Zasady prawidłowego posługiwania się głosem

Istotą mowy głośnej jest przekazywanie informacji. Dążymy do tego, by to, co mówimy, było odbierane zgodnie z naszą wolą, od razu i bez dwuznaczności. Mimo, że w czynności mówienia przywykliśmy do form utrwalonych we wczesnych latach życia, to jednak bardzo wiele dla ulepszenia swojej mowy może uzyskać ten, kto poświęci pewną ilość czasu konkretnym ćwiczeniom doskonalącym technikę wymowy.

Technika wymowy jest jednym z elementów kultury żywego słowa, nauki nie tylko o wygłaszaniu utworów literackich w sposób artystyczny, ale również o artystycznym mówieniu w życiu codziennym [starannie, z wyraźną artykulacją, z odpowiednimi akcentami, z odpowiednia intonacją, poprawnie i bez męczenia się -przemówienia publiczne]. Technika wymowy dotyczy strony fizjologicznej wymowy [oddychania, fonacji i artykulacji].
Znajomość podstaw kultury żywego słowa przez nauczycieli jest ważna ze względu na ich pracę, wymagającą mówienia kilka godzin dziennie [obserwacje wykazują, że nauczyciele nader często posługują się oddechem szczytowym, a więc płytkim, nie dającym dostatecznej ilości powietrza i zmuszającym do nadmiernego wysiłku tych, którzy wiele godzin dziennie pracując głosem powinni zdobyć ułatwienie w pełnieniu swego wyczerpującego zawodu], a także ze względu na konieczność uczenia dzieci
i młodzieży mówienia zrozumiale, wyraźnie i bez wysiłku. Wymowa nauczyciela jest wzorem dla uczniów.

Do najczęstszych wad czytania mówienia czy recytacji należą: zbyt szybkie tempo, zbyt długie frazy, za mało pauz, pauzy zbyt krótkie, nieekonomiczne operowanie oddechem, brak regulacji wysokości głosu i siły głosu [głos monotonny], brak akcentów logicznych [niewyróżnianie wyrazów mających zasadnicze znaczenie].

Chciałabym jednak podkreślić niezmiernie ważne wskazanie: nigdy nie zdobędzie dobrej, naturalnej wymowy estetycznej ten, kto nie podda się pewnej tresurze w mowie codziennej. Aby osiągnąć należyty poziom wymowy, oprócz okresu stałych ćwiczeń konieczna jest uwaga towarzysząca zwykłym odezwaniom, zwiększona staranność w rozmowie, obserwowanie i poprawianie szczegółów dykcyjnych.

W skład narządów uczestniczących w wytwarzaniu dźwięków mowy wchodzą:
1. układ oddechowy
2. układ fonacyjny
3. układ artykulacyjny

ad. 1. Narządy oddechowe przygotowujące surowiec, czyli powietrze oddechowe, z którego dopiero potem powstanie dźwięk [płuca, mięśnie oddechowe klatki piersiowej i brzucha, przepona]. Przepona to obszerny mięsień położony między klatką piersiową a jamą brzuszną, opadający ku dołowi podczas wdechu, a unoszący się ku górze podczas wydechu. Jest to mięsień szeroki, płasko położony, silny. Podczas wydechu ma postać kopuły skierowanej wypukłością ku górze. Podczas wdechu, [gdy przyjmuje wsączające się powietrze] wykonuje skurcz, obniżając swą środkową część, za nią podążają w dół podstawy płuc i dzięki temu zwiększa się ich objętość [przy głębokim wdechu ilość powietrza może wzrastać do dwóch i pół litra].

ad. 2. Krtań, w której tworzy się półfabrykat w postaci samego dźwięku jest ośrodkiem wydającym głos, warunkującym czynność głosotwórczą i odpowiedzialnym za prawidłowość wydawania głosu.

ad. 3. Nasada - zespół komór rezonacyjnych leżących ponad krtanią [gardło, jama ustna, nos, zatoki czołowe, sitowe]. Dzięki swoim akustycznym właściwościom formułuje ostateczny materiał dźwiękowy, nadaje barwę i ostateczny kształt głoski. Warunkiem prawidłowej mowy i śpiewu jest harmonijna współpraca wszystkich narządów i koordynacja poszczególnych czynności. Istotą mowy głośnej jest, więc wywoływanie fal powietrznych przekształcanych w dźwiękowe.


