"Już od najdawniejszych czasów panowało przekonanie, że imię nie tylko wyróżnia nosiciela, lecz określając go stanowi istotną część składową jego osobowości. Imię odpowiada istocie człowieka - nomen est omen. Kto nie zna imienia, nie zna osoby. Człowiek bez imienia staje się osobą bez znaczenia. Dobre imię jest wiernym bogactwem; znajduje się pod ochroną prawną - dawniej i dziś"

1. WPROWADZENIE TEORETYCZNE

Badaniem nazw własnych związanych z człowiekiem i otaczającym go światem zajmuje się nauka-onomastyka, z gr. onoma "imię". Rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku w związku z ogólnym rozwojem językoznawstwa porównawczego. Dzieli się na mniejsze działy:

1. Antroponimię (gr. anthropos "człowiek" ), tj. naukę o nazwach osobowych.
   
2. Etnonimię, czyli naukę o nazwach plemion (gr. ethnos "lud"), np. Pomorzanie, Kaszubi, Ślęzanie; choronimię, czyli naukę o nazwach części świata, obszarów, krajów, państw (gr. choros "kraj").
   
3. Toponimię, czyli naukę o miejscach zamieszkałych i niezamieszkałych (gr. topos "miejsce"). Zajmuje się nazwami geograficznymi, nazwami miejsc, np. Polska, Kraków.

Można wymienić wiele innych działów, którymi zajmuje się onomastyka. Jest to bardzo rozbudowana dziedzina nauki. Korzysta w swych badaniach z dorobku językoznawstwa, historii, często etnografii i tych dyscyplin naukowych, których częścią są dane nazwy, np. geografii, gdy chodzi o toponimię.
Naukowe badania onomastyczne zaczęły się w drugiej połowie XIX wieku w Szwecji, Norwegii, Niemczech i Francji.

W Polsce w XIX wieku w wyniku trudnej sytuacji politycznej spowodowanej rozbiorami, nie rozwija się szkolnictwo i nauka, brak było ośrodków naukowych, uniwersytetów. Jednak dzięki towarzystwom naukowym a zwłaszcza Polskiej Akademii Umiejętności (Kraków 1873) budzi się zainteresowanie badaniem nazewnictwa.

Po zakończeniu I wojny światowej, już w niepodległej Polsce w uniwersyteckich ośrodkach naukowych zaczęły się rozwijać studia onomastyczne, zwłaszcza w Krakowie i Poznaniu

W okresie międzywojennym XX wieku nastąpił rozwój onomastyki jako nauki o imionach.
Od r. 1939 zaczęły się ukazywać rozprawy poświęcone nazewnictwu słowiańskiemu.
W XX wieku kontynuowano badania naukowe i interpretacyjne nazw własnych. W Polsce zwyciężył pogląd, onomastyka jest nauką językoznawczą. Wybitne zasługi w jej rozwoju położyli: M. Rudnicki, W. Taszycki i S. Rospond.
Zakres tematyczny współczesnych badań onomastycznych jest bardzo szeroki i obejmuje wszystkie rodzaje nazw. W polskiej ononmastyce przeważają opracowania materiałowo-interpretacyjne, głównie monografie regionalne i słowniki.

ANTROPONIMIA bada imiona, nazwiska, przezwiska, przydomki, pseudonimy, nazwy mitologiczne.

Ze względu na genezę polskie nazwy osobowe mogą być:

• pierwotne, czyli prymarne i mogą pochodzić od apelatywów (nazwy pospolite), mają charakter przezwiskowy w szerokim znaczeniu, zawierają zewnętrzną lub wewnętrzną charakterystykę osobnika, np. Broda, Nochal, Kozioł;
  
• odosobowe, czyli odimienne, np. Adam, Bogdan;
  
• patronimiczne, czyli odojcowskie, np. Staszic od Stach, Urbaniak od Urbana;
  
• odmiejscowe, czyli utworzone od nazw miejscowych, np. Sądecki pochodzący z Sącza.
  

