego. Ale wiadomo również, że wielu wychowanków ma większą szansę zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa w dobrze prowadzonej grupie wychowawczej niż w patologicznym niestabilnym, często odrzucającym emocjonalnie domu rodzinnym.
Dzieci z placówek są jak wiadomo, przeciętnie gorzej rozwinięte w stosunku do wieku życia pod względem fizycznym, intelektualnym i emocjonalnym niż dzieci „szkolne". Wpływają na to czynniki dziedziczne i środowiskowe (niedostateczna opieka ze strony rodziny, niedoinwestowanie emocjonalne i intelektualne). Rodziny, z których pochodzą wychowankowie, są to najczęściej rodziny patologiczne (alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne) lub całkowicie niewydolne wychowawczo. Wzorce środowiskowe nabyte drogą modelowania i treningu społecznego, nawyki
i przyzwyczajenia przyswojone w patologicznym środowisku - to cechy, od których często bardzo trudno się dzieciom i młodzieży oderwać, tym bardziej, że wychowankowie placówek utrzymują, przynajmniej okazjonalnie kontakty z domami rodzinnymi oraz przebywają stale w towarzystwie rówieśników o bardzo podobnych wzorcach zachowania, które w grupie koleżeńskiej automatycznie się utrwalają.
Podkreślić należy, iż praca z grupą według określonego programu socjoterapeutycznego może stanowić jedynie cenne uzupełnienie codziennej, ukierunkowanej na podobne cele, ale realizowanej innymi metodami pracy wychowawczej w grupie.
Jest rzeczą powszechnie wiadomą, iż relacje w grupie wychowawczej dostarczają jej uczestnikom wielu problemów do rozwiązania, powodują długo i krótkotrwałe konflikty i często dodatkowo stymulują i tak na ogół wysoki poziom napięcia i agresji wśród członków grupy.
Zajęcia z grupą podzielone są na trzy etapy, które jednak nie są wyraźnie
oddzielone od siebie:
I. etap integracji grupy i budowania poczucia bezpieczeństwa;
II. etap budowania pozytywnych relacji pomiędzy członkami grupy i odnajdywania cech wspólnych w grupie, a zarazem odkrywania własnej indywidualności, tożsamości
i podmiotowości;
III. etap nauki korzystania ze swoich pozytywów i zdolności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów.
Dzięki programom o charakterze socjoterapeutycznym istnieje możliwość stworzenia wychowankom placówek korekcyjnych, pozytywnych doświadczeń o charakterze społecznym, które będą pełniły rolę kompensacyjną w stosunku do ich doświadczeń negatywnych. Wydaje się, że cel programu, jakim jest głównie pogłębienie poczucia indywidualności oraz podmiotowości członków grupy, a zarazem nawiązanie więzi grupowej, opartej na głębszych relacjach między członkami grupy jest w obecnie zaproponowanym schemacie zajęć osiągnięty. Podstawowe cele, jakie według prowadzących uda się zrealizować to:
- zwiększenie poziomu tolerancji w grupie (osób na początku odrzuconych);
- zwiększenie integracji grupy;
- zwiększenie gotowości do porozumiewania się ze sobą;
- lepsza kooperacja między członkami grupy;
- wzrost motywacji do uczestniczenia w tych zajęciach.
ZABAWA INTEGRACYJNA
Zajęcia socjoterapeutyczne są podzielone pod względem godzin lub zajęć np.:
Zajęcia I
Cele:
- poznanie się uczestników ze sobą nawzajem i z prowadzącym zajęcia;
- zawarcie wstępnego kontraktu;
- rozwój poczucia bezpieczeństwa w grupie, integracja grupy.
1. Przedstawienie się prowadzących zajęcia wraz z podaniem krótkiej informacji o celu zajęć. Informujemy, że celem zajęć jest lepsze wzajemne poznanie się uczestników, poznanie swoich mocnych stron, nauczenie się różnych sposobów bycia razem w grupie, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, jakie się w grupie pojawią oraz wspólna zabawa. Pytamy uczestników, czy chcą uczestniczyć w takich zajęciach.
2. Przedstawienie się za pomocą imion.
- każdy następny powtarza imię swoje i poprzedników.
3. Przedstawienie się przy pomocy kłębka wełny lub sznurka: uczestnicy mówią swoje imię, podają, gdzie mieszkają oraz co lubią, a czego nie lubią w ludziach (prowadzący zaczyna jako pierwszy).
4. Zabawa „wszyscy którzy" - Prowadzący mówi hasło np.: „wszyscy, którzy lubią jabłko" - zamieniają się miejscami. Ten, kto podawał hasło szuka dla siebie miejsca, a osoba, która nie znajdzie miejsca pozostaje na środku i powtarza czynność.
5. Prowadzący zajęcia podaje ogólne normy, które mają obowiązywać na zajęciach. Są one wypisane na tablicy:
- To co się tu dzieje pozostaje między nami;
- Na zajęciach nie atakujemy się fizycznie ani psychicznie;
- Jeśli coś się nam nie podoba i chcemy wyjść lub zmienić zabawę mówimy o tym
głośno.
6. Rozdajemy kolorowe karteczki i każdy uczestnik pisze na nich np.:
- ulubiony kolor,
- ulubioną potrawę,
- ulubione zajęcia,
- miejsce, w którym chciał by się teraz znaleźć itp.
Przypinamy kartkę i przez parę minut podchodzimy do siebie czytając ich treść
na głos w kręgu.
7. Każdy uczestnik przedstawia za pomocą pantomimy, co potrafi robić dobrze.
Za zgadnięcie grupa nagradza brawami, a gdy grupa nie odgadnie sceny przedstawiający podaje odpowiedź.
8. Pożegnanie - krąg. Wszyscy wstają i „puszczają prąd" (uścisk dłoni niewidoczny dla innych), który musi dojść do osoby, która go puściła.
Zajęcia II
Cel, przywitanie się, zabawa „tunel oczu i rąk", co ludzie czują, wybór emocji, pożegnanie. Ilość zajęć nie ma znaczenia. Zajęcia dzielimy na tyle części, aby zrealizować nasz plan terapeutyczny.

Sporządził:
Adam Jasiak
Bibliografia

1.Bokus B. - Niedyrektywna terapia zabaw koncepcja V.M.Axiline, „Psychologia Wychowawcza" nr 5;
2. Corey M. M. Corey G. (1995) - Grupy. Zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości PTP Warszawa;
3. Kopeczek J. (1993)- Praca metodami psychoaktywnymi, WOM Tarnobrzeg;
4. Sawicka K. - „Socjoterapia” Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogiczne Warszawa 1999;
5. Strzemieczny J. (1993) – Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży, PTP Warszawa;
6. Szelhaus S. — Młodociani recydywiści, Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 1969.

Wyświetleń: 573