Oddychanie

Prawidłowe oddychanie jest podstawą dobrej wymowy i silnego, dobrze
postawionego głosu.

Niezbędnym warunkiem prawidłowej czynności oddechowej jest drożność i czystość dróg oddechowych, a przede wszystkim nosa. W czynności oddychania wyróżniamy fazę wdechu i wydechu. Przy wdechu przepona brzuszna obniża się i zwiększa się objętość klatki piersiowej. Przy wydechu przepona unosi się do góry, a żebra opadają [klatka piersiowa zmniejsza swoją objętość].

Wyróżniamy trzy typy oddychania:
1. szczytowy [obojczykowy] -rozszerzenie się górnych partii mięśni klatki
piersiowej, lekkie unoszenie się obojczyków i górnych żeber, przy względnym spokoju mięśni żeber i brzucha oraz przy ograniczonym ruchu przepony [ częściowe napełnianie się płuc i niedostateczna praca mięśni oddechowych -nie stosuje się w mowie zawodowej i śpiewie, nieekonomiczne].

2. piersiowy -rozsuwanie na boki żeber w środkowej części klatki piersiowej.
Możliwe jest oddychanie z przewagą sektora piersiowego [żebrowego] nad pracą mięsni brzucha lub z przewagą sektora brzusznego -w momencie wdechu ruch dolnych żeber jest minimalny, ściana brzuszna ku przodowi.

3. przeponowy lub żebrowo -brzuszny -pełny, uważany za najgłębszy, z wydatną pracą mięsni żeber i silnym udziałem przepony. W tym oddechu klatka piersiowa unosi się również podczas wdechu ku górze, ale -i to jest niezmiernie ważne -rozszerza się na boki w swojej dolnej części, przez co zwiększa się obszar powietrzny. Jest to oddychanie racjonalne, nieodzowne w sztuce mówienia, gdyż daje możliwość spożytkowania największej ilości powietrza w jednym odetchnięciu i osiągnięcia maksymalnej pojemności głosu, łatwości operowania nim wreszcie -przeciwdziała zmęczeniu. Przez to, że umożliwia dostanie się do płuc większej porcji powietrza, lepiej zaopatruje organizm w tlen, poprawia krążenie, a więc tym samym lepiej pracuje serce, mózg, mniej się męczymy.

Samo oddychanie to czynność odruchowa, niezależna od naszej woli, lecz mięśnie oddechowe są podległe naszej woli, toteż możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe i wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymać oddech, wydłużać fazę wydechową, modyfikować tor oddechowy. W czasie spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi, w czasie mówienia i śpiewania wdech jest szybki i głęboki, wydech długi, równomierny, płynny. W mowie i śpiewie pobieramy powietrze ustami, gdyż chodzi o jak najszybsze uzupełnienie go.

W toku ćwiczeń staramy się wypracować nawyk podparcia oddechowego. Jest to taki sposób oddychania, przy którym w czasie wdechu klatka piersiowa w pozycji ok. 6 -8 sekund, a przepona brzuszna traci swoje napięcie i powoli unosi się ku górze. Podparcie umożliwia przedłużanie fazy wydechowej, co z kolei umożliwia wypowiadanie dłuższych fraz bez specjalnego wysiłku, bez zmniejszenia wyrazistości wypowiedzi. W czasie podparcia ciśnienie powietrza znajdujące się poniżej wiązadeł głosowych zwiększa się, wiązadła są dobrze napięte, dzięki czemu głos staje się silniejszy, równiejszy, pełniejszy.