Ze względu na strukturę antroponimy dzielimy na:

• prymarne (bezprzyrostkowe), tzn. norma osobowa = wyrazowi pospolitemu lub innej nazwie własnej, np. Beczka, Nagi, Jurek ;
  
• sekundarne (przyrostkowe), pochodne, np. Jan-ek, Adam-ik ;
  
• komponowane, tzn. złożone z dwóch tematów, np. Moczygęba, Pędziwiatr;
  
• hybrydalne, tzn. łączące w sobie element rodzimy i obcy, np. Gloger (pol. głóg, przyrostek niem. –er).
  

KOMENTARZ METODYCZNY

Imię towarzyszy człowiekowi przez całe życie i pozostaje w sercach bliskich nawet wtedy, gdy człowieka już nie ma. Same imiona przeżywają zmienne koleje, są nieraz modne, to znów nikną, aby odrodzić się po wielu latach i nabrać nowego blasku.
Imię definiowane jest jako "miano osobiste nadawane noworodkowi i pozostające jako miano nierodowe (używane bez nazwiska) w stosunkach urzędowych"
W historii ludzkości od zarania imię spełniało funkcję indywidualnego rozpoznawania osób. W imionach odzwierciedlają się pewne elementy rzeczywistości danej kultury i życia ludzi.

By uatrakcyjnić lekcję można podać uczniom informacje o imionach w różnych kulturach.

• Indianie północnoamerykańscy nadawali imiona będące odbiciem cech ludzkich, cech fizyczno-psychicznych, np. Sokole Oko, Głodny Wilk oraz nawiązujące do realiów życia codziennego, np. Pierwsza Chmurka, Zorza.
  
• Murzyni afrykańscy przy nadawaniu imion brali pod uwagę czas, kiedy dziecko przyszło na świat, np. Dża-ngar "chłopiec, który urodził się w niedzielę", Po-sybo "dziewczyna urodzona w sobotę".
  
• Dużą różnorodność semantyczną odzwierciedlają imiona chińskie.Nawiązują do świata przyrody, tworzone są od nazw kwiatów, ptaków, drzew, zjawisk przyrody, np. Shan-Ying "górski orzeł", Shan-Diao "sęp", Jin "chryzantema", Zhao-Sia "ranna zorza", Hun-Si "radość wiosenna".Często tworzone są ze względu na miejsce urodzenia, np. Cun-Sheng "urodzony na wsi"; ze względu na wielkie wydarzenia narodowe czy ambicje, np. Jian-Guo "budowa ojczyzny", Wen-Ge "rewolucja kulturalna" lub odzwierciedlające cechy charakteru, zawierające konkretne życzenia, np. Jiao "piękność", Man-Cang "pełny spichlerz". Twórczość imiennicza w Chinach nie jest ograniczona przepisami. Przestrzega się jednak, by imiona były sensowne, estetyczne i poetyckie.
  
• Podobne imiennictwo spotykamy w Japonii, np. Sizuko "dziecko ciche", Isami "śmiałość", Czio-czio-san "pani motyl".
  
• Starożytni Rzymianie najpierw stosowali system imienniczy jednostopniowy, np. Agrippa, potem dwustopniowy, polegający na posługiwaniu się imieniem i patronimicum. W końcu pojawił się system trójstopniowy, np. Publius Cornelius Scipio (pierwszy człon stanowiło imię właściwe, drugi był imieniem rodowym, trzeci to przydomek, przezwisko). Dzieci swoje nazywali często liczebnikiem porządkowym, np. Primus, Secundus
  
• Starożytni Grecy posługiwali się systemem jednoelementowym, ale starali się, by imię miało nobliwy charakter, np.Sofokles "sławny z mądrości".Występował również typ nazw związanych z urzędami, ale był często imieniem niewolników
  

Biorąc pod uwagę dzieje Polski można uświadomić uczniom hierarchię czasową nazw osobowych, podając następujące informacje:

Znaczna część imion prasłowiańskich wyrosła ze świata przyrody. Liczne nazwy roślin i zwierząt zostały przeniesione na ludzi i stały się imionami. Były to wyrazy pospolite, a więc imiona:

• nawiązujące do świata zwierząt, np. Baran, Bąk, Chrobak "robak", Wężyk, Stroka "sroka", Żuk itp.;
  
• nawiązujące do świata roślin, np. Cis, Gwozd "las", Jawor, Kłos, Kwiatek, Lasek, Sad itp.;
  
• nawiązujące do okolic, np. Jezior, Młoka "miejsce podmokłe", Opoka "skała, kamień", Gorka "góra" itp.
  

Dużą grupę stanowią imiona uzewnętrzniające cechy fizyczne albo skłonności. Są to imiona charakteryzujące, czasem typu przezwiskowego, wyrażające pewne ułomności, kalectwo, albo wewnętrzne, psychiczne:

• imiona odzwierciedlające cechy fizyczne, zewnętrzne, np. Nosek, Oczko, Ząb, Gęba, Jęzor, Brzuchaty, Karna "okaleczony", Karsna "mańkut", Pomorec "zdechlak" itp.;
• imiona odbijające cechy psychiczne, wewnętrzne, np. Barz "bardzo, szybko",Błogota, Cich, Krot "łagodny", Smętek, Swarzysz "skłonny do kłótni", Szczodr itp.

Z czasem zaczęły powstawać imiona dwuczłonowe. Zawierały w sobie jakąś wróżbę, życzenie, błogosławieństwo dla dziecka na całe jego życie. Potwierdzają wiarę ówczesnych ludzi w potęgę i wartość słowa, przy pomocy którego zapewnić sobie można opiekę i pomoc sił wyższych i zabezpieczyć od wrogiego działania sił nieprzyjaznych. Uważano, że nosiciel imienia będzie spełniał życzenia zawarte w treści imienia albo doznawał skutków wartości, które imię oznacza, np. Bogusław "oby sławił, błogosławił Boga", Bogumił "oby miłował Boga".
Znaczna część tych imion złożonych zawiera treści znaczeniowe oczywiste, czytelne. Wyrażały życzenia rodziców, które miały w przyszłości się spełnić, np. Sulisław (miał zdobyć lepszą sławę, psł. sulij "lepszy"), Boguchwał, Chwalibóg, Gościrad, Dobrowiest "przynoszący dobre wieści".
Są wśród imion złożonych, takie, które rzucają światło na sferę uczuciową rodziny, mogły się odbijać pewne fakty dotyczące życia rodziny, np. Bratumił, Dziadumiła, Siestrzemił, Miłostryj.
Szczególniejsze uczucie do dzieci uzewnętrzniają, np. Bożydar oraz imiona imiesłowowe, np. Kochan, Miłowan.
Niekiedy tworzone nowe imiona przez odwrócenie członów w starym imieniu złożonym, np. Boguchwał i Chwalibóg, Mirosław i Sławomir.
Imiona żeńskie tworzono od imion męskich za pomocą końcówki -a, np. Bogumiła, Chwalisława, Mirosława, Sławomira, Gniewomira.
Sporadyczne są imiona dwuczłonowe tylko żeńskie, np. Boguwola.