A oto kilka rad dotyczących sposobu wykonywania ćwiczeń oddechowych
i dysponowania oddechem w czasie mówienia:

1. Ćwiczenia oddechowe należy wykonywać rano i wieczorem w przewietrzonym pokoju lub przy otwartym oknie.
2. Ćwiczymy ok. 2 -3godzin po jedzeniu, gdyż bezpośrednio po jedzeniu praca narządów oddechowych jest utrudniona
3. W czasie milczenia oddychamy przez nos, podczas mówienia przez usta [ilość powietrza przez usta większa, droga jego krótsza]
4. Ćwiczymy oddychanie systematycznie, 1 lub 2 razy w ciągu dnia ok. 5 min.
5. Ćwiczymy w różnych pozycjach [leżącej, siedzącej, stojącej].
6. Mięśnie szyi, rąk, tułowia muszą być rozluźnione a postawa ciała swobodna.
7. We wszystkich ćwiczeniach oddechowych i w praktyce mówienia nie wolno dopuszczać, by z chwilą skończenia wydechu płuca zostały zbytnio opróżnione. Trzeba zawsze zostawiać trochę powietrza, stającego się niejako kapitałem zaczątkowym dla następnego wdechu. Zdarza się jednak, że dla osiągnięcia efektu dynamicznego i ekspresyjnego, zmuszeni jesteśmy do wypowiedzenia dłuższego tekstu na jednej fali wydechowej. Możemy sobie na to pozwolić wówczas, gdy rozporządzamy dostateczną wytrzymałością techniczną. Powinniśmy nauczyć się szybkiego odczuwania, że jeszcze taka a taka ilość tekstu pozostała do wypowiedzenia i wobec tego posiadane w tej chwili powietrze trzeba oszczędnie spożytkować, tak by odrobina zawsze jednak została w naszym aparacie oddechowym.
8. Dobre mówienie polega nie na długim i z rzadka zaczerpywanym wdechu, ale na oddychaniu możliwie częstym.
9. Następna zasada to oddychać często, ale tylko w tych momentach, kiedy odetchnąć trzeba. Nie zaczerpywać powietrza wtedy, gdy to przeszkadza ciągłości frazy. Częstotliwość oddechów musi być ściśle związana z potrzebami interpretacyjnymi.
10. Nie należy również rozpoczynać mowy zanim aparat oddechowy nie ukończy czynności wdechu, by nie mącić czystości zaczęcia. Widzialność i słyszalność wdychania jest rzeczą niedopuszczalną, a zaczęcie mowy nie może być poprzedzone przypadkowym dźwiękiem nieartykułowanym.

Celem ćwiczeń oddechowych jest:

1. wyrobienie prawidłowego oddechu przeponowego lub pełnego
2. wyrobienie szybkiego, głębokiego wdechu, a możliwie najdłużej trwającego wydechu, czyli wyrabianie długiej fazy wydechowej
3. wypowiadanie dłuższych fraz, [jeśli jest taka konieczność] bez wysiłku, bez zmniejszania wyrazistości, głośności elementów końcowych i bez zwiększania tempa mowy
4. wyćwiczenie równomierności siły oddechu
5. świadomego i oszczędnego gospodarowania zasobem powietrza, czyli ekonomicznego zużywania go [ćwiczenia wydechowe z pauzami]
6. umiejętności synchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi, czyli odpowiednie frazowanie


Fonacja

Aparatem służącym do wytwarzania głosu jest krtań umiejscowiona w górnym
odcinku dróg oddechowych. Zbudowana jest z chrząstek, które połączone są stawami, błonami i wiązadłami. Od dołu krtań spoczywa na tchawicy, od góry łączy się z dolnym gardłem.

Głos powstaje w wyniku oporu stawianego powietrzu, które wydychamy, przez struny głosowe [wiązadła, fałdy]. Są to mięśnie [kobiety do 18 mm., mężczyźni do 23 mm.], leżące poziomo po obu stronach krtani. Między nimi jest szpara, zwana głośnią, która przez zbliżanie i oddalanie się strun zwiera się lub rozwiera. Powietrze przepływając przez głośnię wzbudza drganie strun, które przejmują zgęszczone cząstki powietrza i wytwarzają głośny ruch fal powietrznych [brzmienie]. Tutaj zdobywa ono swoje pierwsze wartości. Masyw tych cząstek brzmiących wpływa do jamy ustnej, a w pewnych sytuacjach także do nosowej. Ćwiczenia głosowe prowadzi się po przerobieniu ćwiczeń oddechowych i nie powinny trwać zbyt długo, żeby nie zmęczyć mięśni krtani.