Częściej używano imion prostych opartych na słownictwie pospolitym, np. Sobota, Śniegula, Czarnucha, Grubina.
Imiona złożone były najczęściej oficjalnie, a w codziennym użyciu ulegały skróceniom, zdrobnieniom, stawały się podstawą licznych derywacji słowotwórczych. W taki sposób z poszczególnych imion złożonych powstawały długie serie derywatów i skróceń, np. Mirosław, Miłowit, stały się podstawą takich imion jak: Milej, Milik, Milich, Miłoch, Miłosz, Miłaczek. Te nowe twory imiennicze pierwotnie miały charakter deminutywny, tak jak dzisiejsze Staś, Waluś.
Formy te z czasem ulegały neutralizacji i stawały się imionami oficjalnymi, np. Mirosława - Mira, Bogdana - Bogna, Bogusław - Bogusz.
Ciekawą grupę wśród derywatów słowotwórczych stanowią imiona patronimiczne. Tworzono je: przedrostkami: -ic, -yc (później przekształcone -icz, -ycz), np. Golic od Goły, Przybysławic od Przybysław; formantami -owic, -ewic (późniejsze -owicz, -ewicz), np. Dnieprowic od Dniepr, Kurowic od Kur, Dziurzewic od Dziura. Przeszły one z czasem do kategorii nazwisk, np. Szymonowic.

Imiona przedchrześcijańskie są odbiciem prostego i praktycznego sposobu myślenia Prasłowian, myślenia opartego na obserwacji otaczającego świata i przyrody. Najstarsze imiona prasłowiańskie były popularne w czasach wczesnochrześcijańskich (w okresie panowania pierwszych Piastów). Nadawanie imion wiązało się z obrzędem postrzyżyn. Kultura nazewnicza Prasłowian wywarła duży wpływ na imiona polskie. Nieliczne imiona prasłowiańskie przetrwały wobec napływu imion chrześcijańskich, np. Bogumił, Bogusław, Bronisław, Bolesław, Czesław, Dobiesław, Kazimierz, Leszek, Lech, Lechosław, Mieczysław, Mirosław, Przemysław, Radosław, Sławomir, Sobiesław, Stanisław, Wiesław, Władysław, Zdzisław, Zbigniew i ich odpowiedniki żeńskie. Ta najstarsza warstwa imion prasłowiańskich w dużej liczbie poświadczona jest w "Bulli gnieźnieńskiej" z 1136.
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa sposób nadawania imion uległ zmianie. Postrzyżyny zastąpiono sakramentem chrztu, wraz z którym dziecko otrzymywało imię lub imiona. Najczęściej męczenników, świętych, którzy stawali się jego patronami. Początkowo imiona chrześcijańskie współistniały z imionami pogańskimi, np. Radzym - Gaudenty, Boruta - Stefan, Wiesław - Piotr, Gniewomir - Jan.

Zapożyczenia imiennicze greckie przejmowane były bezpośrednio bądź też za pośrednictwem lub innych języków europejskich. Przejmowane były jako chrześcijańskie i jako takie upowszechnione Polsce. Należą do nich: Aleksander, Aleksy, Ambroży, Anatol, Andrzej, Arkadiusz, Barbara, Bazyli, Cyprian, Dorota, Filip, Grzegorz, Helena, Halina, Heliodor, Hieronim, Hipolit, Irena, Jacek, Jerzy, Jolanta, Katarzyna, Krzysztof, Małgorzata, Mikołaj, Miron, Monika, Pankracy, Piotr, Stefan, Teresa, Teodor, Teofil, Weronika, Zenon, Zofia. Przechodząc przez język łaciński ulegały często modyfikacjom, np. gr. Aikatherine, łc. Catherina, pol. Katarzyna; gr. Hyakinthos, łc. Hyacinthus, pol. Hiacynt, Jacenty, Jacek.
W grupie imion greckich znajdują się imiona pochodzące z mitologii, np. Iryda, Herakles, Eurydyka, Kleopatra, Antygona, Achilles, Apollo, Ismena, Hektor, Orest.
Liczną grupę stanowią zapożyczenia łacińskie, np. Adrian, Albin, Antoni, Aniela, Augustyn, August, Beata, Honorata, Ignacy, Juliusz, Justyna, Kamil, Konstanty, Lilia, Julia, Renata, Regina, Roman, Sebastian, Marcin. Imiona te jako chrześcijańskie upowszechniły się z przyjęciem chrześcijaństwa. W Polsce ulegały przekształceniom, np. łc. Marcus, pol. Marek; łc. Christinus, Christina, pol. Krystyn, Krystyna.
Czasem współistnieją imiona łacińskie i prztłumaczone polskie, np. łc. Feliks, pol. Szczęsny; łc. Ignatius, pol. Ignacy.
Rzadziej pojawiają się imiona niemieckie, np. Albert, Bernard, Edmund, Edyta, Edward, Ernest, Fryderyk, Henryk, Irmina, Jadwiga, Karol, Kondrat, Ludwig, Malwina, Ryszard, Waldemar, Zygmunt; angieskie, np. Alfred, Belinda, Gordon, Dajana, Nela, Roland; skandynawskie, np. Dagmara, Eryk, Gustaw, Nora, Olaf; francuskie, np. Alojzy, Bernadeta, Luiza, Mariola, Żaklina, Żaneta; hiszpańskie, np. Blanka, Elwira, Gaspar, Ksawery, Ramona; włoskie, np. Bianka, Karyna, Mirela, Napoleon, Zyta; celtyckie, np. Alan, Artur, Brygida, Ewelina, Kilian, Donald; litewskie, np. Danuta, Grażyna, Olgierd, Witold, Biruta; węgierskie, np. Armin, Ilona, Sandra, Kinga; perskie za pośrednictwem greckim, np. Dariusz, Kasper, Roksana; mongolski za pośrednictwem rosyjskim Timur