Zwarcie wiązadeł głosowych podczas fonacji może być wykonane z różną siłą. Od siły Zwarcia uzależnione jest tzw. "atakowanie głosu". Wyróżniamy trzy sposoby atakowania:

1. atak twardy -całkowite zwarcie wiązadeł głosowych, np. przy nagłym krzyku, zbliżenie wiązadeł głosowych następuje przed początkiem wydechu i powietrze natrafiając na zwarte wiązadła rozwiera je gwałtownie, wywołując szmer i ostrym strumieniem niszczy narząd głosu; może to być przyczyną różnych dolegliwości krtaniowych; częstych chrypek;
2. atak przydechowy [chuchający] -niepełne zwarcie wiązadeł głosowych podczas fonacji; powietrze wydechowe zaczyna się przedostawać przez szczelinę i dopiero potem wiązadła zaczynają drgać; początek fonacji poprzedzony jest szmerem przydechu; czasem to nastawienie jest zamierzone [np. u aktorów -dla wywołania na scenie odpowiedniego nastroju tajemniczości], często jednak występuje przy głosach źle szkolonych, przy zmęczeniu krtani;
3. atak miękki -strumień wydychanego powietrza nie napotykając na swej drodze zbyt
mocnego zwarcia wiązadeł głosowych, delikatnie wprawia je w drgania nie uszkadzając ich; atak miękki jest uważany w mowie polskiej za prawidłowy; ćwiczenia można rozpocząć od wymawiania samogłoski a na jednym wydechu z przerwami [chuchanie].

Szczególne znaczenie w śpiewie i mowie ma kierowanie głosu na "maskę’, tzn. na sklepienie podniebienia twardego, w celu uzyskania maksimum rezonansu. W ten sposób głos ma pełniejszą barwę, jest mocny i wydobywany bez wysiłku. Słowem fonacja nie powinna odbywać się w gardle, lecz jak najbardziej na przodzie, to w jamie ustnej a nie gardłowej powinniśmy wyczuwać efekt dźwięków. Doskonalenie tej umiejętności można zacząć od cichego mruczenia. Przy prawidłowym mruczeniu wyczuwa się palcem drgania na wargach i skrzydełkach nosa. Potem łączymy m z samogłoskami.
Niedopuszczalne jest wszelkie odchrząkiwanie, albowiem jest to szkodliwe dla strun.

Należy natomiast wziąć wdech i rozchyliwszy nieco wargi wydychać głos uderzając nim w górę. Jedną z zasad, którą należy sobie dobrze uzmysłowić polega na tym, że wszelkie natężanie, wysilanie głosu jest szkodliwe i może prowadzić nawet do bezgłosia. Trzeba, więc poznać granice siły swego głosu i tylko w tym swoim zakresie operować. Kiedy męczy się mówiący, męczy się i słuchający. Niezwykle szkodliwe dla krtani jest głośne, męczące mówienie, nagły krzyk, powodujący gwałtowne zwarcie wiązadeł głosowych. Efekt skutecznego mówienia polega na rozpiętości własnej głosu. Można więc stopniowo zwiększać siłę głosu, przede wszystkim przez ćwiczenia przepony i prawidłowego oddychania.

Celem ćwiczeń głosowych jest:
1. wyrobienie miękkiego nastawienia głosu
2. kierowanie głosu na maskę
3. wyrabianie umiejętności modulowania siły i wysokości głosu.

Parametry mikroklimatu wpływające na komfort mówienia:

1. temperatura powietrza 18 -21C [+2]
2. wilgotność 60 -70% wilgotności względnej; błona śluzowa nosa nawilża powietrze w 80%, w okolicach krtani ok. 90%
3. zapylenie 1 -5 mg/m3 dopuszczalne
5 -10 nieprzyjemne
pow. 100 całkowicie niedopuszczalne
4. ruch powietrza -ilość okien na 1 m3


Artykulacja

Jest to przekształcanie dźwięku tworzonego w jamie krtaniowej na zrozumiałą mowę
-efekt przeszkód, jakie falom dźwięczącego powietrza idącego z krtani stawiają podniebienie, język, zęby i wargi. Tutaj dźwięk otrzymuje ostateczne ukształtowanie.
Ćwiczenia dykcji mają na celu osiągnięcie wyrazistej wymowy samogłosek i
spółgłosek oraz odpowiedniego tempa mowy. Należy dążyć do właściwej lokalizacji narządów mowy, szkoląc ich układy ruchowe i równocześnie ćwicząc słuchowe odczuwanie ich brzmienia. Charakter głoski różniący ją od innych uzyskuje się przez odpowiednie ukształtowanie naszego rezonatora, tj. stopień opuszczenia szczęki, położenie języka, właściwe ukształtowanie warg. Przed przystąpieniem do ćwiczeń dykcyjnych warto dobrze opanować mechanikę rozwijającą sprawność narządów mownych.
Przez mówienie wyraziste rozumiemy, ogólnie rzecz biorąc, taką mowę, która
przekazuje treść bez wątpliwości, potrafi budzić zainteresowanie przez swą formę dykcyjną i utrzymywać czynną uwagę słuchacza. (Z. H. Szeletyńscy 1975).

Warunki dobrej dykcji to:
1. właściwości fizyczne i fizjologiczne (naturalne właściwości aparatu mówienia)
2. postawa -ma związek z właściwym funkcjonowaniem przepony oraz mięśni brzusznych i żebrowych -fundament dobrego mówienia (prawidłowość procesu oddechowego)
3. posiadanie dobrego słuchu
4. brak wad organicznych
5. dobre wzorce w dzieciństwie

By osiągnąć czystość i wyraźność artykulacji przestrzegać należy kilku podstawowych zasad

1. Nie wprowadzać przydźwięków w rodzaju ee... lub yy... na początku frazy i między wyrazami.
2. Przeciwdziałać "połykaniu" głosek (w rodzaju se zamiast sobie, pedział
zamiast powiedział.
3. Przeciwdziałać "zjadaniu" końcówek słów i zdania (frazy). Nie opuszczać głoski:
a. w wygłosie np. blas (-k), przyjaź (-ń),
b. w śródgłosie: odaj (oddaj), mie (mnie), wszysko (wszystko),
4. Nie zastępować głosek t i d innymi: oczczytać, porząnny, powieczsze, oć cioci.
5. Nie spajać ze sobą sąsiadujących głosek:
a. identycznych: człowiek kradnie, przed domem, sklep podziemny,
b. sąsiadujących ze sobą w wyrazie samogłosek: oaza, aorta,
c. przyimków w i z z rzeczownikiem, któremu służą, kiedy rozpoczyna się on
od samogłoski: wagonii (w agonii), wistocie (w istocie), zuwagą (z uwagą),

Sumując, chciałabym zebrać wszystkie czynniki potrzebne do doskonalenia sposobu
wymowy, którym posługujemy się w życiu codziennym. Są to:
- prawidłowe oddychanie
- dobrze postawiony głos
- dobra dykcja, czyli wymowa
- odpowiednie tempo mówienia
- prawidłowe frazowanie
- odpowiednie akcentowanie (modulowanie siły głosu)
- odpowiednia intonacja (modulowanie wysokości głosu).


Bibliografia

Minczakiewicz M. E.: Mowa -rozwój, zaburzenia, terapia, Wyd. Nauk. WSP, Kraków, 1997
Styczek I.: Logopedia, PWN, Warszawa, 1983
Szeletyńscy Z. H.: Prawidłowe mówienie, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975.

Opracowanie: Justyna Kopeć

Wyświetleń: 1986