"Popularność i powszechność pewnych imion maleje, niknie ich powodzenia i wzięcie i powoli imiona te przechodzą w stan zapomnienia, ustępując niejako miejsca imionom, które wydają się być ładniejsze i modniejsze"

Różne są motywacje nadawania imion, młodzież winna znać etymologię swoich imion. Warto również zapoznać uczniów z tradycją imienniczą w miejscowości, z którą związane jest życie ich rodzin. Często mieszkańcy zachodnich części Polski przybyli tu po roku 1945 z Kresów Wschodnich, zachowując do dziś częściowo poczucie odrębności obyczajowej i językowej, chociaż wszyscy mają poczucie narodowe polskie. Ta grupa przyniosła własną tradycję imienniczą, z którą zerwało pokolenie urodzone i wychowywane na terenach zachodnich, które swoim dzieciom nadaje imiona z ogólnopolskiego zasobu imion modnych.
W zdobyciu wiedzy o nazwach osobowych mogą być pomocne pozycje podane w bibliografii.


Przypisy
1. K. Długosz-Kurczabowa, Przedmowa [w:] Jan S. Bystroń, Nazwiska polskie, Warszawa 1993, s. 7-8.
2. S. Rospond, Mówią nazwy, Warszawa 1976, s. 12-14.
3. W. Kupiszewski, Dlaczego Agnieszka a nie Ines?, Warszawa 1991, s 10.
4. H. Fros, F. Sowa, Twoje imię, Kraków 1982, s. 10.
5. W. Kupiszewski,...,op. cit., s. 12.
6. Tamże, s.12.
7. W. Kupiszewski, ... op. cit., s. 15-16.
8. H. Fros, F. Sowa,... op. cit., s 11-12.
9. W. Kupiszewski,...op. cit., s. 15-16.
10. Tamże, s. 26.
11. Tamże, s. 27. Bibliografia
1. Bubak J., Księga naszych imion, Wrocław 1993.
2. Bystroń J. S. Nazwiska polskie, Warszawa 1993.
3. Cienkowski P., Sekrety imion własnych, Warszawa 1965.
4. Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1982.
5. Gołębiowski K., Poznaj swego patrona, Warszawa 1994.
6. Karplukówna M. , Polskie imiona słowiańskie Wrocław 1961.
7. Kochanowska E., Imię za człowiekiem idzie, Warszawa 1989.
8. Kopalński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1987.
9. Rospond S., Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1979.

Opracowanie: Elżbieta Jankowska

Zgłoś błąd    Wyświetleń: 1503